جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

روزنامه¬ها نقش بی‌بدیلی در تغییر رویکرد جامعه ایران در عصر قاجار داشتند. در روند معطوف به شکل-گیری نهضت مشروطیت در داخل ایران تعدادی روزنامه انتشار یافت که برخی از آن¬ها فارغ از موضع‌گیری سیاسی نسبت به مسائل کلی جامعه نگاه آسیب‌شناختی را دنبال می¬کردند. روزنامه تربیت یکی از مهم‌ترین و باثبات‌ترین این روزنامه‌ها بود که قریب نه سال با نگاهی انتقادی-اصلاحی نسبت به مسائل مهم جامعه ایران سعی داشت ضمن ریشه‌یابی عناصر و عوامل واماندگی جامعه، راهکارهای عملی در جهت برون‌رفت از آن شرایط ناگوار را ارائه دهد. دریافت عوامل واپس¬ماندگی جامعه و الگوهای پیشنهادی موردنظر روزنامه برای اصلاح ساختاری در جامعه عصر قاجار مسئله عمده این نوشتار را شکل می‌دهد؛ بنابراین پژوهش حاضر در پی پاسخ به این سؤال بنیادی است که عوامل اصلی فروماندگی جامعه ایران دوره قاجار از منظر روزنامه تربیت چیست؟ و روزنامه برای برون‌رفت از این شرایط چه الگوهایی را پیشنهاد می‌دهد؟ نتایج بررسی نشان می‌دهد تأکید روزنامه بیشتر معطوف بر ضعف‌های فرهنگی و ناتوانی در گسترش دانش‌های روزآمد است. براین‌اساس نظام پیشنهادها گرداننده روزنامه بیشتر متمرکز بر افزایش توان علمی جامعه و هم چنین درمان ریشه‌ای این نابسامانی است. البته از این منظر اصلاح نظام آموزشی و تربیتی در زمره اولویت‌های اصلی محسوب می‌شود. علاوه بر این فرایند اصلاح بدون توجه به بازسازی نظام اخلاقی جامعه کار بی‌ثمری خواهد بود.

با قتل خُمارویه در 282 هجری روزگار شکوه و بزرگی طولونیان به پایان آمد و دوره سستی و فروپاشی دولت آنان آغاز شد. فروپاشی و سقوط طولونیان چرا و چگونه به وقوع پیوست؟ در بررسی چرایی و چگونگی فروپاشی و سقوط دولت طولونی هم تأثیر عوامل داخلی را می¬توان دید و هم تأثیر عوامل خارجی را. طولونیان در دهه پایانی حکومت خویش (282-292ﻫ) پیوسته درگیر کشمکش درون خاندانی، میان فرزندان خمارویه و عموهایشان، فرزندان ابن¬طولون، بودند. پسران و جانشینان خردسال خُمارویه که از وی خزانه¬ای تهی به ارث برده بودند، توان و تجربه حکومت‌داری نداشتند و ازاین¬روی در این ده¬ سال قدرت و رشته امور مملکت در دست سرداران سپاه طولونی بود. این سرداران بارها در لحظه¬های سرنوشت¬ساز به طولونیان خیانت کردند و به خصم، عباسیان، پیوستند. شورش¬های قرمطیان در شام و ناتوانی طولونیان در سرکوبی و مهار آنان پای سپاهیان خلیفه را به شام و سپس به مصر باز کرد که پیامد آن پایان کار طولونیان بود.

اصل «ولایت» از مهم ترین محورهای تصوف اسلامی است. نیاز سالک به ارشاد و هدایت شیخی کامل و ولیی مکمل در پیمودن مسیر دشوار سلوک، گردنه های مخوف و وادی های هولناک آن پیوسته در کتاب های تعلیمی منثور و منظوم تصوف مورد تاکید بوده است. در این میان نمی توان نقش موثر امهات کتب نثر صوفیانه از جمله التعرف، کشف المحجوب و مصباح الهدایه را نادیده گرفت. التعرف از جمله آثار صوفیه است که در اوایل قرن چهارم یعنی قرنی طلایی که تصوف در آن به کمال علمی و فنی خود نزدیک می شد در نهایت ایجاز اما به شکلی دقیق و با دلیل و برهان به تحکیم اصول عقاید صوفیان می پردازد، کشف المحجوب نیز پس از شرح تعرف مستملی بخاری نخستین کتاب به زبان فارسی در تصوف است و از این حیث در میان کتاب های صوفیه از اهمیتی بسزا برخوردار است، ضمن این که هجویری در این کتاب، به گونه ای همه جانبه و مستوفی به موضوعاتی از جمله «ولایت» می پردازد که در حال و هوای تصوف روزگار او مطرح بود، مصباح الهدایه نیز در تصوف و اخلاق در میان آثار فارسی قرن هفتم به بعد ممتاز و منحصر به فرد است. بررسی نظریات مولفان این سه اثر مهم در باب «ولایت» می تواند تا حدود زیادی نشان دهنده عقاید رایج در این زمینه، در سه مقطع زمانی متفاوت، یعنی قرن های چهارم، پنجم و هفتم باشد و از آن جا که این کتاب ها، قطعا از آثار قبل یا هم عصر خود بهره جسته و بر آثار بعد از خود نیز تاثیرگذار بوده اند، بررسی آن ها می تواند مبین عقاید کلی پیرامون مساله مهم «ولایت» در تصوف اسلامی باشد.

