جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آیة 282 سورة بقره، معروف به آیة دَین، بزرگترین آیه قرآن است که از جنبه­های گوناگون، خصوصاً فقهی و حقوقی، توجّه پژوهشگران را برانگیخته است. از آنجا که ترجمه­های قرآن، بیشتر در دسترس هستند و همگان از آنها استفاده می­کنند، تحقیق در ترجمة دقیق آیات قرآن، بویژه آیات پرکاربرد در زندگی مردم، اهمیت فراوان دارد. در این نوشتار با استفاده از تفاسیر معتبر، 15 ترجمه مشهور و معاصر فارسی از آیة دَین نقد و بررسی شده و در هر فراز از آیه، لغزش­های مترجمان بیان گردیده و ترجمة دقیق­تر ارائه شده است. مطالعه و دقّت در این ترجمه­ها پژوهشگر را به این نتیجه می­رساند که اغلب، ترجمه­ای که به اندازه کافی دقیق باشد برای تمام این آیه ارائه نشده و هر یک از مترجمان در ترجمة فرازهایی از آیه، لغزش­هایی داشته­اند. این امر لزوم ارائة ترجمه­های گروهی از قرآن را تقویت می­کند.

مسأله اعجاز قرآن کریم از مباحث مهم علوم قرآن است که از ابتدای نزول قرآن کریم تاکنون، مورد بحث دانشمندان قرار گرفته است. در این مقاله، تنها بر دیدگاه‌های شیخ مفید درباره اعجاز قرآن کریم تمرکز خواهیم نمود. اهمیّت اشاره به دیدگاه شیخ مفید از آن‌ روست که از یک طرف، به صراحت در آثارش، وجه اعجاز قرآن را در «صَرفه» می­داند؛ امّا از سوی دیگر، برخی از علما، باور به جنبه‌های اعجاز ادبی یعنی فصاحت و بلاغت را به شیخ مفید نسبت داده­اند. از آن رو که قول به صرفه، ناظر به اعجازی خارج از متن قرآن است امّا فصاحت و بلاغت مربوط به اعجاز درونی قرآن است، ظاهراً نمی‌توان میان این دو نظر، وجه جمعی یافت؛ این تفاوت، باعث شده آرای گوناگونی پیرامون دیدگاه شیخ مفید دربارة اعجاز پدید آید. در این مقاله، با کنار هم نهادن سخنان شیخ مفید، به این نتیجه دست یافتیم که وی هم به صرفه باور داشته است و در عین حال، به اعجاز درونی نیز گرایش داشته است.

یکی از راهکارهای مناسب در نقد آراء متفاوتی که از آیات قرآن برداشت‌ شده، استناد به تحلیل ادبی آیه است؛ لذا توجه به نقش آراء ادبی در تفسیر آیه، اهمیت ویژه‌ای دارد. عبارت ﴿إنِّی جَاعِلٌ فىِ الْأَرْضِ خَلِیفَةً﴾ از جمله آیاتی است که از یک ‌سو تحلیل‌های مختلف ادبی درباره آن ارائه شده و از سوی دیگر با توجه به اختلاف دیدگاه عالمان مسلمان در مقام خلافت الهی، تعابیر مفسران در ذیل آیه متفاوت گشته است. از این‌رو، پژوهش حاضر قصد دارد با بررسی آراء ادبی در آیه فوق، نمود این اختلاف را در برداشت‌های تفسیری قدما و معاصران در تبیین «خلیفه»، «مستخلف عنه» و «جعل خلیفه» دنبال کند. در نهایت با تحلیل ادبی مناسب با ظاهر آیه، تبیین خواهیم کرد که این آیه از جمله آیات ولایی است که می‌توان در اثبات الهی بودن انتصاب به مقام خلافت الهی به آن استناد جست.

از دیرباز، تواتر قرآن از جمله مسائل بنیادین علم قرائت بوده که به دلیل طرح پاره‌ای مسائل پیرامونی، کیفیت آن به خوبی فهم نشده است؛ برخی در مسیر دفاع از قرآن و انگیزش مذهبی، قائل به تواتر قرائت‌ها شده و بعضی نیز تواتر قرآن را به میزان معینی از آیات محدود نموده‌اند. همچنین در دوران معاصر، برخی از مفسران و محققان تنها قرائت حفص از عاصم را متواتر و شایسته اعتنا قلمداد نموده و به سایر قرائات وقعی ننهاده‌اند. پژوهش حاضر در راستای تبیین این مسئله، کاربرد تواتر را در سه حیطه­ تواتر نص قرآن، تواتر قرائت‌های هفت یا ده‌گانه و نیز تواتر قرائت حفص از عاصم مطرح نموده و کوشیده است با نگاه تاریخی ‌ـ ‌تحلیلی و با طرح و نقد دیدگاه‌های مختلف، تصویر واضحی از تواتر قرآن و چگونگی آن ارائه نماید. در نهایت با تأکید بر لزوم تواتر قرآن، این نتیجه به دست آمده که منظور از این تواتر، تواتر سیاهه قرآن است که مهم‌ترین ضابطه پذیرش هر قرائت بوده و منحصر به قرائت حفص از عاصم نیست.

