جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آیة 282 سورة بقره، معروف به آیة دَین، بزرگترین آیه قرآن است که از جنبه­های گوناگون، خصوصاً فقهی و حقوقی، توجّه پژوهشگران را برانگیخته است. از آنجا که ترجمه­های قرآن، بیشتر در دسترس هستند و همگان از آنها استفاده می­کنند، تحقیق در ترجمة دقیق آیات قرآن، بویژه آیات پرکاربرد در زندگی مردم، اهمیت فراوان دارد. در این نوشتار با استفاده از تفاسیر معتبر، 15 ترجمه مشهور و معاصر فارسی از آیة دَین نقد و بررسی شده و در هر فراز از آیه، لغزش­های مترجمان بیان گردیده و ترجمة دقیق­تر ارائه شده است. مطالعه و دقّت در این ترجمه­ها پژوهشگر را به این نتیجه می­رساند که اغلب، ترجمه­ای که به اندازه کافی دقیق باشد برای تمام این آیه ارائه نشده و هر یک از مترجمان در ترجمة فرازهایی از آیه، لغزش­هایی داشته­اند. این امر لزوم ارائة ترجمه­های گروهی از قرآن را تقویت می­کند.

حسن‌ بن زین الدین عاملی (م. 1011 ق) فرزند شهید ثانی، از فقهای بزرگ قرن یازدهم هجری قمری است. وی در کتاب خود منتقی‌الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان به ارزیابی روایات فقهی کتب اربعه پرداخته و بدین‌سان کتابی در زمینه نقد الحدیث و فقه الحدیث سامان داده است. وی تصحیف و تحریف در احادیث را نتیجۀ تسامح در پذیرش اخبار عنوان کرده و هدف خود را احیای امر حدیث دانسته است. ازاین­رو، تنها به ذکر روایات صحیح و حسن آن اکتفا کرده است. دیدگاه وی اگر‌چه وابسته به دیدگاه عالمان متأخّر است؛ امّا با تعریف متفاوتی که از حدیث صحیح ارائه کرده، با رویکردی جدید، به بررسی سند و متن روایات پرداخته و فقهی استدلالی را سامان بخشیده است. شیخ حسن در مواجهه با اخبار متعارض، ضمن بهره‌گیری از روش‌های معمول ـ همانند روش جمع، تخییر و ترجیح به تفسیر، تأویل و اجتهاد روی آورده و به همین دلیل در بحث ارزیابی روایات، به نتایج قابل توجّه و متفاوت با دیگران دست یافته است. در این نوشتار برآنیم ضمن بازخوانی این کتاب، به روش‌شناسی فقه‌الحدیثی وی بپردازیم.‌

تکرار و واگویی برخی از مضامین قرآنی و همچنین کیفیّت قرار گرفتن آیات ضمن سور، قضاوت­های متفاوتی به دنبال داشته است. برخی تکرار را همانند سخنرانی­های شخص پیامبر (ص)، طبیعی دانسته‌اند و برخی دیگر به تفسیر و توجیه موارد اختلافی روی‌آورده‌اند. از منظر قائلان به این دو فرض، نیازی به توجیه نزول تکراری آیات نیست، زیرا تکرار فی‌ نفسه، منعی ندارد. در مقابل، دیدگاه دیگری نیز وجود دارد که مضامین به ظاهر تکراری را مستقل و مکمّل یکدیگر دانسته و به شناسایی اهداف و نکات جدید دوباره‌گویی‌ها و چندباره‌گویی‌ها پرداخته‌اند. در این پژوهش، در راستای شناخت یک نگرش درست که تأثیر سازنده­ای در تفسیر آیات مشابه می­تواند داشته باشد، قسمت­های هشت­گانه داستان حضرت لوط(ع) از سوره­های مختلف گردآوری و با یکدیگر مقایسه شده‌اند تا به این اشکال پاسخ داده شود که حوادث مشترک این داستان قرآنی، از نوع تکرار نیست؛ بلکه هر بخش، بیان‌کننده قسمت­های مختلفی از یک واقعه حقیقی و تاریخی است که در محدودة زمانی و مکانی مشخصّی اتّفاق افتاده و در هر سوره­ای با توجّه به ساختار و کیفیّت تأثیر آن بر مخاطبان، بخشی از آن ذکر شده که با در کنار هم قرار گرفتن آنها، داستان تکمیل می­گردد. هدف این مقاله، زدودن ابهام در این زمینه است.

امنیّت یکی از موضوع­ های قابل توجّه در قرآن است. این موضوع در مقاله پیش­رو، با روش معناشناسی واژگانی، بررسی و میدان معنایی واژگان مرتبط با امنیّت فردی با توجّه به سیاق آیات و روابط هم­نشینی و جانشینی کلمات در آیه­ها، ترسیم شده است. این پژوهش درصدد پاسخ به این سؤال است که حوزة­ مفهوم امنیّت فردی در قرآن چیست و معناشناسی چگونه به تبیین مفهوم امنیّت کمک می­کند؟ با نگاهی به روابط درون‌متنی آیات مرتبط با امنیّت فردی و توجّه به میدان معنایی آن، روشن می­شود که امنیّت فردی در دنیا و آخرت در گرو ایمان حقیقی به خدا ومعرفت نسبت به اوست وآدمی بایددرراستای ایمان، در گسترش امنیت درناحیة فردی واجتماعی آن کوشا باشد. به عنوان نمونه، هم­نشینی عبارت­های ﴿وَ قَدْ هَدانِ‏﴾، ﴿و لا أَخافُ ما تُشْرِکُونَ بِهِ﴾ و ﴿الَّذینَ آمَنُوا وَ لَمْ یَلْبِسُوا إیمانَهُمْ بِظُلْمٍ‏﴾ با امنیّت و عبارت ﴿أُولئِکَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُون‏﴾ در سیاق کلمات آیات80-82 سورة مبارکۀ انعام، نشان می­دهد امنیّت در دنیا و آخرت از نگاه حضرت ابراهیم (ع) و مؤمنان، از طریق ایمان به خدای یگانه، دوری از هرگونه ظلم وشرک خفی و جلی حاصل می­شود و آنها امنیّت را این گونه در زندگی خود گسترش دادند.

استعارة تأویلی در معنایی که در این مقاله برای اوّلین بار در حوزة نظریه‌پردازی ادبی مطرح می‌شود، دارای انواع و مراتبی است که برخاسته از معانی کاربردی تأویل در علوم قرآنی می‌باشد. در این مقاله به یکی از مراتب آن به نام استعارة تأویلی بر مبنای قاعدة توجیه متشابهات قرآنی پرداخته می‌شود. متشابهات، مجموعه­ای از آیات قرآن­اند که دارای چند پهلویی معنایی می­باشند و تنها به کمک محکمات و ارجاع به امّ‌الکتاب، تأویل پذیرند. چند­پهلویی معنایی آیات از حوزۀ لفظ خارج و مربوط به حوزۀ معناست. توجیه تأویلی متشابهات به کمک محکمات، یکی از مراتب سه‌گانه تأویل است که در این مقاله آن را مورد بررسی قرار داده، و علاوه بر بیان ضوابط تأویل صحیح و شرایط مؤوّل و تأویل در توجیه متشابهات، شواهد آن از متون ادبی استخراج و به بحث و بررسی گذاشته شده است؛ تا از این رهگذر، استعاره‌های تأویلی مبتنی بر قاعدۀ توجیه متشابهات را معرفی کرده و مورد نقد و بررسی قرار دهد و تا آنجا که مجال مقال بوده است، جنبه­های تشبیه روایی، تشبیه ادبی، استعارۀ تأویلی ادبی و تأویل توجیهی‌ـ روایی آنها بیان شده است. در این راستا معلوم شد علاوه بر تلاش شاعر در استخدام استعاره‌های تأویلی، گاهی شاعر توجیه متشابهات را در مقولة جری و انطباق قرار داده و آن را بر مصادیق دیگری نیز تعمیم و تطبیق داده است.

موضوع آسیب دیدن از چشم بد در بیشتر فرهنگ‌ها وجود دارد و به شیوه‌های مختلف از آن سخن گفته می‌شود. در این میان، همواره این موضوع مطرح بوده که آیا این مسأله، ریشه در فرهنگ عامیانه ملّت­ها دارد یا از آموزه‌های دینی سرچشمه گرفته است؟ برخی از دانشمندان اسلامی از جمله مفسّران قرآن کریم بر این باورند که چشم‌زخم نه تنها حقیقت دارد، بلکه قرآن نیز بر آن صحّه گذاشته است. از آنجا که یکی از آسیب­های دینداری در سطح عموم افراد جامعه، سوء فهم و ورود باورهای فولکلور به موضوعات و مسائل دینی است. مقالة حاضر با نگاهی آسیب ­شناسانه، می‌کوشد موضوع چشم‌زخم را واکاوی نماید. در پایان به این نتیجه دست می­یابیم که چشم‌زخم از جمله آموزه­هایی است که ریشه در باورهای عامیانه دارد و قرآن در برابر آن، سکوت اختیار کرده است. از توابع باور به چشم‌زخم، آسیبی است که می­تواند آموزه­های اسلامی را در معرض تهدید قرار دهد. از جمله آنکه بسیاری از عوام، زوال نعمت را بدان نسبت می­دهند؛ امّا با تأمّل در آیات قرآن به دست می­آید که زوال نعمت­، ریشه در عواملی چون کفران نعمت، اسراف، غرور و تکبّر دارد و چشم‌زخم در میان آنها جایگاهی ندارد.

در منابع حدیثی شیعه و اهل سنّت، یکی از راه‌های سنجش احادیث و تشخیص سره از ناسره، «عرضه احادیث به قرآن» است؛ موضوعی که به عنوان یک ملاک، بارها از سوی پیامبر (ص) و امامان شیعه (ع) طرح شده است. این روایات به همراه ویژگی­ها و ضوابطش، در لسان فقها و محدّثان به «روایات عرض» نام‌بردار است. اگرچه دانشمندان و علمای حدیث کمابیش به اسناد روایات عرض و صحّت و سقم آنها پرداخته ­اند؛ امّا کمتر به ضوابط و اصول عرضه بر قرآن توجّه شده است. برای کشف شیوه صحیح این فرایند، نیازمند تحلیل متن و محتوای روایات عرض و استخراج ضوابط و اصولی هستیم که در جریان عرضه، باید به آنها توجّه داشت. توجّه به انواع مخالفت احادیث با قرآن، جایگاه بررسی سندی نسبت به نقد قرآنی، تمایز میان دو مقولۀ عرضه به هنگام تعارض و عرضۀ مطلق روایات، سرنوشت روایات پس از عرضه به قرآن و... برخی از ضوابط و اصول این فرایند است.

تفسیر «غرائب القرآن و رغائب الفرقان» نظام الدین اعرج نیشابوری (م. پس از 728 ق) از برترین تفاسیر قرآن و چونان دائرة‌المعارفی بزرگ و مرجعی مهم دانسته شده که ضمن تفسیر و تبیین معمولی آیات، در پرتو آگاهی‌های کلامی، ادبی، روایی، فقهی و عقلانی، مباحثی را نیز تحت عنوان «التّأویل»، به برداشت‌های عرفانی از آیات الهی اختصاص داده است. او با آن که در این تأویل‌ها، با مذاق عارفان هم‌مشرب بوده، امّا هوشمندی و احتیاط را نیز از دست نداده است. این مفسّر، بخش تأویل‌های عرفانی را عمدتاً، از تفسیر چاپ نشدة «بحر الحقائق و المعانی» اثر شیخ نجم‌الدّین رازی، عارف پرکار قرن هفتم هجری اخذ کرده است. در این مقاله، با استناد به نسخه‌ای خطّی از «بحر الحقائق و المعانی» که تاکنون شناخته نبوده و نظام الدّین نیشابوری به خط خود، یادداشت تملّکی بر آن نوشته، بخش‌هایی از این اقتباس، بررسی و تحلیل شده است. در پایان به این نتیجه دست یافتیم که بخش تأویلات «غرائب القرآن» چونان حلقة واسطی بین تفسیر «بحر الحقائق» رازی و تفاسیر دیگری همچون «تفسیر القرآن الکریم» از صدر المتألّهین شیرازی عمل کرده است و از این‌رو، ملاصدرا نیز وامدار نجم‌الدّین رازی بوده است.

