جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شیخ شهاب‌الدین سهروردی، با گنجاندن عالم مثال در نقشه جهان‌شناسی خاص خویش، در میان فلاسفه اسلامی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. وی این عالم میانه را دست‌آوردی ارزشمند می­داند. به عقیده او، اعتقاد به عالم مثال می‌تواند راه‌حل بسیاری از مسائل مشکل دینی باشد که قرن‌ها متکلمان را به چالش کشیده است. ازجمله مسائل مهم، موضوع معاد و بهشت و دوزخ نفوس می‌باشد. وی با پذیرش هر دو نوع معاد، یعنی معاد روحانی و معاد جسمانی در باب جاودانگی نفوس پس از مرگ، به ویژه در ارتباط با معاد جسمانی، معتقد است که اکثر نفوس پس از خلع بدن مادی خاکی، در عالم مثال به بدنی مثالی می‌پیوندد و پس از آن یا در سعادت و لـذت به سر می‌برند یـا در شـقاوت و تـألم. اگر سهروردی دست به این ابتکار نمی‌زد و این عالم واسطه را در نقشه جهان‌شناسی خاصی خویش جای نمی‌داد، تبیین و توجیه مسئله زنده شدن مجدد انسان پس از مرگ و به‌عبارتی تولد دوباره او در عالمی فوق عالم ماده و همچنین دیگر اعتقادات دینی همچون معجزات و کرامات انبیاء، وعده‌های پیامبران، جایگاه فرشتگان و... بسیار دشوار می‌شد. بر‌همین‌اساس، مقاله حاضر که به روش توصیفی-تحلیلی فراهم آمده است، درصدد بررسی نقش و جایگاه عالم مثال منفصل در تبین اعتقادات دینی به‌ویژه مسئله معاد و سعادت و شقاوت نفوس ناطقه انسانی در فلسفه اشراقی برآمده است.

معروف کرخی با نام کامل ابو محفوظ معروف بن فیروز کرخی بغدادی، یکی از اقطاب مشهور صوفیه در نیمه دوم قرن دوم هجری است. وی از شخصیت‌های مشهور و پرطرفدار در بین عرفا و صوفیان است که بسیارى از آنها، سلسله خرقه (اجازه طریقتى) و مشروعیت خود را به ایشان، و به دو طریق، به برخى از ائمه (علیهم‌السلام) از جمله امام رضا (علیه‌السلام) رسانده‌اند. این مقاله به دنبال آن است تا حجیت تاریخی انتساب معروف کَرخی به امام رضا (علیه‌السلام) و صحت خِرقه‌گیری معروف از آن حضرت را مورد‌بررسی قرار دهد. روش تحقیق در این پژوهش روش توصیفی–تحلیلی مبتنی بر داده‌‌های اصیل‌ترین کتاب‌‌های روایی، تاریخی، رجالی و عرفانی موجود است. دستاوردهای تحقیق نشان می‌دهد ارتباط و انتساب معروف کرخی به امام رضا (علیه‌السلام)، دربانی، گرفتن اجازه طریقتی و اسلام آوردن وى به دست آن حضرت، از نظر تاریخى و برخى جهات دیگر مورد تأمل و غیر‌قابل‌پذیرش است.

دین اسلام دارای خلوص ذاتی است و به هیچ عنوان مورد تحریف -که ناقض هدایت بشر است- قرار نمی­گیرد. با‌این‌حال، امکان وجود ناخالصی در معرفت و فرهنگ دینی وجود دارد. آیات و روایات متعدد در زمینۀ اهمیت تعقل، پیشینه بدعت­های دینی، تجربیات متعدد تاریخی و نوع مواجهه دین با اشتباهات اساسی جوامع انسانی مشخص می­سازد که عقل بشری در حفظ خلوص دین نقش اساسی دارد. روش تفکر برهانی و مطابق با واقع کمک فراوانی به تبیین اسلام ناب می­کند. مواردی مثل بدعت، تفسیر‌به‌رأی، التقاط‌گرایی و محدود ساختن دین به ارتباط خالق و مخلوق از جمله انحرافات و ناخالصی­های معرفتی به‌شمار می­روند؛ همچنان‌که خرافه­پرستی، تعصبات بی­جا و عادات غلط باعث ناخالصی­های فرهنگی فراوانی شده است و عقل در تشخیص، دفع و رفع آن­ها نقش اساسی دارد. بسیاری از مسائل حوزه دین مثل تفسیر قرآن کریم، فهم مسائل عمیق کلامی، تشکیل دستگاه استنباط فقهی کارآمد، تشکیل نظام فکری منسجم در ابعاد مختلف، پذیرش و دفاع از دین، همگی وابستگی بسیاری به تعقل فلسفی و استفاده از ابزار عقل انسانی دارند. در این نوشتار با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی جایگاه عقل در حفظ خلوص دین و پیراستن آن از ناخالصی­ها خواهیم پرداخت.

