اصول مراقبه موفق | کتابخانه مجازی الفبا

بيان اصول صحيح و معتدل مراقبه اخلاقي بدون افراط و تفريط؟

در برنامه‏ ريزى براي مراقبه موفق توجه به اصول زير بايسته و ضروري است:
1. واقع ‏گرايى: بر رهرو راه خدا، لازم است كه توان واقعى خود را خوب بسنجد و حال و روز خود را نيك بنگرد، آنگاه بر اساس واقعيت هاي موجود زندگي خود، دستورالعمل اخلاقي و برنامه خودسازى تنظيم كند. انسان‏ها داراى تفاوت‏هاى فردي، روحى و جسمى و شرايط مختلفي هستند و بر اساس آن بايد براى خود برنامه‏اى برگزينند كه سنگين و طاقت‏فرسا و دور از دست رس نباشد؛ زيرا يكي از نيازهاي انسان در اين مسير سخت، حفظ نشاط روحي و بدني است و اجبار و اكراه خود بر اساس اهداف خيالي و دور از دست رس، اراده انسان را سست و مانع رسيدن به اهداف واقعي خودسازي مي شود.
2. جذابيت: انسان از انس و دوست داشتن ساخته شده است و حاضر نيست براي چيزي كه دوست نمي دارد، سرمايه گذاري و تحمل سختي كند بنابراين حتي خودسازي و برنامه هاي آن بايد دوست داشتني و جذاب باشد. به همين دليل لازم است در برنامه‏ريزى به كيفيت، بيش از كميت اهتمام ورزيد؛ به عنوان مثال به جاى اينكه شخص تصميم بگيرد هر صبحگاهان يك جزء قرآن بخواند، مى‏تواند آن را حتّى به يك صفحه تقليل دهد. مشروط بر اينكه تلاوتش در جاى خلوت، با حال و توجّه كامل و تدبّر و ژرف انديشى در معانى باشد. همچنين بكوشد نمازهايش را با حضور قلب و توجّه بخواند.
3. تدريج: اصل تدريجي بودن، يكي از سنت هاي عمومي حاكم بر هستي است و تنها خاص زندگي انسان نيست. تمامي پديده هاي جهان به تدريج به وجود مي آيند و تربيت مي شوند و رشد مي كنند. انسان نيز از اين قاعده مستثني نيست. حركت تدريجي يكي از عوامل مهم موفقيت در مسير خودسازي است.
براي اين منظور بر سالك راه خدا است كه از حداقل شروع كند؛ ولى در انديشه افزون سازى تدريجى باشد، براى مثال اگر كسي بخواهد غذاي خود را تقليل دهد، اين كار بايد به تدريج انجام شود، در غير اين صورت اگر بخواهد ناگهان غذاي خود را مثلا به نصف كاهش دهد، علاوه بر اينكه به لحاظ بدني دچار آسيب مي شود، درصد موفقيت او نيز كاهش مي يابد.
همچنبن كسي كه در ابتداي راه قرار دارد و بيداري شب و تهجد براي او دشوار است، مي تواند با يك برنامه تدريجي به اين مهم دست يابد. به طور مثال او مي تواند در شب هاي اول براي چند لحظه بيدار شود، وضو بگيرد و فقط يك ركعت نماز «وتر» بخواند. بعد از اينكه به بيدار شدن عادت كرد و با شب انس گرفت، دو ركعت نماز «شفع» را نيز به آن اضافه كند و پس از مدتى كم كم هشت ركعت نافله شب را نيز بخواند و تهجد خود را كامل كند.
4. رعايت مراتب حال: رهرو اين راه بايد توجه داشته باشد كه در روند خودسازى، مراحلي وجود دارد كه بايد به ترتيب طي شود وگرنه درصد موفقيت كاهش مي يابد. يكي از مصاديق بارز رعايت اين اصل در مورد تقدم واجبات بر مستحبات است. قرب نوافل و انجام مستحبات هنگامي در انسان موثر واقع مي شود و به تعبيري، مورد قبول حق تعالي قرار مي گيرد كه قبل از آن سالك از مرحله انجام وظايف واجب عبوديت و بندگي اطمينان حاصل نموده باشد.
