درسگفتار فلسفه سیاسی | کتابخانه مجازی الفبا

مصطفی زالی

متن

ت:پایگاه درسگفتار،جزوه و تقریرات

هدف از این درس آشنایی با مهم‌ترین مسائل فلسفه سیاسی معاصر از مسیر مواجههٔ مستقیم با متون اصلی و با تکیه به رهیافتی تاریخی - مفهومی است.
مباحث فلسفه سیاسی را با همه تنوع و کثرت آن با تسامح می‌توان در قالب دو موضوع اصلی جای داد: دولت و عدالت. گرچه این دو مسئله جدای از یکدیگر نیست، چرا که همواره عدالت اجتماعی به مثابه یک هنجاری الزامی است که بر دولت‌ها وضع می‌شود. این دو مسئله و نسبت آنها با یکدیگر به ویژه در قرن بیستم مورد توجه جدی قرار گرفته است. در قرن بیستم و با انتشار کتاب نظریه عدالت، شاهد احیای مجدد فلسفه سیاسی بوده ایم و می‌توان گفت که عمده مباحث فلسفه سیاسی معاصر، متاثر از مسائل شکل گرفته حول کتاب نظریه عدالت بوده است.
انتشار این کتاب واکنش‌های فراوانی را برانگیخت و منجر به شکل‌گیری منازعاتی وسیع حول مسائلی متعدد گشت که تا به امروز ادامه دارد: منازعاتی پیرامون دولت و عدالت. اهمیت این کتاب تا بدانجاست که منجر به شکل‌گیری جریان لیبرالیسم چپ (مدافع عدالت اجتماعی) در مقابل جریان لیبرالیسم راست (مدافع بازار آزاد) شد و پس از آن عمده گروه‌های فلسفه بر خلاف گروه‌ها و دانشکده‌های اقتصاد در دانشگاه‌های آمریکا در انحصار لیبرال‌های چپ قرار گرفت.
در این درس به طور خاص به دو مسئله محوری این کتاب توجه خواهیم داشت: قراردادگرایی به عنوان روش استدلال و نابرابری به عنوان مسئله‌ای محتوایی. رالز در این کتاب به دنبال آن است که عدالت اجتماعی به معنای مداخله دولت در جهان کاهش نابرابری با حداقل مدیریت نابرابری به نفع کمتر بهره‌مندان و به معنای عام در جهت تحقق عدالت استدلال کند و برای استدلال بر این امر چهارچوبی کلاسیک در فلسفه سیاسی را مورد بازبینی قرار می‌دهد: قرارداد اجتماعی. بنابراین می‌توان به اجمال نظریه‌ای درباره عدالت را استدلالی قراردادگرا له عدالت اجتماعی دانست.
در این درس نخست می‌کوشیم جستاری تحلیلی در پاره‌ای از مهم‌ترین آثار فلسفه سیاسی داشته باشیم که بر شکل‌گیری ایده‌های رالز تاثیری محوری داشته و به طور خاص دو ایدهٔ قراردادگرایی و نابرابری محور بحث قرار می‌گیرد. البته باید توجه داشت از یک سو ورود همه‌جانبه به تمامی اندیشمندان اثرگذار بر رالز همچون هابز، لاک، روسو، کانت، هگل، مارکس و میل از حوصله یک درس خارج است و از سوی دیگر طرح منازعات معاصر حول این اثر که مسائل اساسی فلسفه سیاسی معاصر را شکل می‌دهند، مجالی دیگر می‌طلبد.
ایدهٔ قراردادگرایی مشخصا دارای دو نمایندهٔ مهم تاریخی است: لاک و هابز. هابز نخستین صورت‌بندی مدرن قرارداد اجتماعی را عرضه و استدلال کرد. همکاری سیاسی - اجتماعی بر قراردادی اجتماعی متکی است که نماینده نفع عقلانی همگان است. هابز بر این اساس و با دریافتی خاص از سرشت بشر، بر یک دولت تمامیت‌گرا استدلال کرد.
نمایندهٔ دیگر سنت قرارداد اجتماعی که از او به عنوان پدر لیبرالیسم یاد می‌شود جان لاک است. در این درس به دلیل محدودیت زمان و قرار گرفتن لاک در متن اصلی سنت اندیشهٔ لیبرال که تا رالز هم امتداد دارد، او را به عنوان نمایندهٔ سنت قراردادگرا مورد بررسی قرار می‌دهیم. از نظریه لاک می‌توان به عنوان نظریه قرارداد اجتماعی مبتنی بر حق طبیعی یاد کرد، او می‌کوشد بر دولت محدودی استدلال کند که مدافع آزادی و برابری تمام شهروندان و حق برابر مالکیت خصوصی است. ایده‌های لاک از حیث تاریخی بر بیانیه استقلال آمریکا و نیز دفاعیه فلسفی از کاپیتالیسم تاثیر فراوانی داشت. از این رو اهمیت لاک در نسبت با موضوع محوری این درس دارای دو حیثیت سلبی-ایجابی است:
از سویی چهارچوب قراردادگرای او را می‌توان الهام‌بخش روشن‌شناختی رالز دانست و از سوی دیگر تاثیر او بر شکل‌گیری لیبرالیسم راست (مدافع بازار آزاد) او را از حیث محتوایی در جریان مخالف رالز قرار می‌دهد.
ژان ژاک روسو، نمایندهٔ اصلی سنت قرارداد اجتماعی دموکراتیک جامعه‌گراست. در عین حال ویژگی اصلی و مساهمت جدی او را باید در شکل دادن به سنت برابری‌گرایی دموکراتیک و نیز نقد نابرابری دانست، نقدی که در شکل‌گیری مباحث ناظر به عدالت اجتماعی تاثیری وسیع و ماندگار داشت.
بحث پیرامون نظریهٔ عدالت جان رالز سومین بخش این درس را تشکیل می‌دهد. این کتاب - در مقام اثرگذارترین و مهم‌ترین اثر فلسفه سیاسی قرن بیستم - را می‌توان استدلالی فلسفی بر عدالت اجتماعی مبتنی بر یک نظریه قرارداد کانتی دانست. رالز در این کتاب بر امکان واقعی جامعه‌ای به‌سامان استدلال می‌کند که در آن اشخاص آزاد و برابر بر دریافتی کانتی از عدالت توافق می‌کنند. ایدهٔ اصلی رالز در این کتاب آن است که مدیریت نابرابری از جانب دولت می‌تواند مورد توافق عقلانی اشخاص آزاد و برابر باشد و این دریافت از عدالت در عین حال ظهور خودآیینی اشخاص و در نتیجه بخشی از تصور هر انسان از خیر خویش است؛ بنابراین هم اشخاص عقلانی بر این دریافت از عدالت توافق می‌کنند و هم این دریافت عدالت بخشی از دریافت هر شخص از خیر خویش و در نتیجه در واقعیت امکان‌پذیر است.

درس گفتار،جزوه وتقریرات

Mods Doblin core Marc xml MarcIran xml