جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هر کلمه‌ای که در قرآن مورد استعمال واقع‌شده، دارای معنا و مفهوم است. مفاهیم به لحاظ مصادیق یا اعتباری هستند یا حقیقی؛ مفاهیم اعتباری مفاهیمی هستند که بشر، برای رفع نیاز‌های اجتماعی خود وضع کرده‌ است. این مفاهیم مابه‌ازای خارجی و ذهنی ندارند همانند: مالکیت و... ؛ که در مقابل، مفاهیم حقیقی قرار‌می‌گیرند مثل: انسان، درخت و ...، بشر به‌ دلیل انس با استعمالات به نحو حقیقت، در مواجهه با استعمالات استعاره‌ای، اولین مفهومی که به ذهن او تبادر پیدا می‌کند به نحو حقیقت است، نه مجاز؛ در مواجهه با استعمالات اعتباری نیز، آن‌‌ها را حقیقی می‌پندارد، از آنجایی که قرآن کتاب حقیقت است نه مجاز و اعتبار، مفسر قرآنی باید معنای صحیحی از مفاهیم اعتباری مستعمل در قرآن را ارائه دهد. هدف این نوشتار پاسخ‌گویی به این پرسش اصلی است: نحوه‌ی بهره‌گیری آیت‌اللّه جوادی‌آملی از مفاهیم اعتباری به چه‌صورت است و نقش آن‌‌ها در فهم قرآن چیست؟ این مقاله به روش عقلی و نقلی و با پردازش اطلاعات به‌صورت توصیفی ‌تحلیلی و ابزار کتابخانه‌ای به نگارش درآمده و نتیجه زیر به‌دست آمده است: قرآن زمانی‌که بحث از حقایق خارجی و وجودی می‌کند و از الفاظ اعتباری برای بیان مراد خود استفاده می‌کند در واقع بین حقیقت ‌وجودی و مفهوم اعتباری از عکس‌التشبیه استفاده می‌کند و مفسر قرآنی باید وجه تشبیه را ملاک فهم خود قرار دهد.

حقیقت به هر معنایی که تفسیر شود مسئله انسان است و با انسان پیوند ناگسستنی دارد. سرآغاز تفکر فلسفی هرچند برنامۀ فلسفی‌اش را از جهان‌شناسی شروع کرد، اما به‌تبع این طرح، رگۀ کمرنگی از وجود انسان به‌عنوان یک مسئله در دل ساختار حقیقت وجود ظهور کرد و به‌مرور این خط برجسته و برجسته‌تر گردید. فیلسوفان نخستین یونان این رابطه را بر اساس اموری چون «کتارسیس»، «لوگس»، «وجود» و... تدارک می‌دیدند. جنبش سوفسطائی با انگشت نهادن روی نقطه انسان و حقیقت و تغییر دادن موضوع و جهت تفکر از جهان به انسان، انسان را معیار وجود و عدم و معیار پژوهش در باب حقیقت اعلام، و با این کار عملاً بنیاد‌های حقیقت را از بن ویران و فلسفه نوپای یونانی را گرفتار بحران ساخت. سقراط و افلاطون انسان بحران‌زده سوفسطائی را دعوت به خودشناسی و تأمل عقلانی در باب همه‌چیز کرده و از این طریق جست‌وجوی شیوه‌های ممکن سلوک حقیقت را مطرح می‌سازد. این جستار با روش تاریخ‌نگاری اندیشه در پی ایضاح مسئله مذکور در مقطع تاریخی مشخص است.