بنابراين لازم است انسان ابتدا از عمل به واجبات و رعايت شرايط و جزئيات آنها شروع كند و در كنار آنها به ترك محرمات بپردازد و همواره بر نيفتادن در دام‏هاى شيطان و هواى نفس، جديت كند. پس از مدتى كه سراسر وجودش تسليم شد و ايمان در روح و جسم او نفوذ كرد، به انجام دادن مستحبات و ترك مكروهات بپردازد. از اين مرحله به بعد، عنايات ربوبى، او را راهنمايى خواهد كرد: و الّذين جاهدوا فينا لنهدينّهم سبلنا و ان اللَّه لمع المحسنين1 «و آنان كه در راه ما به جان و مال جهد و كوشش كردند، به تحقيق آنان را به راه خويش هدايت مى‏كنيم و هميشه خدا، يار نكوكاران است».
5. عزم و استوارى: براي كسي كه در اين مسير به تصميم قاطع براي گذشتن از دنيا و رسيدن به خداوند نرسيده، اميدي براي موفقيت وجود ندارد. نيت و عزم استوار، تحمل و بردباري، صبر و مقاومت در مقابل شدايد و سختي ها يكي از اصول مسلم خودسازي و موفقيت در اين مسير است. قرآن كريم مي فرمايد: ان الذين قالوا ربنا الله ثم استقاموا تتنزل عليهم الملائكه الا تخافوا و لا تحزنوا و ابشروا بالجنه التي كنتم توعدون. كساني كه گفتند پروردگار ما خداي يكتا است و در اين راه استقامت كردند، ملائكه نازل شوند و مژده دهند كه نترسيد و محزون مباشيد و بر شما باد بشارت به بهشتي كه به شما وعده داده شده است. 2
بنابراين پس از تنظيم برنامه، بر سالك راه خدا لازم است با اراده قاطع، بر انجام دادن آن ايستادگى كند و نفس خود را از طفره رفتن و كسالت ورزيدن، با جديت تمام باز دارد تا شاهد موفقيت باشد.
6. استعانت و توسّل: خداوند منبع اصلي قدرت حاكم بر هستي و مربي جهان است، بنابراين تمام استعداد و نيروي انسان نيز از خداي متعال است، پس بدون استعانت و طلب توفيق از او موفقيت انسان براي انجام هر كار در هاله اي از ابهام قرار دارد. حتي اگر تمامي شرايط براي انجام كاري فراهم باشد، ولي اراده خداوند بر انجام آن تعلق نگيرد، آن كارشدني نمي شود. بنابراين براى موفقيت در جهاد اكبر و خودسازي نيز بايد از خداوند بزرگ، استمداد جست و به ائمه اطهارعليهم السلام متوسل شد.
حقيقت توسل به معناي وسيله قرار دادن معصومين(ع) براي رسيدن به خداوند و درخواست از او است. قرآن كريم مي فرمايد: يا ايها الذين آمنوا اتقوا الله و ابتغوا اليه الوسيلة و جاهدوا في سبيله لعلكم تفلحون. براي رسيدن به خداوند وسيله بجوييد. دليل نياز به توسل مقام وساطت ايشان ميان خداوند و ساير بندگان است. 3
7. اسوه گزينى: براي رفع نيازهاي معرفتي انسان در اين مسير مفهوم و كلام و كتاب لازم است، ولي كافي نيست. نياز به الگوي انساني كاملي كه مجسمه ارزش هاي اخلاقي و كمال باشد از نيازهاي واقعي انسان در اين مسير است. الگويي كه به دليل داشتن شخصيت با فضيلت، جذاب و دوست داشتني، انگيزه عمل را در انسان تقويت مي كند و به طالب كمال نيروي حركت و تحمل سختي مي بخشد.
