جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

امیرالمؤمنین علی علیه السلام، باب مدینۀ علم نبوی، تأثیری ژرف بر متفکران و اندیشمندان اسلامی پس ازخود گذاشته است. صدرالدین محمد شیرازی معروف به ملاصدرا ازجمله متفکران اسلامی متأثر از ایشان می‌باشد که به نحوی عصارۀ تمام نحله‌های فلسفی، عرفانی و کلامی اسلام را در قالب متکبی با نام «حکمت متعالیه» جمع کرده است. وی در مواضع متعددی مدعی است که با یاری جستن از حضرت علی علیه السلام مبانی فلسفی خود را تحکیم بخشیده است. در این زمینه تاکنون تحقیقی جامع انجام نشده است؛ ازاین‌رو نگارنده در این پژوهش می‌کوشد مواضع بهره‌گیری ملاصدرا از امیرالمؤمنین علی علیه السلام را که دامنۀ آن از بیانات ایشان تا عباراتی دربارۀ ایشان متغیر است، در آثار مختلف وی کاویده و در قالب دسته‌بندی‌ای موضوعی آشکار سازد. از این جهت هدف اصلی این مقاله «بررسی تأثیر حکمت علوی بر اندیشۀ ملاصدرا» به روش توصیفی و کتابخانه‌ای می‌باشد.

اصطلاح صقع ربوبی در مکتب ابن‌عربی نقش بسیارحساسی در شکل دهی به کل ساختار هستی شناختی عرفانی دارد و فهم دقیق جایگاه و ویژگی آن، مبنایی برای فهم دیگر مراتب هستی است. صدرالمتالهین برای نخستین بار این سازه مفهومی را به‌کار برد و در ادامه، دیگر مفسران به پیروی از او، از این واژه استفاده کردند تا اینکه این واژه از زمان ملاصدرا تا حال حاضر از اصطلاحات مستقر در عرفان اسلامی قرار گرفته است. این مقاله بر آن است تا با دو روش توشیهیکو ایزوتسو به بررسی و تحلیل معنایی این اصطلاح در مکتب ابن‌عربی بپردازد. روش نخست، یافتن اصطلاحات مترادف یا معادل با صقع ربوبی است و روش دوم، بهره گیری از شیوة شبکة معنایی که ترکیب و تقارن الفاظی است که در شبکة معنایی صقع ربوبی قرار می‌گیرند. علم الهی، عماء و اسماء از جمله واژه‌های مترادف با صقع ربوبی هستند و واژگان نفس رحمانی، عماء، تعین نخست و احدیت از جمله مفاهیمی هستندکه ترکیب آنها یک شبکة معنایی صقع ربوبی را پدید می‌آورند. از دیگر یافته‌های این مقاله ترسیم صیرورت اندیشة ابن‌عربی در ساحت اندیشه‌های فکری دیگر عالمان اسلام است.

یکی از مسائلی ‌که سلفیه امروزه به آن می‌پردازند، مسئلۀ روش‌شناسی در برخورد با مسائل اعتقادی است. در واقع، آنان با ابداع چنین روشی کوشیده‌اند برای مشروعیت بخشیدن به عقاید خود، مسئلۀ مخالفت با سلف را مطرح نمایند تا بدین‌وسیله عقاید خود را به دیگر مسلمانان تحمیل نموده و تنها خود را میدان‌دار اندیشه و تفکر اسلامی معرفی کنند. ازاین‌رو شناخت روش و مبانی آنان در مسائل اعتقادی برای روشن ساختن ابعاد تفکرات این فرقه، ضروری است. این جریان فکری معتقد است عقل در فهم معارف، شایسته نبوده و بنابراین باید به نقل مراجعه نمود. در باور آنان، فهم سلف صالح از همة فهم‌ها برتر بوده و به واقعیت نزدیک‌تر است. نویسندگان می‌کوشند در این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی، روش سلفیه در برخورد با مسائل اعتقادی را بیان نمایند. در پایان این نتیجه به دست آمد که سلفیه برای تبیین مسائل اعتقادی، روش‌هایی را اتخاذ نمودند که مهم‌ترین آن به این شرح است: در شناخت معارف، فقط نقل را قبول دارند؛ برای علوم عقلی جایگاهی قائل نبوده و توجه تام به فهم سلف دارند؛ در معناشناسی تأویل در آیات و روایات را به شدت انکار می‌کنند. روش سلفیه در برخورد با مسائل اعتقادی، پیامدهایی تلخی به همراه دارد؛ نظیر ارزش‌ستیزی از علوم عقلی، نوعی انحصارگرایی و مطلق‌گرایی در فهم سلف صالح، پذیرش تشبیه و تجسیم در آیات و روایات.