در مواجهه با مسئله شرّ، رویکردهای مختلفی به لحاظ نظری و عملی از سوی افراد و گروههای مختلف خارج از حوزه متفکران اسلامی اتخاذ شده است. بسیاری از این رویکردها دچار خلأ یا نقص در لحاظ عدالت به عنوان نقطه ثقل منظومه عالم هستی برای توجیه شرور و دفع یا رفع برخی از آنها هستند. مسئله اساسی این نوشتار آن است که «با بازخوانی میراث متفکران اسلامی چه آموزه‌ای را می‌توان در مواجهه با مسئله شرور یافت که محور وحدت و جامعیت دیدگاههای آنان باشد؟»؛ همچنین اینکه «محور مشترک مذکور شامل چه ابعاد و سطوحی است و باعث چه امتیازاتی از دیدگاه‌های رقیب می‌شود» مسائل دیگری است که در این نوشتار دنبال می‌گردد. حاصل پژوهش نگارنده، معرفی عدالت به عنوان محور پاسخهای متفکران اسلامی و تبیین سطوح مختلف آن در مجموع قلمرو کلام و فلسفه اسلامی است. به‌لحاظ نظری نظام عادلانه تکوینی، تشریعی و جزایی صادر از واجب‌تعالی ناشی از تصویر علمی عادلانه او و مطابق با آن است و در تشخیص خیر و شر حقیقی هم عدالت بینشی انسان حائز اهمیت است. در مواجهه عملی با شرور و رقم زدن نظام عادلانه اجتماعی هم عدالت اخلاقی و رفتاری انسان عاملی است که نقش محوری دارد.

هدف پژوهش حاضر بررسی ملاک قطع رابطه سیاسی دولت اسلامی از منظر آیات ‌الاحکام است. در این راستا، با روش توصیفی-تحلیلی، آیات و روایات مربوط به وجوب قطع رابطه با کفار حربی تحلیل شد. در ادامه مصادیق مختلف در آیه نهم سوره ممتحنه با عبارات، «ینْهَاکُمُ اللَّهُ» و «الَّذِینَ قَاتَلُوکُمْ فِی الدِّینِ» و «وَأَخْرَجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ» و «وَظَاهَرُوا عَلَى إِخْرَاجِکُمْ» به صورت مجزا در چند موضوع جنگ نظامی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، علمی و... بحث گردید و اشاره شد که هر دولت یا حکومتی که عامدانه و عالمانه حتی یک مورد از این دشمنی و جنگ را مرتکب شود، مشمول حکم قطع رابطه با حکومت اسلامی می‌گردد. ذکر این نکته نیز ضروری است، که قوت و بقای حکم تابع موضوع می‌باشد؛ یعنی اگر یک کافر حربی دست از جنگ با حکومت اسلامی کشید و مسیر خود را تغییر داد، طبق آیه نهم انفال، مسلمانان نیز باید از درِ صلح وارد شوند و به خداوند توکل نمایند؛ حتی اگر صلح آنان تاکتیکی نیز باشد، بهتر است مسلمانان صلح را بپذیرند و جنگ با آنان را متوقف نمایند. از منظر فقهی، دولت اسلامی مکلف است، روابط خود را تنها با دولت‌های کافر حربی نفی نموده و تعامل با دولت‌های دیگر را تقویت و تعمیق نماید.