اين موضوع براي موفقيت در مسير خودسازي و كمال از اهميت فراواني برخوردار است، بنابراين افزايش معرفت و پيروى از الگوهاى راستين، مانند ائمه اطهارعليهم السلام و بزرگان اخلاق، همواره بايد مدّ نظر باشد.
8- رفق و مدارا با نفس: رعايت ظرفيت و كشش نفس و بدن يكي از اصول موفقيت در خودسازي است. بدن و روان انسان توان و ظرفيت خاصي دارد كه اگر رعايت نشود، باعث توليد خستگي و دلزدگي خواهد شد و اين حالت مطلوب انسان و اخلاق اسلامي نيست، از آن رو رفق و مدارا و ميانه روي همواره مورد تاكيد اساتيد اخلاقي بوده است.
در كتاب هاي روايي بابي هست به نام اقتصاد در عبادت، بدين معنا كه حتي عبادت را نبايد به خود تحميل نمود، عبادت تحميلي باعث زدگي انسان مي شود و حال بندگي را زايل و خود عمل را بي ثمر مي نمايد. يكي از شرايط موفقيت در خودسازي و عبادت ، اقتصاد در آن و رفق و مدارا با خود است.
على عليه السلام در ضمن نامه اى به حارث همدانى مرقوم فرمودند: و خادع نفسك فى العبادة و ارفق بها ولا تقهرها، وخذ عفوها و نشاطها، الا ماكان مكتوبا عليك من الفريضة و انه لابد من قضايها و تعاهدها عند محلها، نفست را در هنگام عبادت گول بزن و با آن مدارا كن و بر آن فشار و زور نياور، در هنگامي كه حالت گذشت و شادابى در نفس پديد آمده، از آن بهره گير، مگر آنچه به عنوان واجب بر تو نوشته شده است، در واجبات ناگزير از اداى آن هستى و در وقت و شرايطى كه براى آن مقرر شده است، بايد انجام بدهى .4
البته مؤ من حقيقي به مرتبه اي مي رسد كه تحت تاثير فشارهاي جسمانى و رواني افسردگى خاطر پيدا نمى كند. نقل است كه يكى از انبيا به جايى مى رفت . در راه كسى را ديد كه دست و پايش فلج، چشمانش كور و بر لب ذكر الحمدالله داشت و يكى يكى نعمت هايي كه خدا به او داده بود، مى شمرد و از خداوند خوشنود بود. اين شادابى روح به واسطه اتصال به مبداء وجود است .
9- رعايت اقبال و ادبار قلب: در روايات اسلامي، تاكيد فراوان شده است كه در عبادت، ميانه رو باشيد و اقبال و ادبار قلب خويش را در نظر بگيريد. در حالتي كه ميل و اقبال داريد ، بيشتر عبادت كنيد و در حالت بي حالي و ادبار، تنها به انجام واجبات اكتفا نماييد .امير مومنان حضرت علي(ع) فرمود: ان للقلوب اقبالا و ادبارا، فاذا اقبلت فاحملوها علي النوافل، و اذا ادبرت فاقتصروا بها علي الفرايض. بدرستي كه قلب انسان را اقبال و ادباري است. پس چون در حال پذيرش بود، آنرا به انجام مستحبات و نوافل بداريد و هنگامي كه در حالت روي گرداني بود، به انجام واجبات اكتفا نماييد. 5
البته هر قدر انسان مجاهده نفس بيشتري كند و با خدا و قرآن و اهل بيت (ع ) انس بيشتري گرفته و دل از هواهاي نفساني تخليه كند به تدريج اقبالش بيشتر شده و به صورت ملكه راسخه در مي آيد. آن گاه است كه در همه حالات به ياد خدا و متوجه اوست و هيچ چيز نمي تواند او را از محبوب حقيقي باز دارد. اين همان حالتي است كه ازآن تعبير به ((نماز دائم)) شده است :
خوشا آنان كه الله يارشان بي به حمد و قل هوالله كارشان بي