ون‌دورزن، روان‌درمانگر وجودی با بررسی مؤلفه‌‌‌های متعدد درمانِ وجودی، خودتأملی و خویشتن‌یابی را مؤلفة اصلی‌ این نگرش دانسته، معتقد است که انسان با وجودی متفاوت با سایر موجودات و هویتی سیال و پویا، خود وجود و هویت خویشتن را تعیین می‌کند. ملاصدرا نیز با توجه به هویت سیال و پویای انسان معتقد است که وجود انسان محدود و منحصر به این عالم نیست، خود عوالم و نشئات وجودی متعددی دارد و در هر عالم، نشئه‌ای متناسب با آن می‌یابد. انسان با اراده و اختیار خود، جایگاه خویش را در نظام هستی تعیین می‌کند و می‌تواند با ارتقای وجودش تا مرتبة وجود عقلی، عالمی‌ عقلی مشابه عالم عینی گردد. هر دو متفکر در برخورداری انسان از وجودی سیال و پویا و خودی «خودتعیین‌گر» اتفاق نظر دارند. چنانکه از جایگاه مؤلفة خویشتن‌یابی‌ در درمان وجودی و نگرش صدرا دربارة‌ این مؤلفه بر می‌آید؛ دیدگاه صدرا دربارة خویشتن‌یابی می‌تواند مبنای درمان وجودی در فرهنگ‌ ایرانی- اسلامی ‌باشد..

افزایش سازگاری و تاب‌آوری در برابر حوادث طبیعی یا انسانی و بررسی عوامل دخیل در آن یکی از دغدغه‌های دیرین بشر است. از آنجا که باور توحیدی انسان نقش مستقیم در انعطاف و تاب‌آوری او در مواجهه با رویدادهای زندگی دارد، ‌این مقاله درصدد بررسی رابطة توحید در عمل و میزان تاب آوری انسان با تکیه بر نظرات ‌آیت‌الله مصباح برآمد. شیوة داده‌پردازی ‌این پژوهش، کتابخانه‌ای و بر اساس روش توصیفی و تحلیلی است. بر اساس ‌اندیشه‌های علامه مصباح یزدی، مظاهر توحید در عمل در جهت افزایش تاب‌آوری یک اجتماع، در سه محور کلی «تعامل سازنده با افراد جامعه» و «تواصی به مکارم اخلاقی و ارزش‌های انسانی» و «توجه به معناداری و هدفمندی زندگی» طرح می‌شود. تعامل، ناظر بر مشارکت‌های عملی اجتماعی بر مدار توحید است که از طریق «حفظ وحدت جامعه»، «رعایت حقوق و مصالح اجتماعی خود و دیگران» و «تأمین کرامت و عزت نفس نیازمندان» منجر به افزایش تاب‌آوری اجتماعی می‌گردد و تواصی نیز ناظر به مشارکت‌های کلامی ‌بر مدار توحید است که با نظارت رهبران دینی از طریق توجه دادن مردم به امیدواری به الطاف الهی و تواصی افراد جامعه به حق، صبر و ترحم موجب تاب آوری بیشتر می‌شود و در نهایت توجه به معناداری و هدفمندی زندگی که بر مبنای توحیدی با توجه به قضا و قدر و حکمت‌های الهی جهت تدبیر عالم و موقتی دانستن دنیا و اصالت آخرت همراه خواهد بود، عوامل افزایش تاب‌آوری یک اجتماع را فراهم می‌آورد.

معجزه، مهم‌ترین و مشهورترین راه تشخیص همگانی شناخت پیامبران به شمار می‌رود؛ در عین حال، راه تشخیص آن برای بشر عادی و غیرمعصوم چنان می‌تواند چالش‌برانگیز باشد که اصل آن را زیر سوال ببرد. از آنجا که متکلمان در تعریف معجزه بر ویژگی «نقض‌ناپذیری» تأکید می‌کنند، این مسئله مطرح است که چون علم بشر به آینده محدود است، او نمی‌تواند تشخیص دهد که آیا در آینده ادعای نقض‌ناپذیری معجزه از سوی پیامبر نقض می‌شود یا نه؛ ازاین‌رو، نمی‌تواند به معجزه بودن کار خارق العادۀ مدعی پیامبری یقین پیدا کند. رسالت نویسنده در این مقاله، پاسخ به این پرسش با روش تحلیلی ـ انتقادی است. بر اساس مهم‌ترین یافته‌های این پژوهش، هرچند معجزه باید برای اثبات خود، روشن و بیّن باشد، بشر عادی می‌تواند با بررسی پیشینۀ مدعی پیامبری و نیز بررسی ادعاهای وی و عرضۀ آن‌ها بر عقل و فطرت و با ملاحظۀ حکمت الهی به معجزه‌بودن کار مدعی پیامبری پی ببرد.

حضرت علی (ع) پس از پیامبر (ص) نقش بسیار مهمی در شکل‌گیری تمدن اسلامی ایفا نمود. برای تبیین این نقش، بررسی مؤلفه‌ها و شاخص‌های تمدن‌ساز در سیرۀ حضرت بسیار اهمیت دارد. مسئله این پژوهش آن است که مؤلفه‌های تمدن‌ساز در سیرۀ امام علی (ع) کدام است؟ این نوشتار به روش توصیفی‌تحلیلی، سیرۀ علوی و نقش امام علی (ع) در تمدن‌سازی اسلامی را واکاوی کرده و با هدف بررسی و تبیین مؤلفه‌های تمدن‌ساز در سیرۀ نظری و عملی ایشان با رویکردی قرآنی، تحقق یافته است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد حضرت علی (ع) بینش تمدنی و شخصیتی تمدن‌ساز داشته است. نقش اساسی حضرت در تمدن اسلامی، تقویت مؤلفه‌های تمدن‌ساز فرهنگ اسلامی در میان مردم و به‌کارگیری آن در حکومت خویش است. اخلاق، عزت و کرامت انسانی، آزادی و آزاداندیشی، صبر و مقاومت، عدالت و هم‌بستگی از مؤلفه‌های معنوی تمدن‌ساز در سیره و حکومت علوی است.