این مقاله به شناخت بهتر بخشی از ادبیات داستانی گذشته فارسی می‌ پردازد؛ بخشی که در متون عرفانی بازتاب یافته و از ویژگی ایجاز و سادگی بیان برخوردار است. هدف آن نیز تشریح و تبیین ساختار روایی حکایت ‌های کوتاه کشف ‌المحجوب هجویری است. برای این منظور، 160 حکایت کوتاه از این کتاب انتخاب شد. سپس، با در نظر گرفتن ویژگی ‌های داستان ‌های مینی ‌مالیستی، میزان توجه هجویری به عناصر داستانی در حکایت ‌پردازی، مورد بررسی قرار گرفت. در این نوشتار، شیوه هجویری در داستان ‌گویی، شخصیت ‌پردازی، صحنه‌ پردازی، انتخاب زاویه دید، ایجاد گفت‌ و ‌گو، لحن، درون ‌مایه و ... بررسی و تحلیل شده است.این پژوهش نشان می ‌دهد که در بسیاری از حکایت ‌های‌ کوتاه عرفانی کشف ‌المحجوب، می ‌توان ویژگی ‌هایی را یافت که با ویژگی‌ های سبک مینی ‌مالیسم معاصر همخوانی دارد. گزینش لحظه ‌ای خاص از هر موقعیت و روایت برشی از آن لحظه، طرح ساده، ایجاز و کوتاهی روایت، محدودیت صحنه ‌پردازی، کم بودن تعداد شخصیت ‌ها، محدودیت تعداد وقایع، روایت به زبان ساده و پرهیز از عبارت ‌پردازی، از جمله این ویژگی ‌هاست.

کشف المحجوب هجویری از آثار تعلیمی صوفیه و متعلق به دوره نخستین نثر فارسی است. اهمیت این کتاب در این است که اطلاعات فراوانی از تصوف و موضوعات مربوط به آن در اختیار خواننده قرار می دهد. نثر این کتاب در قسمتهای مختلف متفاوت است و با موضوع سخن ارتباط مستقیمی دارد، با وجود تنوع موضوعات و گوناگونی نثر در کشف المحجوب، این کتاب ساختاری منسجم و یکپارچه دارد. در این مقاله به ساختار کلی این کتاب و شیوه ویژه نویسنده آن در تبیین و گسترش اندیشه ها و مضامین محوری پرداخته شده است.

آموزه مهدویت در طول چهار قرن نخست هجری در فرقه اسماعیلیه تطوراتی را از سر گذرانده است. نزد برخی اسماعیلیان پیشافاطمی، اسماعیل به عنوان مهدی موعود شناخته می‌شد؛ هر چند اکثریت اسماعیلیان به مهدویت محمد بن اسماعیل معتقد شدند. از نظر اسماعیلیان نخستین، پس از مهدی دیگر امامی نیست و او پس از پایان دادن به عالم جسمانی روز رستاخیز را بر پا می‌دارد. با ظهور فاطمیان، عبیدالله مهدی، نخستین خلیفه فاطمی، با اصلاحاتی عقیدتی، مهدویت خویش را مطرح کرد و به فرزند خود نیز لقب قائم داد. معز، خلیفه چهارم فاطمی، با هدف جلب همراهی قرمطیان در شرق جهان اسلام، ایده بازگشت محدود به مهدویت محمد بن اسماعیل را با تغییراتی مطرح و پیگیری نمود. به طور کلی، آموزه مهدویت در دوره اسماعلیان نخستین، ابعاد دینی قوی‌تری داشته و کمتر مورد سوء استفاده سیاسی قرار گرفته است که می‌توان این پدیده را در پرتو عدم دستیابی آنان به اقتدار سیاسی قابل توجه تبیین نمود. اما فاطمیان، همچون کیسانیه، از همان آغاز حکومت برای مشروعیت‌بخشی به جنبش خود، از این آموزه دینی بهره می‌برده و در صورت لزوم، آن را طبق سیاست‌های خود از دو بعد نظری و مصداقی اصلاح می‌کرده‌اند.

