جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله‎ جمع و تدوین قرآن از صدر اسلام تاکنون، میان مسلمانان معرکه‎ آراء بوده و در کتب تفسیری و روایی معتبر شیعه و اهل سنت از این مبحث، سخن به میان آمده است. اهمیت بررسی بحث مورد نظر به طور عام، از این‌روست که برخی از افراد و گروه‎ها، کیفیت جمع‌آوری قرآن را دستاویزی برای اثبات تحریف شدن مصحف قرار داده و از آن سوء استفاده کرده‎اند. این مقاله با استفاده از شیوه‎ توصیف و تحلیل، آرای علامه طباطبایی و آیت‌الله جوادی آملی را در حوزه‎ کیفیت و زمان جمع‌آوری مصحف شریف بررسی نموده است. نتایج این بازخوانی این است علامه در زمینه‎ جمع و تدوین قرآن، بر جریان تاریخی همچون جمع قرآن توسط زید و به دستور ابوبکر استناد می‎کند و در مجموع، جمع قرآن را به نوعی در سه مرحله می‌دانند: 1. در زمان حیات پیامبر|؛ 2. بعد از رحلت حضرت و توسط امام علی×؛ 3. در دوران حکومت عثمان، ولی آیت‌الله جوادی با دلایلی این‎گونه روایات و جریانات را رد می‎نماید و با ذکر این مرحله جمع قرآن را در عهد رسول خدا| عنوان می‎کند و دو مرحله‎ دیگر را با توجیهات فراوانی، نمی‎پذیرد.

آیه «انما الصدقات» (توبه: 60) به تبیین مصارف زکات پرداخته و از آیات مورد اختلاف مفسران فریقین است. روش بحث در این مقاله، تفسیر تطبیقی آیه با توجه به تفاسیر فریقین می‌باشد. هدف آن است که با بررسی مقایسه‌ای نظرات و دیدگاه‌های فریقین، موافقات و مؤالفات مذاهب اسلامی درباره آیه مورد نظر روشن گردد. اکثریت علمای فریقین معتقدند که منظور از «الصدقات» صدقه واجب یعنی زکات است. دیدگاه مورد قبول در «لام» که بر سر فقرا آمده است، همان نظر علمای شیعه و نیز حنفی و مالکی است مبنی بر اینکه لام برای بیان مصرف می‌باشد، نه تملیک. در اختلاف بین فقیر و مسکین به نظر می‌رسد که حال مسکین از فقیر سخت‌تر است.مالی که از زکات به صنف عاملین داده می‌شود به عنوان اجرت عمل (ثمن) نیست بلکه یک حد کفایتی است که به او داده می‌شود. نسبت به مؤلفه قلوبهم، رقاب، غارم، فی سبیل الله و ابن السبیل هم بعد از بیان آرای فریقین، دیدگاه مختار بیان شده است.

نقش حدیث در زندگی مسلمانان واقعیتی انکارناپذیر است‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌؛ بدان جهت که مسلمانان برای رفع نیازهای خود و پاسخگویی به مسائل و امورشان، همواره به موازات قرآن، به حدیث مراجعه کرده‌اند. بر این اساس، مسأله‌ای که قابل طرح است حدود و گسترة حدیث در پاسخگویی به نیازها و برآورده کردن انتظارات بشری است که از آن، به «قلمروِ حدیث» تعبیر می‌شود‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌؛ از آن جهت که پذیرش هر قلمرو برای حدیث و به تبع آن، حجیت آن قلمرو در مراجعه به حدیث و بهره‌برداری از آن، تأثیرگذار خواهد بود. در این مقاله، سعی بر آن است که با رویکردی درون دینی، نخست، قلمرو حدیث به عنوان یک راهبرد اساسی در بهره‌گیری از آن، بررسی و تحلیل گردد و سپس به چند و چون حجّیت قلمرو حدیث پرداخته شود.

سهروردی و دکارت ضمن تعلق به دو فرهنگ فکری مختلف و اتخاذ مبانی فلسفی متفاوت بر نقش خودشناسی در معرفت تأکید دارند. در فلسفۀ دکارت من می‌اندیشم، پس هستم به‌عنوان پایۀ معرفت در نظر گرفته می‌شود که شناخت سایر مراتب وجود مانند خداوند و عالم خارج از دل آن استنتاج می‌شود. در فلسفۀ سهروردی نیز نفس انسانی نوری از انوار الهی است که در پرتو خودشناسی می‌تواند انوار مافوق خود، نورالانوار و اشیاء مادی را بشناسد. البته سهروردی و دکارت از دو منظر متفاوت به مسئلۀ نفس و خودشناسی توجه می‌کنند. سهروردی از منظر معرفت شهودی و دکارت از منظری عقلی-استدلالی به این مسئله می‌پردازد. اکنون با توجه به این مقدمه مسائل مهمی مطرح می‌شود: چه تفاوتی میان دیدگاه سهروردی و دکارت راجع به خودشناسی وجود دارد؟ نگاه متفاوت این دو فیلسوف به مسئلۀ خودشناسی چه تأثیری بر دیدگاه آنها راجع به سایر معارف دارد؟ این نوشتار با روشی توصیفی-تحلیلی درصدد است این نکته را تبیین کند که چگونه تلقی‌های متفاوت سهروردی و دکارت از نفس انسانی و مسئلۀ خودشناسی سبب می‌شود این دو فیلسوف نگاهی متفاوت به شیوۀ گذر از خودشناسی به شناخت غیر داشته باشند.

تحقیق حاضر به بررسی و تحلیل تطبیقی قصر نماز مسافر در دیدگاه اخباری‌ها و قرآنی‌ها به روش توصیفی- تحلیلی و کتابخانه‌ای می‌پردازد و تفسیر دو گروه از آیه 101 سوره نساء را به پژوهش می‌گیرد تا اشتراکات و اختلافات آن‌ها را درک کند و به بحث بگذارد. درباره نماز مسافر فقط یک آیه (نساء: 101) نازل شده است؛ لذا میدان تفسیر تنگ و دشوار اما اختلافات بسیار است. اخباری‌ها آیه را به نماز مسافر و وجوب قصر تفسیر کرده‌اند، که نمازهای چهاررکعتی باید دورکعتی خوانده شوند. مبنای تفسیر آن‌ها نیز اخبار عترت( است. قرآنی‌های اهل سنت از آن‌جا که سنت را مرجع استنباط حکم شرعی نمی‌دانند، بعضاً آیه را طبق ظاهر و سیاق آن به نماز خوف تفسیر کرده‌اند و قصر را رخصت می‌دانند، نه وجوب. علاوه براین، قصر را قصر در ارکان و هیأت نماز تفسیر می‌کنند، نه قصر در رکعات. قرآنی‌های شیعه به‌رغم اختلاف مبنایی اما در برخی وجوه قصر نماز مسافر با اخباری‌ها اشتراک نظر دارند؛ یعنی با نظر به اخبار معصومین( درباره احکام نماز مسافر فتوا داده‌اند و بر همین‌اساس، با قرآنی‌های اهل سنت اختلاف نظر دارند و بعضاً به آن‌ها نزدیک‏اند.

سنت مباهله از دیرباز در بین اقوام رایج بوده است، اما مباهله در این آیه یکی از موارد منحصر به فرد و دارای ویژگی‌های خاصی است که اختصاص به مناظره پیامبر| و مسیحیان نجران دارد. همراهی اهل‌بیت^ با پیامبر| در این حادثه، نتایج مهمی در پی داشت که باعث اختلافاتی بین مذاهب مختلف، به ویژه بین شیعه و سنی در تفسیر از این آیه شریفه شد. جمعی از مفسران اهل تسنن این فضیلت را می‌پذیرند، ولی برخی دیگر دربیان فضیلت اهل‌بیت در آیه تشکیک می‌کنند که پذیرفتنی نیست؛ زیرا با اینکه پیامبر| می‌توانست اصحاب دیگر را همراه خود برای مباهله ببرد، ولی تنها پنج تن آل عبا را به همراه آورد و این نشانه بارز بر افضلیت حضرت علی، حضرت زهرا و حسنین^ بر دیگران است.

این نوشتار با بررسی ابعاد مختلف آیه فیء از سوی مفسران فریقین، میزان همگرایی و واگرایی آرای تفسیری آنها را در کانون توجه قرار داده است. برخی از اختلاف‌آرایی که در این دیدگاه وجود دارد متأثر از رهیافت‌های فقهی، کلامی، ادبی و برداشت‌های تاریخی است. آنچه در ارزیابی‌های این پژوهش بدان توجه شده، پرداختن به ارتباط معنایی آیه فیء با آیات پیشینی و پسینی و همچنین نسبت آن با آیه انفال می‌باشد که برآیند آن در سه محور مستقل، مبین و منسوخ ظهور نموده است. موضوع برخورداران از اموال فیء یکی دیگر از وجوهی است که واحدهای معنایی متفاوتی را از سوی مفسران برای این آیه رقم زده است. سهم الله، سهم رسول، ذی‌القربی، انصار، مهاجرین و تابعین، از مواردی است که تکثر و پراکندگی آرای تفسیری در آن دیده می‌شود که گاه بر اثر گرایش‌های کلامی و گاه به علت استنباط‌های ادبی به وجود آمده است. نقد و ارزیابی و گزینش صحیح‌ترین آرا که از سوی نوشتار حاضر درباره نگرش‌های مطروحه انجام گرفته بر پایه اولویت‌بخشی به دریافت‌های منطبق با چارچوب معنایی گزارهای قرآنی سامان یافته است.