در آیات 60 تا 82 سورۀ کهف، حکایت واقعی و پُررمز‌وراز دیدار حضرت موسی و حضرت خضر (ع2) مطرح شده است. این داستان، سیر درونی و روحانی و صعودی به سوی کمال را به تصویر می‌کشد؛ لذا افزون‌ بر جلوه‌های هنری، از منظر تفسیر انفسی به ابعاد متفاوتی نظر کرده است. مفسران هنری گوشه‌ای از این اشارات معماگونه را در هنر تصویرآفرینی قرآن بیان کرده‌اند و مفسران انفسی با مطابقت این مفاهیم با عالَم درون انسان، از اسرار آن به زیبایی پرده‌گشایی نموده‌اند. پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی‌تحلیلی‌تطبیقی و بهره‌گیری از جلوه‌های هنری اعم از اصول تصویرگری و اسلوب‌های هنری مانند گفتگو و شخصیت‌پردازی، همچنین بهره‌مندی از تفسیر انفسی شامل شهود عارفان از بطون قرآن و تأویل آیات، درصدد کشف حقایقِ معانیِ این داستان معمایی است. نتیجه اینکه معنای واژگان‌‌ در این داستان، مانند موسی، فتا، مجمع‌البحرین، عبد، سفینه، غلام و دیوار، صرفاً همان معنای ظاهری این واژه‌ها نیست؛ بلکه با عنصر جان‌بخشی به کلمات، حیات و حرکت و رنگ می‌یابد و در قلب‌ها و عقل‌ها اثر می‌گذارد. البته تفسیر هنری مبیّن واقعیت است نه تخیل؛ زیرا باطل در قرآن وجود ندارد. از طرفی مفسران انفسی این داستان را حکایتی رمزگونه دانسته‌اند و آیات این داستان را با تأویل به حالات نفس انسان رمزگشایی و حقایق آن را آشکار نموده‌اند و با مراتب اسفار اربعه تطبیق داده‌اند. آنان کوشیده‌اند تا ارتباط میان ظهر و بطن قرآن را کشف کنند؛ ازاین‌رو، میان این دو تفسیر نه تنها مغایرتی نیست، بلکه ارتباط محکم مفهومی برقرار است.

با اندک مراجعه‌ای به آثار عیسی‌پژوهان مسیحی و مسلمان روشن می‌گردد غالباً سعی دارند تا با اختیار رویکردی مدافعه‌جویانه‌ و جدلی، قرائت خویشتن را از مسیحیت، مستند و دیگر خوانش‌ها را نامعتبر و مردود اعلان کنند. دور از انتظار است که خروجی اینگونه پژوهش‌ها به اتحاد و همدلی پیروان ادیان ابراهیمی بینجامد؛ ضرورتی که همگان لزوم پیگیری آن را در راستای برقراری صلح جهانی، فهم و اذعان می‌کنند. بر همین اساس، مقالۀ پیشِ‌رو کوشیده است با استفاده از ابزار گردآوری اسنادی‌‌‌کتابخانه‌ای و روش تطبیقی‌‌‌تحلیلی، ضمن گونه‌شناسی اخبار عیسی (ع) در عهد جدید و روایات شیعی و تعیین موضع اصلی بحث، گزارش‌های ناسازگارنمای این دو منبع مقدس را با اختیار رویکردی همدلانه، همسو و سازگار کند. به نظر می‌رسد استفاده از سایر داده‌های معتبر در اسلام و مسیحیت، توجه به علم لغت و تأمل در ترجمۀ متون، التفات به فضای صدور گزاره‌ها و در مقام بیان بودن متکلم و نیز جمع تبرّعی و بهره‌گیری ابزاری از آن، جملگی راهکارهایی به شمار می‌رود که می‌تواند در قلمرو اخبار ناسازگارنما گره‌گشایی کند. پژوهش حاضر در ادامه تلاش کرده است تا به عنوان مرکزی عیسی (ع) در عهد جدید و قرآن و روایات شیعی دست یابد و سپس دلیل احتمالی آن را تبیین کند. یافته‌ها نشان می‌دهد وی در عهد جدید دارای عنوان خاصی نیست، ولی «ابن مریم» عنوان اصلی او در قرآن و «روح‌الله» عنوان مرکزی‌اش در روایات شیعی است. این واژگان احتمالاً با اندیشۀ بنیادین «توحید» در اسلام و آموزۀ «حکومت آخرالزمانی» در تشیع بی‌ارتباط نیست.