خوشا آنان كه دايم در نمازند بهشت جاودان ماواي شان بي
.10- سخت كوشي و تحمل سختي ها: رسيدن به آرمان بلند و گران سنگ لقاي الهي درگرو تلاش و جهادى پر دامنه و دراز آهنگ است. بدون شك مبارزه جدى و بى امان با هواها و خواهش‏هاى نفسانى، بيرون راندن حب دنيا و تعلقات دنيوى از دل، عبوديت مطلقه پروردگار، پالودن نفس از رذايل و آراستن آن به فضايل، تهجد و شب زنده‏دارى و توسل و استشفاع به اولياى گرام الهى و. همه ره توشه‏هاى اين سير خدايى است. اين كه: گويند به هركس ندهند دليلش بسيار واضح و روشن است. زيرا كسى كه جهاد با نفس نكرد و دل به ماديات سپرد و در ظلمات نفس و نفسانيات خود را محبوس ساخت كى تواند كه به سوى نورحق پر كشد و به لايتناهى عروج كند؟
ناز پرورده تنعم نبرد راه به دوست عاشقى شيوه رندان بلاكش باشد
اگر طالب موفقيت هستيم بايد بپذيريم كه همه چيز با كار و كوشش سخت ، برد باري و مقاومت در مقابل دشواري ها بدست مي آيد. كسي با خوش گذراني و راحت طلبي به جايي نرسيده كه ما دومين آن باشيم .
امام رضا (ع) مى‏فرمايند: و من سأل الله التوفيق و لم يجتهد فقد استهزاء بنفسه، هر كس از خدا توفيق را مسئلت كند در حالى كه كوشا و تلاش گر نيست خود را به استهزاء و شوخى گرفته است. 6
در بحث دين داري و عبوديت حق تعالي نيز كوشش و صبر در مقابل نا همواري ها و ناملايمات زندگي، چه زندگي مادي و چه معنوي، از شرايط اصلي موفقيت محسوب مي شود. قرآن كريم در مورد سختي نماز مي فرمايد: و انها لكبيره الا علي الخاشعين، نماز خواندن ، جز براي خاشعين ، كار ساده و آساني نيست. 7
و در قيامت نيز به كساني كه صبورند، وعده بهشت بي حساب مي دهد و مي فرمايد: ان الله يوفي الصابرين اجرهم بغير حساب، به درستي كه خداوند اجر صابران با بدون حساب خواهد داد. 8
در مورد روزه، حج، جهاد ، خمس، ذكوه، امر به معروف و ساير وظايف شرعي و عبادي نيز وضعيت به همين منوال است . انجام تمامي اينگونه تكاليف نياز به صبر و مقاومت فراوان دارد. نابرده رنج گنج ميسر نمي شود.
دست از طلب ندارم تا كام من برآيد يا تن رسد به جانان يا جان زتن برآيد
11- برنامه ، نظم ، تداوم: هدف خويش را در زندگي و رسيدن به قرب الهي مشخص نماييد و براي رسيدن به آن برنامه ريزي كنيد و بر آن برنامه پاي بفشاريد. هر عمل و عبادتي را پيوسته انجام دهيد و تداوم داشته باشيد. آنقدر ادامه دهيد تا اثر آن ظاهر شود و شيريني و نورانيت آن را در دل احساس كنيد.
نظم و برنامه ريزي از لوازم ضروري موفقيت در دين داري و يا هر كار ديگر است . امكان ندارد يك آدم بي انضباط و ولنگار در رسيدن به اهداف زندگي خود موفق باشد.
اين برنامه كه در حقيقت يك دستور العمل خودسازي و قرب الهي است بايد از روى دقت، مطالعه و مشورت با متخصصين متعهد و علما ي دين باشد تا هم قابل عمل باشد و هم از افراط و تفريط به دور باشد. موفقيت در عمل و عبادت خداي در گرو تداوم در آن است . عبادت خداوند ، نوري است كه به تدريج تمام وجود انسان را مي گيرد و آدمي را سراسرنوراني مي كند.
