جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ضرورت وجود امام از اساسی‌‌ترین مسائل امامت به شمار می‌‌رود. اندیشمندان اسلامی، به ویژه عالمان شیعی با رویکردهای مختلف در صدد اثبات آن برآمده‌‌اند. برخی، وجود امام را با رویکرد هستی شناسانه، مورد بررسی قرار داده و بر جایگاه تکوینی و تأثیر او بر نظام آفرینش تأکید دارند. محتوای این رویکرد در روایات اهل‌‌بیت؟عهم؟ تحت عناوین «لولا الحجة لساخت الارض» و «احادیث امان» ذکر شده است. در مقاله حاضر تلاش شده است با تبیین‌‌هایی عقلی از روایات مذکور، جایگاه تکوینی امام در نظام آفرینش اثبات شود و ضرورت وجود حجت (امام) برای برقراری و استمرار هستی روشن گردد. این تبیین‌‌ها به سه گونه فلسفی، عرفانی و کلامی بیان شده است. رویکرد هستی‌‌شناسانه به وجود امام در نظام هستی، فاعلیت امام در آفرینش و غایت بودن او در خلقت را نتیجه می‌‌دهد. ثمره دیگر این رویکرد، ‌بدیهی بودن ضرورت وجود امام در نظام هستی است. به عبارت دیگر، «تصور» درست جایگاه امام در نظام تکوین، «تصدیق» به وجود او را به دنبال خواهد داشت.

در تاریخ اندیشۀ اسلامی، مباحث فراوانی پیرامون علم حقیقی و حقیقت علم، به‌ویژه در طریق تصوف مطرح شده است که مشهورترین نمونۀ آن را می‌توان کتاب احیاء علوم دین اثر ابو حامد محمد غزالی دانست. بااین‌حال، الگوی حاکم بر کتاب احیاء پیش از آن کتاب و پس از آن، الگوی مباحث بسیاری در باب علم بوده است. در این مقاله با بیان ارجاعات و مشابهت‌های آثار امام به کتاب احیاء و الگوی آن، نشان داده‌ایم که او به این الگو توجهی ویژه داشته است و در نقد وضع علم و عالمان روزگار خویش از آن بهره برده‌ است‏‏، درعین‌حال به قرائتی خاص خویش از این الگو رسیده است. امام با دو مفهوم «علم رسمی» و «حجاب» مسئلۀ احیای علم را، هم راجع به علوم سنتی و هم راجع به علوم جدید طرح می‌کند. همچنین از عمدۀ آموزه‌های مأثور از سنت احیای علم، مثل «ظاهر و باطن» و «قلب» استفاده می‌کند؛ اما برخی شخصیت‌های مطرح این سنت مثل شیخ کلینی و ملاصدرا را می‌پذیرد و برخی مثل غزالی را با همان معیارهای مطرح در این سنت نقد و رد می‌کند. همچنین امام خمینی نوآوری‌ها و نظریاتی خاص خویش در این زمینه دارد که تأویل اصطلاح جدید «علوم انسانی» در چارچوب سنت احیای علم و بازآرایی آموزۀ سنتی ولایت در چارچوب نظریۀ «ولایت‌فقیه» دو نمونه از برجسته‌ترین آن‌هاست.

«امنیت و انسجام اجتماعی» از جمله مولفه‌‌هایی است که موجب توسعه و رشد مادی و معنوی جامعه و تضمین کننده زندگی و حیات جمعی است. باورها و آموزه‌‌های دینی، به‌‌ویژه مهدویت، می‌‌توانند در صورت تبیین صحیح، با محکم کردن روحیه دینی و امید به آینده روشن، موجب همگرایی مردم شود و در نتیجه به امنیت بخشی در جوامع مبتنی بر ایدئولوژی توحیدی، به ویژه جامعه ایران با اکثریت شیعی و باورمند به مهدویت، کمک کند. از سوی دیگر این اندیشه در صورت تحریف و تنزل جایگاه آن توسط فرقه‌‌ها و جریان‌‌های انحرافی و با گرایش اعضای جامعه به سوی آن‌ها، می‌‌تواند در جهت عکس عمل کند و موجب واگرایی در جامعه شود و در نتیجه موجب تهدیدهای امنیتی و اجتماعی گردد. این جستار که به روش «توصیفی_تحلیلی» و گردآوری اطلاعات به شیوه «کتابخانه‌‌ای» و با استفاده از فضای اینترنت سامان یافته، به بررسی تهدیدهای امنیتی و اجتماعی گرایش به جریان منصورهاشمی خراسانی پرداخته است. یافته‌‌های پژوهش حکایت از آن دارد که آسیب‌‌های گرایش به جریان هاشمی خراسانی، در حوزه اجتماعی عبارت است از: تضعیف باورهای دینی، گسیختگی نظم اجتماعی، تخریب نهاد خانواده و ترویج خشونت در جامعه.