موضوع آسیب دیدن از چشم بد در بیشتر فرهنگ‌ها وجود دارد و به شیوه‌های مختلف از آن سخن گفته می‌شود. در این میان، همواره این موضوع مطرح بوده که آیا این مسأله، ریشه در فرهنگ عامیانه ملّت­ها دارد یا از آموزه‌های دینی سرچشمه گرفته است؟ برخی از دانشمندان اسلامی از جمله مفسّران قرآن کریم بر این باورند که چشم‌زخم نه تنها حقیقت دارد، بلکه قرآن نیز بر آن صحّه گذاشته است. از آنجا که یکی از آسیب­های دینداری در سطح عموم افراد جامعه، سوء فهم و ورود باورهای فولکلور به موضوعات و مسائل دینی است. مقالة حاضر با نگاهی آسیب ­شناسانه، می‌کوشد موضوع چشم‌زخم را واکاوی نماید. در پایان به این نتیجه دست می­یابیم که چشم‌زخم از جمله آموزه­هایی است که ریشه در باورهای عامیانه دارد و قرآن در برابر آن، سکوت اختیار کرده است. از توابع باور به چشم‌زخم، آسیبی است که می­تواند آموزه­های اسلامی را در معرض تهدید قرار دهد. از جمله آنکه بسیاری از عوام، زوال نعمت را بدان نسبت می­دهند؛ امّا با تأمّل در آیات قرآن به دست می­آید که زوال نعمت­، ریشه در عواملی چون کفران نعمت، اسراف، غرور و تکبّر دارد و چشم‌زخم در میان آنها جایگاهی ندارد.

تفسیر «غرائب القرآن و رغائب الفرقان» نظام الدین اعرج نیشابوری (م. پس از 728 ق) از برترین تفاسیر قرآن و چونان دائرة‌المعارفی بزرگ و مرجعی مهم دانسته شده که ضمن تفسیر و تبیین معمولی آیات، در پرتو آگاهی‌های کلامی، ادبی، روایی، فقهی و عقلانی، مباحثی را نیز تحت عنوان «التّأویل»، به برداشت‌های عرفانی از آیات الهی اختصاص داده است. او با آن که در این تأویل‌ها، با مذاق عارفان هم‌مشرب بوده، امّا هوشمندی و احتیاط را نیز از دست نداده است. این مفسّر، بخش تأویل‌های عرفانی را عمدتاً، از تفسیر چاپ نشدة «بحر الحقائق و المعانی» اثر شیخ نجم‌الدّین رازی، عارف پرکار قرن هفتم هجری اخذ کرده است. در این مقاله، با استناد به نسخه‌ای خطّی از «بحر الحقائق و المعانی» که تاکنون شناخته نبوده و نظام الدّین نیشابوری به خط خود، یادداشت تملّکی بر آن نوشته، بخش‌هایی از این اقتباس، بررسی و تحلیل شده است. در پایان به این نتیجه دست یافتیم که بخش تأویلات «غرائب القرآن» چونان حلقة واسطی بین تفسیر «بحر الحقائق» رازی و تفاسیر دیگری همچون «تفسیر القرآن الکریم» از صدر المتألّهین شیرازی عمل کرده است و از این‌رو، ملاصدرا نیز وامدار نجم‌الدّین رازی بوده است.

مسأله غیب از آموزه‌های مشترک ادیان الهی است و خبر دادن از آن، یکی از شاخصه‌های شناخت پیامبران ارسال شده از سوی خداوند است. از آنجا که مقایسه ادیان ابراهیمی در موضوعات اساسی، زمینه وحدت و نزدیکی هرچه بیشتر این ادیان را فراهم می‌آورد، این پژوهش در این راستا می‌کوشد، انواع غیب­گویی در قرآن و عهد عتیق را بکاود. در این دو کتاب مقدّس، خبر دادن از غیب به دو نوع کلّیِ پسندیده (ممدوح) و نکوهیده (ممنوع) تقسیم شده است. در هر دو کتاب، نبوّت ـ با نام «نووئا» (נְבוּאָה) در عهد عتیق ـ غیب‌گویی ممدوح است که در این نوع خبر دادن از غیب، نبیّ الهی از راه وحی به غیب دست می‌یابد. امّا در غیب‌گویی ممنوع که مشتمل بر کهانت، سحر و جادوست، مورد تأیید قرآن و عهد عتیق نیست. در فرهنگ دینی برآمده از عهد عتیق و قرآن، جادوگری که با استفاده از ابزارهای ناپسندی چون بت، مشورت با مردگان، اندام حیوانات و... از امور غیبی با خبر شود، نکوهیده است. با این حال، کاهن در عهد عتیق مقام والایی دارد امّا در قرآن تأیید نگشته است. غیب‌گویی در امور عادّی، آموزه خاصّ عهد عتیق است که غیبگو با بهره‌گیری از ابزاری چون خواب، قرعه، پیکان، آب و... از غیب مطّلع می‌گردد.

