جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

صفات خداوند و از جمله صفات سلبی او، از مسائل چالش‌برانگیز از گذشته تا حال بوده است؛ چنانکه برخی، تنها صفات خداوند را صفات صلبی او دانسته و علم ایجابی به صفات را نفی کرده‌اند؛ عده‌ای برای شناخت باری‌تعالی، او را به انسان یا سایر مخلوقات تشبیه کرده و برخی به جسمیت او قائل شده‌اند و در قبال آنها برخی دیگر برای فرار از تشبیه دچار تنزیه مطلق شده‌اند. آنگونه که در نهج‌البلاغه در میان خطبه‌های مختلف موجود است امام علی(ع) با ادلّه متعدد، تشبیه و تجسیم را رده کرده‌اند، متکلمین مسلمان (اعم از شیعه و سنی) با تکیه بر نظرات خود، بیانات امام علی(ع) را در این مورد شرح و توضیح داده‌اند. در این میان ابن ابی‌الحدید معتزلی، از شارحان نهج‌البلاغه، مهم‌ترین صفات سلبی باری‌تعالی را با توجه به خطبه‌های نهج‌البلاغه توضیح داده است. هدف: هدف از انجام این پژوهش، تبیین نظرات ابن ابی‌الحدید و اثبات قرابت دیدگاه وی با متکلمین امامیه بود. روش: پژوهش حاضر به روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است. یافته‌ها و نتیجه: ابن ابی‌الحدید در توضیح صفات سلبی، از جمله نفی تشبیه و اعضا و جوارح و نفی جهت از خداوند و همچنین نفی حلول و عرض و... از باری‌تعالی، از نظرات متکلمین شیعه متأثر بوده است.

زبان دین امروزه یکی از مسائل مطرح در مباحث فلسفه دین در غرب است که بیشتر متأثر از کاربردهای آن است: مثلاً وقتی گفته می‌شود خداوند با موسی تکلم کردند، آیا منظور این است که خداوند دارای جسم مادی است که با اندام‌های نطق با موسی سخن گفت یا معنای دیگری مراد است؟ یعنی آیا زبان دین واقع‌نماست یا رازآلود ویا نمادین و... است؟ و به‌تدریج وارد جهان اسلام نیز گردیده است؛ وزمزمه آن هر از گاهی از زبان برخی نویسندگان و روشنفکران شنیده می‌شود؛ و ما چون مسلمانیم و کتاب آسمانی ما قرآن کریم است، بر آن شدیم تا ببینیم زبان دین ما که زبان قرآن کریم است در آثار، گفتار و نوشتجات امام خمینی؟ره؟ چگونه بازتاب یافته است. ازاین‌رو مقاله حاضر را به شکل تطبیقی بین نظریات فلیسوفان غرب در زمینه زبان دین و معتقدات حضرت امام خمینی؟ره؟ در مورد زبان قرآن در زمینه‌های مورد بحث هماهنگ با فیلسوفان غرب است یا با آن‌ها تفاوت دارد؛ بنابراین دیدگاه‌های حضرت امام خمینی؟ره؟ را از آثار پراکنده و مختلفشان جمع‌آوری کردیم و این بحث را سامان دادیم و با قبول کاستی‌های کار خود به این نتیجه رسیدیم که امام خمینی؟ره؟ چنان‌که سادگی بیانش حاکی از ذوب در اسلام و معارف قرآن بود، به صورت خیلی روشن و چشمگیر در وادی فلسفه دین نیز ورود همه‌جانبه داشته و زبان دین ما یعنی قرآن را کاملاً واقع‌نما دانسته، برداشت‌های همه را از قرآن معتبر و غیرحجت دانسته‌اند و الفاظ را موضوع برای روح معانی در نظر گرفته‌اند؛ ازاین‌رو مفهوم حقیقی متن و الفاظ آن را ثابت و فراتاریخی دانسته و مصادیق آن را در چرخه تاریخ متحول می‌دانند.

وجود الفاظ دارای اشتراک لفظی که در منابع فقهی (قرآن و احادیث) آمده در اختلاف نظر فقیهان در احکام شرعی اثر ملموسی داشته است؛ زیرا هنگامی که در ادلّة شرعی، واژه‌ای مشترک بیاید و یکی از آن معانی به وسیلة قرینه‌ای تعیین نشود، نوعی ابهام و غموض در دلیل پدید می‌آید که می‌بایست آن را از میان برداشت تا بتوان در پی آن، دلیل و حکم شرعی را کشف کرد و مکلّف هم تکلیف خود را به روشنی بداند. فقها با استفاده از یک رشته قواعد نظیر علامات حقیقت و مجاز، سیاق (بافت) و... ـ برای حل این مشکل اقدام می‌کنند و این توّهم، نادرست است که گفته شود اختلاف آرای فقها در استنباط احکام شرعی به این دلیل است که متن از خودش معنایی ندارد و مخاطب، خالق معنای متن است، نه آنکه کاشف آن معنا باشد. در این مقاله، با بهره‌گیری از روش توصیفی تحلیلی، با ارائة دو مثال، نقش اشتراک لفظی در ادّلة شرعی و برداشت‌های متفاوت دستورات دینی از متون دینی توسّط مجتهدین بررسی و کیفیت تعامل فقهاء با این پدیده بررسی شده است.

دربارة نهضت اسلامی ایران، تا کنون مطالعات متعدّدی صورت گرفته که یکی از جهات قابل مطالعه در این زمینه نقش داعیان قرآنی از جمله آیت‌الله طالقانی است. او طی نیم قرن، در نقاط مختلف، مدرّس و مفسّر قرآن و شخصیّتی نافذ و مؤثّر در جریان نهضت إسلامی بوده است. وی در تفسیرنگاری فارسی، رویکردهایی نو داشته که پاره‌ای از آنها هنوز قابل توجّه است؛ هرچند شیوه معمول ایشان مورد تعقیب و عمل دیگر تفاسیر فارسی قرار نگرفته است. طالقانی در عصری دشوار و حسّاس می‌زیَد؛ عصری که در آن، از شرق و غرب کوشش­های دامنه­داری برای از میان بردن هویّت معنوی و ملّی ملل ضعیف و موسوم به «جهان سوم»، بخصوص ملّتهای خاورمیانه و ایران، در حال اجراست. او در چنین عصری، از بازگشت به قرآن و اصلاح و انسجام دینی براساس آن، سخن می­گوید. طالقانی توفیق برقراری ارتباط با شمار قابل توجّهی از نخبگان را می­یابد و بر آنها اثر می‌گذارد و هزینه­های مجاهدت‌های خود را نیز می­پردازد. واژگان‌کلیدی: آیت‌الله طالقانی، پرتوی از قرآن، نوآوری‌های تفسیری، بازگشت به قرآن، وحدت اسلامی.

هدف: امروزه مشکلات اقتصادی و تحریم‌های اعمال شده نسبت به جوامع اسلامی، شکاف‌های عمیق اقتصادی را میان جوامع به ویژه در نهاد خانواده ایجاد کرده است. از سوی دیگر، برنامه جامع سعادتمندانه زندگی را می‌توان از قرآن کریم و گفتار و سیره معصومان(ع) دریافت کرد. توجه به سیره حضرت زهرا(س) از منظر اقتصادی نقش اساسی در بهبود روابط اقتصادی در نهاد خانواده‌ها دارد؛ چراکه ایشان به عنوان زن در خانواده در سازماندهی و مدیریت اقتصادی بهترین نقش را ایفا کرده است. روش: این پژوهش با روش تحلیل محتوا به بازاندیشی سیره عملی حضرت زهرا(س) از جنبه اقتصادی توجه دارد. یافته‌ها: یافته‌های پژوهش بیانگر آن است که در سیره عملی حضرت نقش منابع غیرمادی از منابع مادی برجسته‌تر است و ساده‌زیستی و ارائه الگوی همسان با سایر مردم عصر خویش در زندگی ایشان فراوان مشاهده می‌شود. نتیجه‌گیری: به کارگیری تدابیر اقتصادی، مدارا در برابر مشکلات اقتصادی، حاکمیّت خداوند در زندگی، اعتدال در تأمین نیازهای طبیعی، انفاق در راه خدا و توجه به محرومان، تناسب درخواست‌ها با توانایی‌های همسر، شکرگزاری و تقسیم کار از دیگر مؤلفه‌های سیره اقتصادی حضرت زهرا(س) است.