رخدادهای آخرالزمانی و ظهور برخی پدیده‌ها در دوره پایانی تاریخ بشر، از جمله دغدغه‌ها و باورهای مشترک ادیان است. با توجه به اعتقاد غالب مسلمانان به این‌گونه اتفاقات و به‌ویژه ظهور منجی در آخرالزمان؛ برخی مستشرقان به مصدریابی این باورها پرداخته و به طور خاص در مورد حضور یا عدم آن اعتقادات در قرآن اظهارنظر کرده‌اند. نوشتار پیش‌رو، تلاش کرده است دیدگاه خاورپژوهان در این زمینه را احصا و دسته‌بندی کند. در گام نخستین با روش انکشافی و توصیفی، آرای غربیان در موضوع احصا گردیده و سپس با روش‌های تطبیقی، این دیدگاه‌ها در گونه‌های چندگانه‌ای دسته‌بندی شده و در انتها این دیدگاه‌ها مورد تحلیل و نقد کلی قرار گرفته است. مطابق یافته‌های این تحقیق، می‌توان آرای محققان غربی در این موضوع را در چهار قالب دسته‌بندی کرد: نفی هرگونه اشاره به این موضوعات، اشاره به برخی موضوعات به غیر از منجی، اشاره به موضوع منجی ولی غیر از امام مهدی؟عج؟ و در نهایت، اشاره به مهدویت. برخی مستشرقان نیز به انعکاس دیدگاه عالمان و مفسران مسلمان در این زمینه اقدام کرده‌اند که گزارشی از آن نیز ارائه شده است.

بعد از شهادت امام­ رضا7، حرم­ مطهر رضوی در کانون توجه حکومت­های سنی­مذهب مستقر در خراسان قرار گرفت. در دوران حکومت­ سامانی و غزنوی، کارگزاران این دو حکومت نسبت به حرم­ مطهر ­رضوی احترام و ارادت داشتند. رفتار تساهل‌آمیز سامانیان و غزنویان نسبت به حرم­ مطهر رضوی، زمینه و بستری را برای اقدامات بعدی در دوران حکومت­ سلجوقیان فراهم ساخت. پژوهش حاضر به تحلیلی بر اقدامات عمرانی در حرم مطهر رضوی در دوره حکومت سلجوقیان با روش «توصیفی - تحلیلی» پرداخته است. این پژوهش کوشیده است با بهره‌گیری از منابع تاریخی و آثار برجای مانده در حرم مطهر رضوی و در موزه آستان قدس، تحقیقی تاریخی، باستان‌شناسانه، معمارانه و اجتماعی ارائه دهد. هدف مقاله پاسخ به این پرسش اصلی است که رفتار سلاطین‌ سلجوقی و وابستگان آنان نسبت به حرم­ مطهر ­رضوی چگونه بوده ­است؟ نتایج­ پژوهش حاکی­ از آن است که بستری که حکومت­های سامانیان و غزنویان ایجاد نمودند، موجب شد سلاطین ­بزرگ­ سلجوقی نیز احترام و ارادت قلبی نسبت به حرم­ مطهر رضوی داشته باشند. علاوه بر این، در زمان سلطان سنجر بیشترین اقدامات ­عمرانی در این مکان ­مقدس صورت گرفت. رفتار تساهل­آمیز سلطان ‌سنجر نسبت به اقدامات­ عمرانی وزیر شیعی­اش، ابوطاهر قمی و خاندان کاکویه شیعی، منجر به گسترش تشیع ­محبتی و عاطفی در میان زنان خاندان ­سلجوقی گردید. از این‌رو زنان خاندان سلجوقی با توجه به بسترهای ­فرهنگی ایجاد­شده، توجه­ ویژه­ای به حرم مطهر ­رضوی داشتند.