مفاهیم «ایمان» و «کفر» از واژگان کلیدی دستگاه زبانی قرآن است. در منظومه اعتقادی اسلام، بازگشت از ایمان به کفر، «ارتداد» نامیده می‌شود؛ امری مذموم که حکم به حرمت آن داده شده است. در فقه اسلامی، فروعات و احکام فراوانی راجع به این مسئله منعکس شده است. اگرچه غالباً مستمسک اصلی احکام اسلامی، قرآن و سنت است اما به نظر می‌رسد موطن اصلی مسائل ارتداد، منابع روایی بوده و آیات قرآن سهم اندکی در ارائه احکام مزبور دارند. ازاین‌رو ایده اصلی نوشتار حاضر بر تحلیل و بررسی مستندات قرآنی مسئله ارتداد سامان یافته است. یافته‌ها نشان می‌دهد قرآن به اصل مسئله ارتداد اشاره داشته و بعضاً آثار وضعی و پیامدهای اخروی آن همچون حبط اعمال و خلود در آتش را بیان نموده است. اما گزاره صریح و مستقیمی بر مسائل عدیده‌ای که در فقه پیرامون ارتداد مطرح است، دلالت ندارد. اگرچه می‌توان برخی از آثار فقهی ارتداد، شرایط و اسباب آن را به‌طور غیرمستقیم از خلال آیات قرآن استخراج کرد.

اطلاق نفس برای خداوند در فراز «لا اعلم ما فی نفسک» آیه 116 سوره مائده، دانشمندان مسلمان را با دو چالش مربوط به جسمانیت خداوند مواجه کرده است. چالش نخست اطلاق نفس بر خداوند که جسمانیت را به همراه دارد و چالش دوم، ظرفیت در این اطلاق است . دانشمندان مسلمان با توجه به پیش فرض‌های مکاتب کلامی ‌‌خود و همچنین با رویکرد ادبی سعی بر تطبیق یافته های علمی خود داشته‌اند. پاسخ‌ دانشمندان مسلمان تطبیق بر اسلوب مشاکله، تعیین معنای ذات برای نفس و معنای حقیقی نفس است. نگاشته حاضر ضمن بررسی پاسخ های یاد شده با روش تحلیلی عقلی درصدد پاسخ به این مسئله است که معناشناسی شناختی به ویژه استعاره مفهومی چگونه می‌تواند چالش‌های اشاره شده در آیه 116 سوره مائده را پاسخ دهد. استفاده از اسلوب شخصیت بخشی در اطلاق واژه نفس و نیز استعاره مفهومی ظرفیت در این عبارت، یافته های این پژوهش است.

آیت‌الله فاضل لنکرانی در کتاب مدخل التفسیر پس از آن‌که دیدگاه مذهب امامیه را درباره تحریف‌ناپذیری قرآن بیان می‌کند، به نقد محمود آلوسی (م/1270) مؤلف تفسیر روح‌المعانی می‌پردازد که به‌صراحت شیعه را به تحریف قرآن متهم ساخته است. آیت‌الله فاضل در سه محور ادعای آلوسی را نقد و ابطال کرده است: الف) چشم‌پوشی آلوسی درباره اجماع امامیه و محققان مذهب در تحریف‌ناپذیری قرآن و نیز علاج آنان از روایات تحریف‌نما در مدارک شیعی، ب) ابطال ادعای آلوسی درباره اجماع اهل‌سنت بر عدم تحریف براساس معیارهای آلوسی، ج) ابطال نظریه نسخ‌التلاوة در علاج روایات تحریف‌نما در مدارک سنی و اثبات همسانی این نظریه با قول به تحریف. این مقاله کوشیده در هر کدام از این سه محور، دیدگاه آیت‌الله فاضل را غنا بخشد و با تکمیل، شرح، پاسخ‌های نقضی و... به گزاف‌گویی‌های آلوسی پایان دهد.