مسأله شهادت زنان از جمله مسائل مهم در حوزه مطالعات زنان است که بررسی دقیق آن گام مهمی در جهت اعتلای مفاهیم متعالی اسلام، کرامت‌بخشی به زنان و زدودن شبهه نابرابری حقوق زنان و مردان است. به‌جهت اهمیت موضوع، این مسأله از دیرباز مورد توجه پژوهشگران مسلمان و غیرمسلمان قرار گرفته است. از این‌رو محقق سعی نموده به بررسی تطبیقی شهادت زنان با استناد به آیه 282 بقره از دیدگاه مؤلفان لیدن و تسنیم بپردازد. مؤلفان لیدن، شبهاتی به مسأله شهادت زنان وارد نموده و عدم تساوی عدد زنان با مردان در شهادت دادن را یک تبعیض حقوقی و نقصان در عقل زنان شمرده‌اند و احکام فقهی اسلام را با تلمود مقایسه ‌کرده‌اند. این نوشتار با روش توصیفی– تحلیلی با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای درصدد تحلیل و پاسخگویی به شبهات برآمده و به این نتایج دست یافته که در اسلام، زن و مرد دارای تکالیف و حقوقی هستند که مدقانه، حکیمانه و به‌صورت تساوی و براساس مصالح جعل شده و مسأله شهادت زنان، از جمله تکالیف موضوعه ایشان و کاملاً اختیاری است که اختلاف در عدد با مردان، سبب نقصان عقل زنان و تبعیض حقوق نیست؛ کما این‌که در مواردی نیز فقط زنان از حق ادای شهادت برخوردارند. یک‌سونگری در استفاده از منابع، تکیه نمودن بر منابع اهل‌سنت، ارائه تحلیل سطحی و حدسی، قیاس نادرست قرآن و تلمود و خلط در مسائل حقوقی از سوی مستشرقان، منجر به دیدگاه ناصواب ایشان در شهادت زنان شده است.

آیه هفتم سوره هود، خبر از قرار داشتن عرش الهی بر روی آب می‌دهد. مهم‌ترین ابهامات این آیه ماهیت، کیفیت، منشأ و غایت «ماءِ» در زیر عرش است. با مراجعه به منابع امامیه و عامه شاهد وجود روایات و آرای همگون و همگن هستیم و تنها در اجمال و تفصیل میان فریقین اختلاف دیده می‌شود. بر پایه روایات اهل‌بیتm «ماء»، گوارایی است که ابتدا یاقوتی به وسعت هفت آسمان و زمین بوده و سپس تبدیل به آب شده و با درآمیختن باد و متصاعد شدن بخار از آن، تمام هستی از آن بخار آفریده شده است. با توجه به عدم وجود روایتی از پیامبر اکرمj در منابع اهل سنت در مورد تفسیر این آیه و لزوم ارتباط با منبع وحیانی برای تفسیر آن، مشابهت دیدگاه افرادی چون ابن عباس، کعب الاحبار و وَهب بن مُنَبَّه با دیدگاه شیعه، خبر از تأثیرپذیری آنان از علوم اهل‌بیتm می‌دهد.

اعتقاد به معاد از اصول دین اسلام و جسمانیت آن از مسلمات دین است. بحث از معاد جسمانی، در حقیقت بحث از جسمیت یافتن عقاید و اعمال انسان در قیامت است. این مسئله از زمان پیدایش و نزول اسلام مطرح بوده است و علاوه بر قرآن کریم، بزرگان دین از پیامبر(ص) گرفته تا امامان، عالمان دینی و حتی برخی از فیلسوفان اسلامی در این خصوص تأکید کرده اند. در بین حکمای اسلامی، حکیم مدرس زنوزی و آیت الله جوادی آملی باتوجه به اینکه اصل معاد جسمانی را بر اساس قرآن و روایات و نیز اصول حکمت متعالیه می پذیرند اما دیدگاه مختصّ به خود را در این مسئله دارند. حکیم زنوزی معتقد است که بدن هر انسانی بعد از مرگ به سوی نفس خویش راجع است و در معاد بدن به نفس خواهد رسید و به همراه او باقی خواهد ماند، اما استاد جوادی آملی معتقد است اعمال انسان در مراتب بالاتر هستی باطنی دارند که به همراه نفس و با تناسب با آن عالم باقی می ماند و نه آنکه بدن به سوی نفس رجوع کند.