پژوهش‌های متعددی جایگاه ویژۀ حسین بن حمدان خَصیبی (م 346ق یا 358ق) را در شکل‌گیری فرقۀ غالی نصیریه نمایانده‌اند. بااین‌حال، کم‌تر پژوهشی به روش استفاده خصیبی از منابع و مشایخ روایی پرداخته است. این مسأله به‌ویژه به خاطر ناشناختگی بیشتر مشایخ صدر اسانیدش اهمیت زیادی دارد. نوشته پیش رو با بررسی‌ تطبیقی میان اسانید الهدایة با دیگر منابع در پی رسیدن به پاسخ‌هایی برای این پرسش است که خصیبی در الهدایة چگونه از منابع بهره برده است؟ و برای نمونه به اشتراکات گسترده روایات الهدایة با روایات متهمان به غلو مانند ابن‌مهران، اسحاق بصری و به‌ویژه شلمغانی (در اثبات الوصیة) دست یافته است. بنا بر قرائن زیادی خصیبی با وجود استفاده از روایات بسیار از کتاب الاوصیاء شلمغانی یا دفاتر ابن‌مهران، نامی از ایشان نبرده، بلکه عموماً با ارائۀ واسطه‌ای ساختگی تا مشایخ ایشان، اسنادشان را سرقت کرده، و یا مرسلاتشان را با اسنادی ساختگی کامل کرده، و در مواردی در متونشان نیز دست برده است. خصیبی با وجود تأخر و اتکا به چند منبع وجاده‌ای، مدعی سماع گسترده از اصحاب امامین عسکریین ع بوده، و این در تثبیت جایگاهش به عنوان رهبر نصیریه مؤثر بوده است.

مسئله زنان از مناقشه برانگیز‌ترین مسائل اعتقادی در ایران از زمان مشروطه به این طرف بوده است. علامه طباطبائی از نخستین افرادی است که با هدف دفاع از آموزه‌های دینی به نظریه­­پردازی درباره جنست، زنان و خانواده پرداخته است. این مقاله رویکرد علامه طباطبائی در توضیح تفاوت‌های حقوقی به­مثابه یک رویکرد طبیعت‌گرایانه را نقد و ارزیابی کرده است. ابتکار ایشان در استفاده از رویکرد طبیعت‌گرایانه در دفاع از آموزهای اسلامی و از جمله تفاوت‌های حقوقی میان زن و مرد، مد نظر شاگردان و شارحان دیدگاه‌های ایشان قرار گرفته است. توجه به دو ویژگی «غلبه حیات احساسی» و «نقش بارداری» در زنان در کنار غلبه نوعی حیات تعقلی در مردان، موجب گردیده است تا شارع مقدس نوعی از نظام حقوقی متفاوت میان زن و مرد اعتبار کند که این اعتبار ریشه در طبیعت متفاوت زن و مرد دارد. این نوشتار توضیح داده است که این دیدگاه فاقد انسجام درونی است و با سایر دیدگاهای علامه طباطبائی نیز سازگاری ندارد و از همه مهم‌تر اینکه با وجود تببین‌های الاهیاتی به تبیین‌های طبیعت‌گرایانه نیازی نیست. اشکال به ذات‌گرایانه بودن تبیین‌های طبیعت‌گرایانه نیز به قوت خود باقی است.

رورتی با نقد و رد سنت متافیزیکی غرب، که در پی مفهوم مطلق حقیقت است، حقیقتِ باورها را امری نسبی و وابسته به زمینۀ پیدایش‌شان توصیف می‌کند. در سوی دیگر، علامه طباطبائی، با تفکری اساساً متافیزیکی، با طرح نظریه‌ای بدیع در سنت فلسفۀ اسلامی، به قسمی از ادراکات معتبر در حوزۀ «عمل»، موسوم به «ادراکات اعتباری»، قائل می‌شود که به تصریح او، نقش اصلی در تکاملِ حیات انسان بر عهده دارند. این ادراکات، بر خلاف ادراکات حقیقی، اموری نسبی، و بسته به اقتضائات محیطی و اجتماعی، دائم در تطورند. در این مقاله، با رویکردی مقایسه‌ای-تحلیلی، نشان خواهیم داد که نظریۀ «ادراکات اعتباری» علامه قرابت زیادی با دیدگاه رورتی در باب «حقایق نسبی» دارد. هرچند رورتی، بر خلاف علامه، هیچ جایگاهی برای مفهوم مطلق حقیقت قائل نیست، با تحلیل این اختلاف درصددیم امکانی برای هم خوانی اندیشۀ این دو فیلسوف مطرح کنیم.