نظریه‌ی «قرآن بسندگی در حوزه‌ی تفسیر»، یکی از دیدگاه‌‌های چالش بر‌انگیز در حوزه‌ی قرآن‌شناختی، و از شاخه‌‌‌‌‌‌‌‌‌های افراطی اندیشه‌ی کلان «قرآن‌گرایی» است. هدف اصلی طراحان این نظریه، طرد روایات ازحیطه‌ی تفسیر قرآن و بسنده نمودن به خود‌‌‌‌‌‌‌‌ آیات در عرصه‌ی شناخت معانی آن‌‌ها است. از میان طیف قرآنیون‌‌‌‌‌‌‌‌ ایرانی معاصر‌‌‌‌‌‌‌‌، سید ابوالفضل برقعی، یکی از شاخص‌ترین آنان به شمار می‌آید. وی در بخش دوم حیات فکری‌اش، صراحتا به‌نظریه‌ی قرآن بسندگی گراییده، و سخت به دفاع از آن پرداخته است؛ این مقاله که به روش توصیفی – تحلیلی و با استفاده از داده‌‌های کتابخانه‌ای تدوین یافت؛ در پی پاسخ به این پرسش است که: نقد‌های تحلیلی وارده بر دلایل سیدابوالفضل برقعی در جهت اثبات نظریه‌ی قرآن بسندگی در حوزه‌ی تفسیر چیست؟ نتیجه‌ی برآمده از تحقیق پیش‌روی این است: سیدابوالفضل برقعی؛ با سوء استفاده از صفت «مبین» بودن قرآن، و ممدوحیت تدبر در آن، کافی بودن این کتاب آسمانی برای هدایت بشر، مرجعیت آن در جهت رفع اختلاف و برداشت نادرست از برخی از روایات مربوطه، و ... کوشیده است تا نظریه‌ی «قرآن بسندگی» را، امری مقبول جلوه دهد؛ ولی در پرتو نقد‌های تحلیلی مندرج در این تحقیق، روشن گردید که هیچ‌یک از دلایل و شگرد‌های او برای اثبات مدعایش صحیح نمی‌باشد.

بر اساس آموزه‌های دینی، مبارزه با نفس، از واجبات هر مسلمان و کلیدی برای رشد اخلاقی اوست. چراکه هدف از زندگی دنیوی، صرفاً ارضای غرایز و تمایلات نفسانی نیست. بلکه هر انسانی، به ویژه مسلمانان، باید برای نیل به تعالی خویش که غایت خلقت اوست، تمایلاتش را مدیریت کند و به هر یک به اندازه ضرورت و نیاز بها دهد. این مقاله با روش توصیفی - تحلیلی و با استفاده از منابع تفسیری به دنبال پاسخ به این سوال است که از دیدگاه حدیث ثقلین، چه راه‌کارهای عملی برای مقابله با تمایلات نفسانی وجود دارد؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که در آیات و روایات، راه‌کارهای متعددی به‌عنوان ابزارهای کارآمد در جهت مبارزه با هواهای نفسانی معرفی شده‌اند. از جمله این راه‌کارها می‌توان به تبعیت از عقل و شرع، یاد مرگ، محاسبه نفس، دوری از زمینه‌های گناه و... اشاره کرد. با به کارگیری این راه‌کارها می‌توان از غفلت رهایی یافته و به‌طور موثرتری با تمایلات نفسانی مقابله کرد.

بی‌تردید، یکی از مهم‌ترین عوامل تحکیم خانواده، عوامل رفتاری درست در همسرداری است؛ زیرا عدم پای‌بندی عملی نسبت به آن‌ها، موجب فروپاشی زندگی مشترک و نفوذ هجمه‌های فرهنگی در این عرصه می‌شود. بدین‌جهت، در این راستا شاهد نکاتی سودمند در قرآن کریم، و نیز در روایات هستیم؛ از آنجا که نقش زنان در زندگی مشترک بسیار کلیدی و حساس است، این مقاله (که به شیوه توصیفی – تحلیلی تدوین یافت)؛ در پی پاسخ به این پرسش است که: از نگاه قرآن و حدیث، عوامل رفتاری مطلوب بانوان در همسرداری، چیست؟ حاصل تحقیق این است: اعتقادات و باور‌های نیک بانوان، خلقیات شایسته و خصوصیات فردی و کارکرد‌های درست آنان، می‌تواند در محیط خانواده، آثار رفتاری مطلوبی نظیر: دین‌مداری، آرامش، تعاون و همدلی، تربیت فرزندان صالح و عفیف و ... برجای نهد؛ و در صورت بروز مشکلات در محیط خانه، بانوان و همسرانشان می‌توانند با تمسک به راهکار‌های قرآنی و روایی به رفع آن بپردازند.