تورات و انجیل دو نام بسیار آشنا برای مسلمانان است که بارها در قرآن کریم از آنها بترتیب، به-عنوان کتابهای آسمانی یهودیان و مسیحیان نام برده شده است. مسلمانان، مسیحیان و یهودیان همگی در این که «تورات» نام کتابی وحیانی است که خداوند بر حضرت موسی (ع) وحی کرده است اتفاق نظر دارند. امّا در مورد این که به کتاب نازل شده بر حضرت عیسی (ع)، «انجیل» گفته می‌شود، بین مسلمانان و مسیحیان اختلاف نظر اساسی وجود دارد. قرآن کریم بارها انجیل را در ردیف تورات و قرآن آورده و این بدان معناست که شأن انجیل در آیین مسیحیت همان شأن قرآن در اسلام و تورات در یهودیت است. امّا مسیحیان از اساس، منکر آن هستند که عیسی (ع) مانند دیگر پیامبران، کتابی به نام انجیل داشته است. آنها معتقدند که گناه اولیّة آدم باعث سلب حیات جاوید از آدم و بنی آدم شد. بر این اساس، «انجیل» از دیدگاه الهی‌دانان مسیحی، مژده به بازگشت حیات جاوید به انسان است که از طریق تجسّد، تصلیب و رستاخیز عیسی مسیح و ایمان بدان، حاصل شده است. پژوهش حاضر در صدد اثبات این مطلب است که آنچه امروزه در میان مسیحیان به «انجیل» نامبُردار است امری کاملاً، الهیاتی است که با گذشت مدتهای مدید از ظهور حضرت عیسی (ع)، توسط برخی الهی‌دانان مسیحی، وارد این آیین شده است و بعکس، تعبیر «انجیل» مطابق با کاربرد قرآنی آن، با متون اوّلیّة مسیحیان سازگاری بیشتری دارد. ادّعایی که با بررسی و تحلیل تمام موارد کاربرد انجیل در متن یونانی عهد جدید، به اثبات می‌رسد.

مفضّل بن عمر جعفی از راویان معاصر با امام صادق (ع) و امام کاظم (ع) است که «کتاب التوحید» مشهور به «توحید مفضّل» از مهمترین مرویّاتی است که از طریق وی به امام صادق (ع) نسبت داده شده است. آنچه اهمیّت کاوش دربارة این راوی را برجسته نموده، اختلاف دیدگاه رجال­شناسان پیرامون درجة وثاقت وی می­باشد که موجب تردید در پذیرش روایات وی شده است. برخی از رجال­شناسان متقدّم، وی را تضعیف کرده و روایاتش را قابل اعتماد ندانسته­اند؛ در مقابل، گروهی از رجال­شناسان متأخّر با تکیه بر برخی قراین وی را توثیق نموده­اند. واکاوی مستندات موجود دربارة مفضّل بن عمر ما را به این نتیجه رهنمون می­سازد که حتّی اگر مذمّت­های قاطعانه رجال­شناسان متقدّم دربارة وی را نادیده انگاشته و وی را به طور کامل خطّابی ندانیم، این احتمال بسیار قوی خواهد بود که وی در دورانی از امامت امام صادق (ع) دارای گرایش­های خطّابی بوده است. همچنین با تأمّل در مهمترین روایات منقول از مفضّل بن عمر، این موضوع به اثبات می­رسد که احادیث وی از دخل و تصرّف غالیان مصون نمانده است و آنان افکار خود را در مجموعه‌های حدیثی منقول از طریق وی وارد نموده­اند.