اگر روزي در برنامه هاي عبودي خود كوتاهى كرديد بدانيد، كه به همان اندازه از توفيقات شما كاسته مى‏گردد، كوشايى و استقامت شرط توفيق است. على (ع) در روايتي فرموده است: من طلب شيئاً ناله او بعضه، هر كس طالب چيزى باشد و واقعاً بخواهد به آن برسد ، به تمام يا قسمتي از آن، حتما خواهد رسيد. 9
12- طلب توفيق از خداوند: دعا و درخواست مخصوصاً با تضرع ، حال ، اشك چشم و دل شكسته، علاوه بر آثار مادى و معنوى استجابت و موفقيت در رسيدن به اهداف، دل را بر انجام اوامر الهى رقيق و آماده مى‏سازد و آن را از كدورت ها و تعلق و تشويش و اضطراب‏هاى ناشى از وسوسه‏هاى يأس‏آور شيطان و نفس اماره پالايش مى‏دهد.
در روايتى از امام جواد (ع) آمده كه مؤمن نياز به سه چيز دارد : المؤمن يحتاج إلى توفيق من الله ، وواعظ من نفسه ، وقبول ممن ينصحه، توفيق الهي و كسي كه از درون او را نصيحت كند و پذيرش نصيحت از كسي كه او را نصيحت كرده. 10
علي ( عليه السلام ) فرموده است: كما أن الجسم والظل لا يفترقان ، كذلك الدين والتوفيق لا يفترقان، همانگونه كه جسم از سايه خود جدا نمي شود، همچنين دين و توفيق الهي از هم جدا شدني نيستند. 11 و در روايت ديگري فرمود : لا ينفع اجتهاد بغير توفيق، حتي كوشش بدون توفيق از جانب خداوند، نافع نخواهد بود. 12
از امام باقر (ع) در باره معناي جمله " لا حول ولا قوة إلا بالله " سوال شد ، حضرت فرمود : معناه لاحول لنا عن معصية الله إلا بعون الله ، ولا قوة لنا على طاعة الله إلا بتوفيق الله عزوجل، معنايش اين است كه بدون كمك الهي، هرگز كسي را ياراي اجتناب از هيچ گناهي نيست و بدون توفيق الهي نيز كسي را نيروي اطاعت نمي باشد. 13
بنابراين بايد از راه توسل به ذات اقدس اله و واسطه قرار دادن ارواح پاك معصومين (ع) به درگاه او از خداوند طلب توفيق نمود. البته جديت و كوشش خود انسان هم لازم است و بايد از خوردن غذاهاى شبهه‏ناك پرهيز نموده و از مجالست با رفقايى كه مقيد به آداب و مقررات اسلامى نيستند دورى كرد تا به تدريج كارهاى خوب در انسان عادت و به صورت ملكه درآيد و توفيق الهى شامل حال شود.
اى خداى پاك بى‏انباز و بار دست گير و جرم ما را درگذار
در ده ما را سخن‏هاى رقيق تا تو را رحم آورد بر ما شفيق
هم دعا از تو اجابت هم زتو ايمنى از تو مهابت هم زتو
13- رعايت اعتدال: اعتدال، صفتى است پسنديده و به معناى ميانه روى و پرهيز از افراط و تفريط در هر امرى
است. كاربرد اين اصل بيشتر در حوزه غرايز، اميال و هيجانات نفساني انسان كاربرد دارد. انسان همواره در اين عرصه ها در معرض افراط و تفريط قرار دارد و اگر تسليم آن شود، عقلانيت خود را فراموش كرده و از راه راست خارج شده است.
