معرفی جاحظ | کتابخانه مجازی الفبا

جاحظ که بود؟

مکارم شیرازی

ابو عثمان عمرو بن بحر بن محبوب کنانى لیثى معروف به جاحظ (163 ـ 255 ق) یکى از بزرگان ادبیات عرب و سران معتزله بود. وى به عنوان رئیس فرقه جاحظیه تلقى شده است. وی پس از مسافرت‌های علمى در علومى مانند: ادبیات عرب، یونان و فارسى، حدیث، تفسیر، تاریخ و علوم طبیعى تبحّر یافت. او در بصره به دنیا آمد و در همان شهر از دنیا رفت.

ابو عثمان عمرو بن بحر بن محبوب کنانى لیثى معروف به جاحظ (163 ـ 255 ق) یکى از بزرگان ادبیات عرب و سران معتزله بود. وى به عنوان رئیس فرقه جاحظیه تلقى شده است. او در بصره به دنیا آمد و در همان شهر از دنیا رفت.
نقل است که در پایان عمرش فلج شد و بر اثر فرو ریختن کتاب‌هایش بر روى او جان باخت.
او تالیفات فراوانى داشته، به طورى که به عنوان کثیر التالیف شناخته شده است. وى در مسافرت‌هایی که به شهرهاى مختلف اسلامى داشته، اساتید فراوانى را ملاقات کرده و از آنها بهره برد.
پس از مسافرت‌های علمى در علومى مانند: ادبیات عرب، یونان و فارسى، حدیث، تفسیر، تاریخ و علوم طبیعى تبحّر یافت.
اساتید جاحظ:
ابوعبیده که با حضور در محضر وى، زبان و فرهنگ فارسى را فرا گرفت، اصمعى، ابو زید انصارى، اخفش نحوى، نظّام معتزلى که جاحظ او را در یک دوره هزار ساله بى نظیر دانسته است، سندى بن عبدویه، ابویوسف قاضى، یزید بن هارون، حنین بن اسحاق و سَلْمُویه که از آن دو استاد، زبان و فرهنگ یونانى را آموخت. اسحاق بن حسان خُریمى، ثمامه ابن اشرش، و حجاج بن محمد.
چهره جاحظ چنان زشت بود که وقتی متوکل عباسى از او براى تعلیم فرزندانش دعوت کرد با دیدن قیافه اش هزار درهم به او داده و عذرش را خواست.
شاگردان جاحظ:

او شاگردان زیادى را نیز تربیت کرده بود که مهمترین آنها عبارتند از:
یموت بن المزرع که فرزند خواهرش بود، محمد بن عبدالله ابن ابى الدلهاث، محمد بن یزید نحوی، ابوبکرعبدالله بن ابى داود سجستانى، جعفر بن شعیب ابومحمد شاشى، ابوالعیناء محمد بن قاسم، و ابوسعید عدوى.
جاحظ و نقل اخبار ائمه:
جاحظ بسیارى از اخبار مربوط به اهل بیت پیامبر اکرم (صلى الله علیه وآله) را در کتاب‌های خود نقل کرده و از امامان شیعه با تکریم و احترام نام برده است. مثلا ماجراى خواب امام حسین (علیه السلام) در شب عاشورارا نقل کرده و تعبیر آن حضرت را که طعن و تحقیر یزید و شمربن ذى الجوشن بود بیان نموده است. همچنین ماجراهاى اصحاب على (علیه السلام) مثل مالک اشتررا نقل کرده است. و کتاب‌های او در واقع یکى از منابع مهم علماى شیعه برای نقل واقعیت‌های تاریخى و احادیث شیعه است که سایر علماى اهل سن تاز نقل آنها سر باز زنده اند. او حتى احادیث زیادى را از کلمات گهربار حضرت على (علیه السلام) نقل کرده که حائز اهمیت مى باشد.
جایگاه علمی و ادبی جاحظ:
البته جنبه ادبى آثار جاحظ چنان زیاد است که بسیارى از علما (اعم از شیعه وسنى) براى استناد و استشهاد به مطالب خود از گفته هاى او در کتاب‌هایش بهره جسته اند.
نظرات عجیب و غریبى به جاحظ نسبت داده شده است که در تاریخ اسلام بی نظیر یا کم نظیر بوده است مثل نظر وى درباره بسیارى از حیوانات، گیاهان، و سایر امور طبیعى و مسائل روحى انسان‌ها مثل چشم زدن، رذائل نفسانى و فضیلت هاى اخلاقى و دیگر مسائل مربوط به انسان و طبیعت.
وى و پیروانش به دلیل اعتقاد بر ضرورى و بدیهى بودن معرفت (عدم نیاز به شناخت و یادگیرى)، به اصحاب المعارف مشهورند همچنین از جمله اعتقادات او جبر در افعال انسان است.
کتاب های جاحظ:

جاحظ کتاب‌های فراوانى تالیف و تدوین کرده است که مهمترین آنها عبارتند از:
1 ـ الحیوان که در هفت مجلد در بیروت چاپ شده است، این کتاب در واقع دائره المعارفى درباره حیوانات و سخنان بزرگان درباره انواع حیوانات به شمار مى رود؛ 2 ـ البیان و التبیین، که درباره علوم و فنون بلاغت و فصاحت است و بسیارى از مطالب ناب و دست اول ادبیات عرب، به ویژه سخنان بزرگان فصاحت و بلاغت تاریخ اسلام مثل امام على، امام حسن و امام حسین (علیهم السلام) را در بر دارد؛ 3 ـ البخلاء؛ 4 ـ البغال، که در واقع تتمه اى براى کتاب الحیوان به شمار مى رود؛ 5 ـ المحاسن و الاضداد؛ 6 ـ مسائل القرآن؛ 7 ـ النبىّ و المتنبى؛ 8 ـ البرهان و العرجان و العمیان و الحولان؛ 9 ـ فضیله المعتزله که توسط شیخ مفید نقد شده است.
کتاب های شخصیت و نظریات جاحظ:

درباره شخصیت و نظرات جاحظ کتاب‌هایی تدوین شده است که مهمترین آنها عبارتند از:
1 ـ تقریظ الجاحظ، که ابوحیان توحیدى آن را نوشته است؛ 2 ـ الجاحظ معلم العقل و الادب که توسط شفیق جبرى تدوین شده است؛ 3 ـ ادب الجاحظ که «حسن السندوبى» نوشته است؛ 4 ـ الجاحظ که توسط «فواد افرام بستانى»، نگاشته شده است.
کتب نقد نظریات جاحظ:

برخى از کتاب هاى جاحظ که در زمینه عقاید معتزلى نوشته شده توسط علماى سایر فرقه ها مثل علماى شیعه مورد نقد قرار گرفته است و بر آنها ردّیه و ابطال نوشته اند.
1 ـ الرساله العثمانیه که توسط سید بن طاووس با عنوان «بناء المقاله الفاطمیه (العلویه) فى نقض الرساله العثمانیه» مورد نقد و ابطال قرار گرفته است. سید بن طاووس به اهانت هاى جاحظ به مقام امیرالمومنین (علیه السلام) در این رساله پاسخ داده است. البته جاحظ رساله هاى دیگرى نیز در ذکر مناقب و فضائل على (علیه السلام) نوشته است که نباید از نظر دور بماند. مثلا صد کلمه از سخنان ایشان را جمع کرده که توسط علماى شیعه شرح شده است.
2 ـ «جوابات مقاتل بن عبدالرحمن» که شیخ مفید از آثار جاحظ استخراج و نقد کرده است.
3 ـ الرد (یا النقض) على الجاحظ العثمانیه که توسط شیخ مفید نوشته شده است.

پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی