جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بررسی ذات و صفات واجب‌الوجود از اصلی‌ترین بحث‌های الهیات بمعنی الأخص است. به‌ویژه در جهان اسلام به دلیل تصریحات متون دینی و فرهنگ حاکم، فلاسفه بیشترین اهتمام خود را در راستای حل مسائل این موضوع صرف کرده‌اند. نحوه‌ی ارتباط صفات با ذات و با یکدیگر از لحاظ مفهوم و مصداق، یکی از این مسائل است. ابن‌سینا به عنوان یکی از استوانه‌های فلسفه‌ی اسلامی در مبحث اتحاد مفهومی صفات واجب‌الوجود با یکدیگر، نظریه‌ای را طرح کرده که در میان دیگر فلاسفه پذیرفته نشده است. پس از وی ملاصدرا در صدد مخدوش کردن نظریه‌ی ابن‌سینا برآمده است و دیگران نیز به تبعیت از وی، زبان به انتقاد از ابن‌سینا گشوده‌اند. ما در این مقاله سعی در تبیین روشن نظریه‌ی ابن‌سینا داریم تا ملاحظه گردد که آیا انتقاد ملاصدرا بر این نظریه صحیح است یا خیر؟

نظرات فلاسفه را در مسئله حقیقت علم حصولی می‌توان به دو قسم تقسیم کرد: عده‌ای حقیقت علم حصولی را حضور ماهیتِ معلومِ خارجی، در اذهان می‌دانند، در نتیجه علم حصولی مختص به ماهیات می‌شود. ایشان با همین نگاه، مسئله‌ی مطابقت علم با معلوم را نیز حل می‌کنند. در مقابل، حکمای دیگر، یعنی قدما، علم حصولی را مثال و شبحی از معلوم خارجی می‌دانند. آنچه باعث به وجود آمدن این مباحث شد، مسئله‌ی نحوه‌ی حکایت علم از معلوم بوده است. طبق دیدگاه دوم، علم به ماهیت ذهنی علم به ماهیت خارجی می‌تواند باشد. ولی قول به شبح، حکایت از محکی را برای علم، ذاتی می‌داند و نیازی به ارتباط و نوعی اتحاد واقعی میان علم و معلوم نمی‌بیند. همین‌جا بحث ارتباط علم با عالم نیز مطرح می‌شود. در اینجا نیز عمدتاً دو دیدگاه وجود دارد: عده‌ای قائل به اتحاد وجودی علم و عالم هستند، در مقابل عمدتاً قدما رابطه‌ای انضمامی میان علم و عالم تصویر می‌کردند. در این نوشتار، ادله‌ی قائلین به اقوال مذکور طرح و بررسی و در نهایت از دیدگاه قائلین به شبح بودن علم و اتحاد علم و عالم دفاع شده است. بر اساس این دیدگاه، علم حصولی همان وجود عالم است که حاکی از معلوم می‌باشد.

این مقاله در تلاش است ضمن واکاوی و بررسی نظریات ملاصدرا، علامه طباطبایی، امام خمینی و شهید مطهری، در مورد مسأله اصالت وجود و ماهیت و تفاوت در نظریه‌ی اصالت وجود و ماهیت را بازشناسی کند. تعابیر دوگانه‌ای از ماهیت در آثار ملاصدرا وجود دارد. اما به نظر می‌رسد تعبیری که در آن واقعیت، متشکل از وجود (به صورت اولاً و بالذات) و ماهیت (به صورت ثانیاً و بالعرض) است، با ساختار فلسفی ملاصدرا سازگاری بیشتری دارد. اما در نظریات علامه طباطبایی، امام خمینی و شهید مطهری واقعیت همان وجود است و چنین نیست که واقعیت از ماهیت نیز تشکیل شده باشد. ماهیت ظهور حدود، سلوب و اعدام ذاتی وجودات خاص در ذهن است. بنابراین، محکی خارجی ماهیت، همین اعدام ذاتی و حدود وجودی هستند که به عنوان اموری اعتباری و مشابه عدم مضاف تعبیر می‌شوند. از سوی دیگر، با هر دو تعبیر از ماهیت، نظریه‌ی اصالت وجود امری بدیهی و بی‌نیاز از اثبات خواهد بود و براهین ارائه‌شده برای آن، صرفاً جنبه‌ی تنبیهی دارند. اما دیدگاه علامه، امام و شهیدمطهری به بداهت نزدیک‌تر است و گزاره‌ی (وجود اصیل است) نزد ایشان، گزاره‌ای تحلیلی قلمداد می‌شود.

«شهود عقلی» در فلسفه و حتی عرفان نظری دارای کاربردهای گسترده و اثرگذار است. کاربرد این نظریه در فلسفه و ذیل مبحث تحلیل فرآیند ادراک تبیین می‌شود و بر اساس آن نقدهایی که از حیث معرفت‌شناختی بر نظریه علامه طباطبایی(ره) وارد است، بر این نظریه راه ندارد. «شهود عقلی» با تبیینی که در این مقال از نظر خواهد گذشت، از نوآوری‌های استاد یزدان‌پناه به شمار می‌آید که پرداختن به همه ابعاد آن مجالی وسیع و تحقیقی جامع را می‌طلبد.

آیا تردید در بدیهیات با بداهت آنها تنافی دارد؟ آیا ممکن است بدیهی‌ترین امور نیز مورد تردید واقع شوند و این با بداهت آنها تنافی نداشته باشد؟ آنچه موجب تفاوت میان گزاره‌های بدیهی و نظری است، نیاز و عدم نیاز به تعریف و استدلال است. سرِّ بازگشت معرفت‌های نظری به معرفت‌های بدیهی را نیز در این ویژگی مهم باید جست‌وجو کرد. اما تعمیمِ ناخودآگاهِ این بی‌نیازی به بی‌نیازی در سایر امور، موجب بروز مشکلاتی در معرفت به گزاره‌های بدیهی شده است. به همین دلیل ضروری است از میان کلمات اندیشمندان، مباحثی درباره‌ی این ویژگی و تمایز آن با ویژگی‌های دیگرِ این نوع از علوم داشته باشیم. با این بررسی آشکار می‌شود که تصدیق بی‌واسطه‌ی گزاره‌های بدیهی بر خلاف تصور اولیه ـ که آسان به نظر می‌آید ـ دارای شرایطی است که توجه نکردن به آنها، موجب اشتباه در تشخیص و تصدیق بدیهیات می‌شود. در این مقاله، پس از بررسی تعریف و بیان ویژگی‌های گزاره‌های بدیهی، به شرایط و امور مورد نیاز بدیهیات اشاره شده است.