از دیرباز فرهنگ، باور و نوع نگرش جوامع مختلف توسط آیین‌ها بازتاب داده شده است. می‌توان گفت بخش چشم‌گیری از اساطیر جهان به آیین‌های باروری اختصاص دارد که در قالب مرگ و رستاخیز طبیعت تجسم یافته است و در قالب مَرگِ یک ایزد و حیات دوبارة او به نمایش درمی‌آید. سیاوشان، آیین سوگ سیاوش، اسطورة خوشنام ایرانی و جشن حیات دوبارة او در کالبد گیاهی و فرزندش کیخسرو است که مرگ و باززایی ایزد/قهرمان شهیدشونده را همچون چرخة زمان و تحول طبیعت نشان می‌دهد. دیونیسیا و آدونیا، جشنواره‌های آیینی پرستش دیونیزوس و یادبود آدونیس در اساطیر یونان است که به عنوان ایزدان بارورکننده، مناسکی در مرگ و رستاخیزشان برپا ‌می‌شده است. شناسایی وجوه اشتراک آیین سیاوشان با آیین‌های دیونیسیا و آدونیا از اهداف پژوهش حاضر است. در این راستا ابتدا با روش تحلیلی ـ تطبیقی، هر سه آیین بررسی و سپس اشتراکات میان آن‌ها شناسایی و تحلیل می‌شود. مهم‌ترین دلیل انتخاب آیین‌های مذکور، با وجود تفاوتهای فرهنگی و فواصل جغرافیایی، تاثیرگذاری و تاثیرپذیری اساطیر جهان بر یکدیگر است. بنابر یافته‌های تحقیق، از مهم‌ترین اشتراکات سه آیین یادشده، تکرار سالیانة مراسم سوگ و جشن رستاخیز است که با مناسکی همچون شمایل‌گردانی، اعطای قربانی، موسیقی و سوگ‌سرود با محوریت زنان همراه بوده است.

بینامتنیت ژنی نوع شناخته شده‌ای از انواع بینامتنیت محسوب می‌شود. از منظر ژنی، روابط بینامتنی در دو نوع حقیقی (قوی) و تک‌لایه (ضعیف)، در متن‌ها قابل تمییز است و زمانی از بینامتنیت حقیقی سخن به میان می‌‌آید که ارتباط دو متن فراتر از ارتباط واژگانی و مناسبات صوری باشد، در غیر این‌ صورت بینامتنیت قوی حاصل نمی‌شود. بینامتنیت ژنی مطالعه عمیق روابط متن‌ها در سطوح مختلف اعم از صوری و مضمونی را مؤثر در واکاوی نوع، گونه و میزان سطح بینامتنیت می‌داند. از سوی دیگر بارت، تفسیری از بینامتنیت ژنی را در جریان خوانش و جلب مشارکت مخاطب به‌کار بسته و بر این اساس متن‌ها را خواندنی و نوشتاری تعبیر ‌می‌کند، چنانکه متن، نخست مخاطب منفعل و در نوع دوم مخاطب فعال را پرورانده و جلب ‌می‌کند. از دیدگاه بارت کاربرد این دو نوع بینامتنیت، تعیین‌کننده در خوانش متن است. پژوهش حاضر از نوع کیفی و تحلیل داده‌‌ها به روش تحلیلی ـ تطبیقی است. جستار از نظریة بینامتنیت ضعیف ژنی و تفسیر نظری متن خواندنی در چالش بینامتنیت قوی بارت بهره خواهد برد. نتیجه مطالعه نشان می‌دهد رویکرد بینامتنی قوی، نقش مؤثر و کارایی در تبدیل متن رمان سووشون به یک متن خواندنیِ طالب خوانندة منفعل ایفا کرده است.

استفاده از اصطلاح «صحو» را می‌توان بازمانده از سخنان بایزید و جنید دانست. شیخ روزبهان بقلی شیرازی نیز چون بسیاری از مشایخ، به این مبحث پرداخته و هنگام ترسیم مسیر سلوک خویش به جزئیات این مفهوم و تعریف دقیق آن همت گماشته است و در ضمن کلام خویش به گونه‌ای متفاوت و نو از صحو اشاره دارد. پژوهش حاضر به روش تحلیلی ـ توصیفی بر آن است که نخست معنای دقیق اصطلاح «صحو» در نگرش عرفانی روزبهان روشن و سپس در منظومة فکری وی انواع صحو، سبب پدید آمدن هر یک و نتایج حاصل از آن‌ها مشخص شود. در پایان نیز به گونه‌ای از صحو اشاره شده که متفاوت، نو و مختص شیخ روزبهان است و پیشتر در تفکر عرفانی هیچ یک از مشایخ مطرح نشده و همتایی ندارد؛ و پژوهشگر آن را «صحو روزبهانی» می‌نامد. «صحو روزبهانی» در مقام «عین‌جمع» رخ می‌دهد و فرد صاحی در عین هشیاری، مست است و نسبت به مستی خویش هشیار ‌است و بر آن اشراف دارد. روزبهان سبب پدید آمدن نوع سوم از هشیاری را تجربة «توحید محض» و نیز مقام «عین جمع» می‌داند و نتایج و ثمراتی متفاوت از دیگر انواع صحو برای آن برمی‌شمرد که برخی از مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از: اتحاد ظهوری با معشوق ازل، جاری شدن شطحیات بر زبان، متکلم شدن به منطق‌الطیر و....