شناخت‌شناسی و دلالت‌های تربیتی آن یکی از مهم‌ترین مباحث فلسفه تعلیم و تربیت است. این تحقیق با هدف بررسی و تبیین شناخت‌شناسی و دلالت‌های تربیتی آن از دیدگاه قرآن کریم ـ عالی‌ترین منبع استخراج موضوعات مرتبط با فلسفه تربیتی اسلام و تعلیم و تربیت اسلامی ـ انجام گرفته است. نتایج تحقیق پیش‌رو که با روش توصیفی ـ تحلیلی صورت گرفته، مبین آن است که قرآن کریم جایگاه فوق‌العاده‌ای برای علم و شناخت قائل است؛ به همین دلیل معلمان را مورد تکریم قرار داده و شاگردان را می‌ستاید. قرآن کریم‌، ضمن اشاره به حواس و قلب به ‌عنوان ابزارهای شناخت‌، حواس را در صورت به کارگیری صحیح‌، زمینه‌ساز تصفیه قلب دانسته و در این راستا بر روش‌های آموزشی که منجر به تقویت و به‌کارگیری بیشتر این ابزارها می‌گردد‌، تأکید کرده است. این تحقیق، تفکر را زیربنای روش‌های آموزشی قرآن کریم می‌داند.

حقیقت‌جویی و تلاش برای رسیدن به حقیقت، از جمله خصوصیات انسان است که او را به تحقیق در مبدأ و معاد و باور به عالم پس از مرگ که یکی از اندیشه‌های دیرین بشر بوده است، وامی‌دارد. از همین‌رو، ادیان توحیدی پیروان خود را به روزی که به حساب همگان رسیدگیمی­شود، وعده ­داده‌اند.در کتب مقدس یهودیت و مسیحیت، از چگونگی معاد و کیفیت پاداش و عذاب و همچنین جزئیات حشر انسان‌ها بحث به میان آمده است.مسأله زنده کردن مردگان، برپایی قیامت و بهشت و جهنم از موضوعاتی است که بحث­هایی به صورت کلی در کتب عهدین به خود اختصاص داده­ است؛ امّا بر خلاف عهدین، مسأله معاد در قرآن کریم، گسترده‌تر و با جزئیات بیشتری بررسی شده است. در این پژوهش با استفاده از روش تحلیلی‌ـ‌توصیفی، کوشیده‌ایم به این سؤال پاسخ دهیم که عالم پس از مرگ در ادیان توحیدی، به چه کیفیتی است؟ برای این مقصود، آیات مربوط به معاد و قیامت در عهدین و قرآن استخراج شده و با یکدیگر مقایسه شده­اند.

آیة 22 از سوره نور در نظر مفسّران اهل سنّت از جایگاه خاصی در مبحث خلافت، برخوردار است. برخی از مفسّران این فرقه، بخصوص فخر رازی، درصدد برآمده­اند از این آیه، علاوه بر این که منقبت ویژه و منحصر به فردی برای ابوبکر اثبات کنند، حقّانیت خلافت او را نیز نتیجه بگیرند. امّا از دیدگاه شیعه، این آیه به­ هیچ­ وجه، منقبت و فضیلتی را برای نامبرده بیان نمی­کند و نمی‌توان از این آیه، صحت خلافت و امامت او را اثبات کرد و حتّی اساساً، این آیة اختصاصی به ابوبکر ندارد. با توجّه به ظاهر و سیاق آیه و نیز سبب نزول معتبر مراد از تعبیر ﴿أُولُوا الْفَضْلِ‏﴾تنها ابوبکر نیست و فضل نیز در اینجا به معنای فضل در دین نمی‌تواند باشد. از آنجا که اهل سنّت در تفسیر این آیات، بر دو حوزه و ساحت استناد به روایات اسباب‌النّزول و تحلیل درونی از دلالت آیه تکیه کرده­اند، به تفکیک و به ترتیب، مستندات و ادلّة آنان نقد و بررسی خواهد شد.