یکی از مسائل مهم فقه سیاسی، مسئله اشتراط رضایت اکثریت در تصدی منصب ولایت عامه برای فقیه جامع‌الشرایط است. تحقیق حاضر با رجوع به بیانات و مکتوبات امام خمینی به‌عنوان نظریه‌پرداز و بنیان‌گذار حکومت دینی در ایران، این مسئله مهم را موردبررسی قرار داده است. پرسش اصلی این است که از دیدگاه امام خمینی رضایت اکثریت مردم چه نقشی در مشروعیت‌بخشی به حکومت فقیه جامع‌الشرایط و استمرار آن دارد؟ مفاد برخی نظریات این است که اگر فقیه عادل با حمایت و همکاری گروه‌هایی از مردم که در اقلیت هستند بتواند تشکیل حکومت دهد، موظف به اقدام عملی است؛ اما تحلیل داده‌های گردآوری‌شده در این تحقیق نشان داد که از دیدگاه امام خمینی رضایت اکثریت مردم اگرچه در ثبوت ولایت عامه تأثیری ندارد، لکن شرط شرعی و عقلی برای تولّی منصب ولایت است و فقیه عادل، اگرچه واجد شرایط حکمرانی باشد، نمی‌تواند بدون کسب رضایت اکثریت مطلق بر آنان حکومت کند. «اتکای حکومت به آرای عمومی»، «حق تعیین سرنوشت مردم»، «توجه به رأی اکثریت» و «نفی حکومت مبتنی بر زور» چهار محور مهم در بیانات امام خمینی دربارۀ نقش مردم است که آشکارا حکمرانی ولی فقیه را مقید و مشروط به کسب رضایت اکثریت می‌نماید. داده‌های این تحقیق به شیوه کتابخانه‌ای و با محوریت متن صحیفه امام گرداوری شده و به شیوه تحلیل محتوا موردبررسی قرارگرفته است.

هدف مقاله حاضر توصیف، مقایسه و مقابله سه گفتمان فقهی­ «سنتی»، «تحول­گرا» و «تجددخواه» در نهاد روحانیت شیعه درباره حجاب و مدیریت زیباشناختی بدن زنانه، بر پایه روش «تحلیل انتقادی گفتمان» لاکلائو و موف است. پیروزی انقلاب اسلامی و تثبیت نظام سیاسی شیعی با محوریت نهاد روحانیت، وجوه معطوف به پوشش زنانه و مدیریت زیباشناختی بدن را در قامت مسئله‌ای اجتماعی در ایران معاصر پدیدار ساخت. بخشی از مسئله­مندی حجاب و معضله­های مرتبط با بازنمایی­های زنانه مدلول نهادینه­شدن حضور اجتماعی زنان در کنار مشروعیت­­­بخشی دینی به مشارکت اجتماعی و سیاسی آنان در حوزة عمومی جامعه از سوی نهاد روحانیت قابل تعلیل است. بازتعریف موازین حجاب و پوشش به­مثابه قانون اجتماعی و نفی آن به­منزله انتخاب فردی، مزید بر بازتولید مناقشه­­ میان الگوواره اندیشه دینی و غیردینی، همزمان موجد نزاع و تقابل قایلان به اصل حجاب و پوشش اسلامی با یکدیگر ذیل الگوواره دینی و گفتمان­های فقهی نیز گردیده است. یافته‌های پژوهش علاوه بر رؤیت­پذیر ساختن دال‌های شناور هر یک از گفتمان­های فقهی مذکور حول دال مرکزی پوشش اسلامی، وجود برداشت­های اجتهادی و اخلاقی متفاوت از الفاظ، مفاهیم و مقولات ذی­وجه با پوشش و مدیریت زیبایی‌شناختی بدن زنان، استنباط‌های متفاوت از معانی و مدالیل معطوف به حیا و عفت را نیز در سپهر معنایی و کرداری صورت‌بندی­های فقهی «سنتی»، «تحول­گرا» و «تجددخواه» نشان می­دهد. سازوکارهای ناظر به «چیره­بخشی خود - به محاق­بردن دیگری»، وجه اشتراک سه صورت‌بندی فقهی مذکور از حجاب و پوشش را در نهاد روحانیت شیعه تشکیل می­دهد.