پرخوري، پرخوابي، هيجان بيش از حد غريزه شهوت و خشم و همچنين در مقابل آن، كم خوري مفرط، بي خوابي، خمود در شهوت و نداشتن غريزه خشم و غضب، مانع خودسازي و شكوفايي انسان است و چاره آن جز رعايت اعتدال در تمامي غرايز و اميال نيست.
در مورد خوراک و خواب بايد حد وسط و اعتدال را رعايت کرد به گونه اي که هم شکم پرور و تنبل بار نيايد و هم باعث مريضي و بي حال و ضعف نگرد، رعايت اعتدال در امر سلوک در همه امور شرط اساسي اين راه است.
خشم به صورت غريزي در همه افراد بشر وجود دارد تا موانع حيات و كمال خويش را به وسيله آن دفع نمايد اما اين غريزه همچون ديگر غرايز بايد كنترل شود. اگر هيجان خشم از حد اعتدال خارج گردد يكي از دام هاي شيطان خواهد شد. امام باقر عليه السلام فرمود: «غضب آتشي است از طرف شيطان كه در دل بني آدم افروخته مي‏شود. به تعبيري مي توان گفت: ريشه تمامي گناهان جز خروج از اعتدال و افراط و تفريط در اميال و غرايز نيست.
اعتدال در روابط اجتماعى كه باعث تحكيم اين روابط و تضمين سلامت آن مى‏شود. در حاليكه تندخويى و ترشرويى بيش از حد، باعث پراكندگىِ اطرافيان و در مقابل، نرمش بيش از حدّ و جدى نبودن در كارها و روابط باعث بروز تشتت در روابط اجتماعى مى‏گردد.
جوانى كه وقت خود را يكسره صرف ورزش مى‏كند و يا كسى كه تنها به تفريح و گردش و تفرج مى‏پردازد و از مطالعه كافى و يا از عبادت و... غافل مى‏شود مسير درستى را انتخاب نكرده و به سوى تكامل پيش نخواهد رفت.
14- تامين اقتصادي : از نظر اسلام هم "فقر" مفرط مانع انجام وظايف بندگي است و هم "ثروت" فراوان. بهترين حالت براي ايجاد فراقت و تمركز در بندگي خداوند، حالت توسط و تامين اقتصادي است. كسي كه فقير است دايم بايد به فكر آب و نان خانواده خود باشد و همچنين كسي كه مال و منال فراوان دارد ، همواره بايد وقت و نيروي خود را در جهت سامان دادن و حفظ و حراست اموال خود به هدر بدهد ، اين دو گروه معمولا در دين داري و عبوديت خداوند موفق نيستند.
قرآن كريم نسبت به ثروتمندي فراوان مي فرمايد: ان الانسان ليطغي ان رآه استغني، انسان همين كه خود را ثروتمند و بي نياز احساس كند ، سر به شورش و طغيان گري مي گزارد 14
و در روايت از رسول اكرم (ص) است كه كاد الفقر ان يكون كفرا، نزديك است كه فقر آدم فقير را به كفر بكشاند. 15
در مقابل افرادي كه از يك زندگي آبرو مند و ساده برخوردارند، فكري راحت و فرصتي مناسب براي بندگي خداوند و قرب به او در اختيار خواهند داشت و در اين زمينه موفقيتشان بيشتر است.
-------------
پي نوشت:
1- عنكبوت، آيه آخر.
2- فصلت، 30.
3- مائده، 35.
4- بحارالانوار، ج 33 ص ، ص 509.
5- نهج البلاغه، حكمت 312.
6- بحار الانوار، ج 78،ص 356.
7- بقره ، 45.
8- زمر، 10 .
9- مطالب السئوول، ص37.
10- ميزان الحكمة، ج4 ص 3598.
11- غرر الحكم، ماده وفق.
12- غرر الحكم، شماره 4002، دفتر تبليغات اسلامى قم، 1366، چاپ اول .
13- توحيد صدوق، ص242.
14- سوره علق،آيه 6.
15- كافي،ج2 ،ص307.

پرسمان دانشجویی