تعالیم قرآن و احادیث بیانگر آن هستند که کارکرد جوامع و افراد، ترکیبی از حق و باطل و سرشار از رفتارهای نیک و زشت است. مشیت الهی بر آن استوار شده که انسان‌ها با بهره‌مندی از آموزه‌های پیامبران الهی و همچنین با رویارویی با امتحانات گوناگون، مرز میان «حق» و «باطل» را بشناسند؛ از هرگونه نماد باطل و رفتار ناپسند دوری گزینند و در زندگی فردی و اجتماعی خود، مدافع حق و مروج صفات نیک باشند. سوال این تحقیق این است که مصادیق انفکاک حق و باطل از منظر قرآن کریم، چیست؟ این پژوهش با هدف بررسی مصادیق انفکاک حق و باطل در قرآن کریم، به روش تحلیلی-توصیفی انجام شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که قرآن کریم از طریق روایت داستان‌هایی مانند داستان حضرت نوحA، ماجرای طالوت و جالوت، جنگ احد و ده‌ها قصه‌ی دیگر، به تبیین مصادیق حق و باطل و پیامدهای هرکدام می‌پردازد. در این داستان‌ها، خداوند متعال، نیکوکاران را به تزکیه نفس و ارتقای اخلاقی و اعتقادی تشویق می‌کند و پاداش نیکوکاری را به آنان وعده می‌دهد. در مقابل، مجازات گناهکاران و انحراف‌شدگان از مسیر حق نیز به تصویر کشیده می‌شود.

نویسنده در این نوشته تلاش می‌کند تا اهمیت فضا یا محیط را در پژوهش کیفی و تأثیر آن بر نتیجه را بررسی نماید. این ماده است که ما با تکیه به آن معنی را می‌سازیم. منظور از ماده، محیط یا فضایی است که پژوهشگر در آن زندگی می‌کند و هیچگاه از آن جدا نیست. از آنجایی‌که ماده در زمان سیال است، ارتباط ذهنیِ پژوهشگر نیز با محیط همواره در یک ارتباط سیال قرار دارد. معانی ایجاد شده به‌صورت مفاهیم انتزاعی، استعاره و تجسم معنا در لفظ به‌وجود می‌آید. این معانی همانند محیط یا ماده دارای جهات مختلف است که روابط اجتماعی را پیوند داده، بر آن تأثیر می‌گذارد و از آن متأثر می‌شود. هرچند که مبنای معناسازی یا مفهوم‌سازی ماده است، ولی محیط یا فضا مفهومی انتزاعی است که جمع آن را از طریق غیرتجربی انتزاع نموده است. از آنجا که فضا بُعد مهمی از پژوهش کیفی است، اگر به آن توجه نشود، جنبه‌ای مهمی از پردازش معنی مغفول می‌ماند. در نتیجه، نمی‌توان تجربه‌ی انسانی منجر به شکل‌گیری و ایجاد علوم را به‌خوبی ترسیم و ارائه کرد. بنابراین خیلی مهم است که مکان‌مندی در پژوهش‌های کیفی به‌شدت مورد توجه قرار گیرد. این مسئله تحت سه عنوان فضا و زمان، فضا و تجسم‌سازی و فضا و فعالیت‌های روزانه مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است.

«تجلی» اصطلاح و مفهومی پر کاربرد در سنت اسلامی است که تفسیر آن تأثیری بسزا در مبانی اخلاقی، معرفتی و باورهای دینی دارد. سابقۀ کاربرد اصطلاح به قرآن کریم و برخی احادیث بازمیگردد و سپس، اندیشمندان مسلمان، تفسیرهایی متعدد از آن ارائه کرده‌اند. این اصطلاح پیش از ابن‌عربی، بیش از هر چیز، مفهومی سلوکی بود که چگونگی تقرب وجودی‌ـ‌معرفتی سالک به حضرت حق، از طریق کنار رفتن حجابها و آشکار شدن افعال و صفات و ذات حق‌تعالی، را توضیح میداد، اما دیدگاههای ابن‌عربی درباب تجلی، با دیگران متفاوت بوده و تعابیر او در اینباره خاص خود اوست. پژوهش حاضر، با استفاده از روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی، به بررسی مفهوم تجلی در آراء ابن‌عربی و مقایسۀ آن با آیات و روایات اسلامی میپردازد تا اشتراکات و افتراقات این‌دو دیدگاه روشن گردد. یافته‌های پژوهش نشان میدهد که آراء ابن‌عربی در مباحثی مهم ‌همچون تعریف تجلی، مثلیت، ذات یا عدم محض، قضاوت مطلق دربارۀ ذات خداوند، حدود محدود، تصورات انسان از خداوند، تجلی خداوند در روز قیامت و تجلی انکار، تفاوتها و تعارضهایی برجسته با آیات و روایات اسلامی در مورد مفهوم «تجلی»، دارد.