در این مقاله شبهه خدا به مثابه امر تاریخی به شیوه تحلیلی-توصیفی و با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای مورد نقادی قرار گرفته است. شبهه کنت در مورد خدا مبتنی بر نظریه اندیشه‌ورزی سه مرحله‌ای است؛ که بر پایه آن بشر ابتدا الهی می‌اندیشد و سپس به سراغ فلسفه و سرانجام به دنبال علم می‌رود. آگوست کنت بر پایه شواهدی مانند استقراء، شهود و ضروت منطقی به این جمع‌بندی می‌رسد که این قانون بر اندیشه بشر حاکم است و اکنون جوامع انسانی به مرحله علمی یعنی آخرین مرحله از مراحل تطور اندیشه بشر رسیده است و بدین‌ترتیب خدا که در دوره ربانی یک اصل محوری بود اکنون به عنوان یک امر تاریخی به حاشیه رانده شده است. از آنجا که این شبهه مبتنی بر قانون مراحل سه گانه است، تلاش شد که این قانون را از چشم‌اندازهای متفاوت مورد نقادی قرار دهیم. در فرایند نقد شواهد مورد استناد از جمله استقراء، شهود و ضرورت منطقی مورد نقادی قرار گرفت. با نقادی قانون مراحل سه‌گانه ضعف شبهه خدا به مثابه یک امر تاریخی آشکار گردید.

هدف از پژوهش حاضر، بررسی مسائل اخلاق هوش مصنوعی در حوزۀ هنر است. به‌این‌منظور، با تکیه بر فلسفه و اخلاق هوش مصنوعی، موضوعات اخلاقی که می‌تواند در حوزۀ هنر تأثیرگذار باشد، بررسی شده است. باتوجه‌به رشد و توسعۀ استفاده از هوش مصنوعی و ورود آن به حوزۀ هنر، نیاز است تا مباحث اخلاقی دقیق‌تر مورد توجه پژوهشگران هنر و فلسفه قرار گیرد. برای دست‌یابی به هدف پژوهش، با استفاده از روش تحلیلی‌ـ‌توصیفی، مفاهیمی همچون هوش مصنوعی، برخی تکنیک‌های آن و موضوعات اخلاقی هوش مصنوعی در هنر تبیین و بررسی شده است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد موضوعات اخلاقی همچون حریم خصوصی و نظارت، دستکاری در رفتار، تاری و شفافیت، سوگیری در تصمیمات سیستم، و اتوماسیون و اشتغال حوزۀ هنر قابل‌بررسی است. این موضوعات اخلاقی، گاهی درتقابل و گاهی در ارتباط مستقیم و هم‌سو با یکدیگر قرار دارند. بررسی‌ها نشان می‌دهد پاسخ به پرسش‌های اخلاق هوش مصنوعی در حوزۀ هنر، نیازمند پاسخ به پرسش‌های اخلاقی به‌صورت عام در هوش مصنوعی است.

مسئلۀ اساسی این پژوهش تحلیل و نقد دیدگاه موریس شلیک دربابِ «نسبت ارادۀ آزاد و تعیّن‌گروی» و هدف از آن نشان‌دادن ناکارآمدی راهکار وی دربابِ مسئلۀ مذکور به‌روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی است. ازنظر شلیک، پیدایش مسئلۀ نسبت ارادۀ آزاد و تعیّن‌گروی از سنخ شبه‌مسئله‌های فلسفی و ناشی از خلط مفاهیم است. با رجوع به کاربرد واژگان در عُرف مشترک و تفکیک مفاهیم «قانون هنجاری» از «قانون توصیفی»، «علّیت» (تعیّن‌گروی) از «اجبار» و «عدم علّیت» (ناتعیّن‌گروی) از «آزادی» این شبه‌مسئله خودبه‌خود رفع می‌شود. ازنظر شلیک، «اجبار» از سنخ مفاهیم هنجاری است؛ درحالی‌که تعیّن‌گروی و اصل ضرورت علّی از سنخ مفاهیم توصیفی است؛ ازاین‌رو، هیچ نسبتی میان «اجبار» و «تعیّن‌گروی» برقرار نیست. این پژوهش با ارائۀ سه مثال ابتکاری نشان می‌دهد: الف) اجبار و آزادی در عرف مشترک دست‌کم دو معنا دارد و شلیک دچار مغالطۀ تحویلی‌نگری شده‌ است؛ ب) اصالت در طرح مسئلۀ ارادۀ آزاد، با معنای دوم این واژگان است؛ ج) تعریف شلیک از آزادی مانع اغیار نیست و شامل حیوانات نیز می‌شود. با این سه نقد آشکار می‌شود دیدگاه سازگارگروانۀ شلیک دفاع‌پذیر نیست.