تحلیل گفتمان انتقادی رویکردی است میان‌رشته‌ای که به تحلیل گفته‌ها و متون در چارچوب مناسبات قدرت در جامعه و نقش زبان در تثبیت و تداوم سلطه می‌پردازد. در تحلیل گفتمان انتقادی نورمن فرکلاف، متون، به‌ویژه داستان در سه سطح (توصیف، تفسیر و تبیین) مورد بررسی قرار می‌گیرد. فرکلاف در تحلیل گفتمان انتقادی خویش، ایدئولوژی را ابزار ایجاد و حفظ روابط قدرت در جامعه می‌داند و بر چهار مفهوم بنیادین (قدرت، جهان‌بینی، زبان و ایدئولوژی) تأکید دارد. این پژوهش، با روش توصیفی-تحلیلی و استفاده از ابزار کتابخانه‌ای در صدد آن است تا به تحلیل گفتمان انتقادی داستان حضرت ابراهیم ع در قرآن بر اساس الگوی سه سطحی فرکلاف (توصیف، تفسیر، تبیین) پرداخته، واضح نماید که کدام گفتمان، در این داستان کلیدی و برجسته است و کدام مفاهیم ایدئولوژیک در پس متن این داستان وجود دارد و چگونه این مفاهیم در ساختارهای مختلف سه سطحی مد نظر فرکلاف همخوانی پیدا کرده‌اند؟ نتایج حاکی از آن است که برجسته‌ترین گفتمان در این داستان، گفتمان توحیدی حضرت ابراهیم ع با روش‌های استدلالی-احتجاجی و تبلیغی است. مفاهیم ایدئولوژیک معرفتی (خداشناسی)، تربیتی و تبلیغی هم برای داعیان و مبلغان و هم برای عام مخاطبان قرآنی در پسِ متن آن نهفته است. البته گفتمان حضرت ابراهیم ع بر مقتضای حال مخاطب شکل گرفته که با توجه به بافت موقعیتی متن این داستان، می‌توان مفاهیم ایدئولوژیک متفاوتی را از آن دریافت نمود.

نوشتار حاضر به معناشناسی واژه «جسد» در قرآن کریم با روش باهم­آیی می‌پردازد. در این راستا، آیاتی که این واژه در آنها به کار رفته از نظر باهم‌آیی تحلیل متنی شده و پس از تعیین مهمترین عناصری که در فرآیند باهم­آیی با این واژه قرار گرفته­اند؛ یعنی جاودانگی، فراانسانی، مصر، یهود و ملک، فرضیة «اندیشة تجسّد» و «مومیایی» دربارة معنای این واژه ارائه و با شواهد قرآنی، از جمله رواج اندیشة تجسّد در کفّار و مشرکان عصر نزول، اندیشة تجسّد در یهودیّت و مسیحیّت، اندیشة تجسّد و خداانگاری در مصر و همچنین شواهد تاریخی، از جمله پدیده‌های رایج در مصر باستان همچون مومیایی، گوساله‌پرستی و مومیایی آن و خداانگاری پادشاهان، فرضیة مورد نظر تأیید گردیده است. در ادامه نیز با شواهد لغوی نشان داده شده که چگونه واژة جسد و تمام مشتقات آن از مومیایی گرفته شده است. بر همین مبنا، معنای آیاتی که واژة جسد در آنها به کار رفته بازخوانی گردید و در پایان، رویارویی گام به گام قرآن کریم در نفی اندیشة تجسّد در سه مرحلة مماشات، نقد و رد آن ترسیم شده است.