یکی از این پرسشهای اساسی در انسان‌شناسی فلسفی، چگونگی ارتباط نفس با بدن، بعنوان دو جوهر مجزای از یکدیگر است. این پرسش هم در فلسفۀ اسلامی و هم در فلسفۀ ذهن مورد بررسی قرار گرفته است. در سنت فلسفۀ اسلامی، صدرالمتألهین با طرح اصل جسمانیة‌الحدوث و روحانیة‌البقاء بودن نفس، درصدد برآمد تا پاسخی قاطع برای این معضل فراهم آورد. از سوی دیگر، ادوارد جاناتان لو، یکی از صاحبنظران برجسته در حوزۀ فلسفۀ ذهن، نیز با نفی تجرد محض نفس، کوشیده این چالش را حل کند. این پژوهش بدنبال اینست که آراء این‌دو فیلسوف را بررسی و ارزیابی نماید تا روشن شود که آیا توانسته‌اند این معضل را برای همیشه حل کنند یا خیر. مقالۀ حاضر، با مطالعه و تأمل در منابع مربوطه، بروش توصیفی‌ـ‌تحلیلی انجام شده است. اگرچه ابتدا بنظر میرسد هر یک از این‌دو فیلسوف، با پاسخهایی شبیه به هم، تا حدی توانسته‌اند بر این مشکل فائق آیند، اما دقت نظر در دیدگاه آنها نشان میدهد که پاسخهای هر یک، با اشکالاتی همراه است که باید به آنها پاسخ داده شود.

ادهر مال در مقاله‌اش برای به‌رسمیت‌شناختن سنت‌های متکثر در فلسفه استدلال می‌کند، زیرا به باور او این‌ها ویژگی‌های یک حکمت خالده هستند. این وظیفه‌ی فلسفه میان‌فرهنگی است که میان این دو هدف، یعنی فلسفه‌های خاص که در فرهنگ‌های مختلف یافت می‌شوند و فلسفه جهانی که از نظر فرهنگی محدود نیست، پُل بزند و واسطه شود. بنابراین، فلسفه میان‌فرهنگی از لحاظ روشی مبتنی بر مطالعات تطبیقی، به‌ویژه بر مقایسه فرهنگ‌ها و سنت‌های فلسفی آن‌ها استوار است. از نظر مال همان‌طور که یک فلسفه جهانی در هیچ کجا به‌شکل خالص و محض جود ندارد، یک نوع کثرت درونی در هر یک از فلسفه‌های محدود به فرهنگ خاص، نیز وجود دارد. به این معنا که همان چالش‌ها و مشکلاتی که در فهم و ترجمه‌ای میان‌فرهنگی است، در سطوح متفاوتی، در مطالعات درون‌فرهنگی نیز رخ می‌دهد. بر اساس این ملاحظات، مال مدعی است برای تبدیل‌شدن فلسفه به میان‌فرهنگی، نیاز به تغییر نگرش ذهنی، باز کردن پنجره فهم و تفکر، رهاسازی سنت‌های فلسفی که تا به امروز به این عنوان شناخته‌نشده‌اند و بازنویسی تاریخ فلسفه داریم تا بتوانیم نوعی وحدت نه به مفهوم یکنواختی و یک‌دستی در فلسفه‌ها و سنت‌ها را دنبال کنیم.