مسئله وحدت بدن یا کثرت آن برای هر انسان، همانند مسئله وحدت روح یا کثرت آن، از جمله مسائل محل نزاع در فلسفه کلاسیک است. در مستندات دینی نیز هر چند در نظر ابتدائی، تعارض ظاهری به چشم می‌خورد اما در مجموع می‌توان به جمع‌بندی مطلوب رسید. این مقاله با روش توصیفی و تحلیل محتوا، به بررسی مستندات در این خصوص پرداخته است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد بر اساس مستندات دینی، هر انسانی دارای دو بدن «مادی» و «مثالی» است. اما در خصوص تعدد أرواح، اختلاف روایی وجود داشته، برخی روایات انسان را دارای دو روح «الحیوان» و «العقل» می‌داند و برخی روایات نیز انسان را دارای پنج روح «القوه، الشهوه، المَدْرَج، الایمان و القُدُس» دانسته‌اند. همچنین به نظر می‌رسد دسته دوم از روایات قابل جمع با دسته نخست بوده و روایات حاکی از پنج روح، به قوای همان روح الحیوان و روح العقل اشاره دارد.

ماهیت پدیده‌شناختی، مابازای اُبژکتیو یک مفهوم است که شهود می‌شود. پدیده‌شناسی علم این ابژه‌ها و دربارۀ آن‌هاست؛ اما آیا تمامی مفاهیم می‌توانند واجد ماهیت باشند؟ اهمیت این پرسش در این است که هر مفهومی که نتواند ماهیت داشته باشد، از حوزۀ پدیده‌شناسی حذف می‌شود. معنای پدیده‌شناختی چنین مفاهیمی مسئله‌ای چالش‌برانگیز است. کنارگذاشتن یک موضوع از پدیده‌شناسی نتیجۀ اعتقاد به امتناع دست‌یابی به ذهنیتی متقن دربارۀ آن است؛ زیرا نمی‌توان شهودی واضح و متمایز از آن داشت؛ درنتیجه، چنین مفهومی فی‌نفسه مبهم، مغشوش یا درنیافتنی است و هر مفهوم‌پردازی یا موضعی دربارۀ آن درنهایت، مصادرۀ اوبژۀ مذکور و موضعی دل‌بخواهی خواهد بود. دل‌بخواهی‌بودن در اینجا می‌تواند به‌معنای ابتنا بر موضعی متافیزیکی و البته غیرمتقن، اطلاقی جمعی (فرهنگی) یا ذوقی شخصی یا هنرمندانه باشد. در همان حال، شناسایی مقولاتی خارج از دامنۀ پدیده‌شناسی با انتظار ما از آن به‌عنوان جامع تمام علوم ناهم‌خوان است؛ اما شهود ماهیت در برخی مقولات مسئله‌ساز و مناقشه‌برانگیز است. چنین امکانی برای مفاهیم نظری، انواع طبیعی، مفاهیم فرهنگی و کلیات متعالی هرکدام به‌نحوی زیر سؤال رفته‌ است. در این متن ابتدا این مسائل به‌تفصیل بیان می‌شود و سپس به آنها پاسخ‌ داده می‌شود. تمام این نقدها در پایبندی به تعلیق پدیده‌شناختی، ناواقعی‌بودن ساحت استعلایی و سولیپسیستی‌بودن پژوهش پدیده‌شناختی دچار قصور شده‌اند. قصور آنها ناشی از اتکا به علوم در پژوهش پدیده‌شناختی است. درنهایت، طبق ملاحظات مطرح‌شده، شهود ماهیت معنایی جز تشخیص تعلق یا عدم تعلق یک ابژۀ منفرد به مفهوم کلی متناظر ماهیت مدنظر ندارد؛ درنتیجه، امتناع شهود ماهیت برای یک مقوله به‌معنای امتناعِ داشتن موضعی دربارۀ تعلق هیچ ابژه‌ای تحت مقولۀ مذکور است؛ درحالی‌که تمام اشکالات فوق به چنین تشخیصی اذعان دارند.