پاسخ تفصیلی:
دروغ و واژه هاي معادل آن در زبان عربي , از قبيل کذب , افتراء , افک , به معناي خبر مخالف با واقع به کار مي روند .
دروغ در اصطلاح دانشمندان اخلاق و فقيهان و نزد عرف نيز به همين معناست . راستي و صدق نيز که نقطه ي مقابل دروغ است به خبر مطابق با واقع تعريف شده است .
انسان از اينکه به او دروغ گفته شود , نا خشنود مي شود و احساس بيزاري مي کند و اين بهترين گواه بر آن است که سرشت پاک بشري از اين عمل , تنفر داشته , از آن مي پرهيزد . طبيعت و فطرت انساني با دروغ نا سازگار بوده , در برابر اين عمل , نوعي مقاومت و باز دارندگي از خود نشان مي دهد که از آن با عنوان قبح عقلي ياد مي شود . (1) از ديدگاه شرع نيز احاديث فراواني در زمينه ي قبح دروغ وارد شده است که تفکر و تأمل در اين احاديث موجبات دوري انسان از اين صفت زشت - که مخرب دنيا و آخرت مي باشد - رافراهم مي کند .
در تفسير شريف نمونه , ضمن بيان مقدماتي در خصوص دروغ , اينگونه آمده :
اصولا ً در تعليمات اسلام به مسأله ي راستگويي و مبارزه با کذب و دروغ فوق العاده اهميت داده شده است که نمونه هاي آنرا به طور فشرده و فهرست وار ذيلا ً ملاحظه مي کنيد :
1 – راستگويي و اداء امانت دو نشانه ي بارز ايمان و شخصيت انسان است , حتي دلالت اين دو برايمان از نماز هم برتر و بيشتر است .
امام صادق ( عليه السلام ) مي فرمايد : نگاه به رکوع و سجود طولاني افراد نکنيد , چرا که ممکن است عادت آنها شده باشد , به طوري که اگر آنرا ترک کنند ناراحت شوند , ولي نگاه به راستگويي و امانت آنها کنيد .
ذکر اين دو با هم ( راستگويي و امانت ) به خاطر اين است که ريشه ي مشترکي دارند ؛ زيرا راستگويي چيزي جز امانت در سخن نيست , و امانت همان راستي در عمل است .
2 – دروغ سرچشمه ي همه ي گناهان
در روايات اسلامي دروغ به عنوان کليد گناهان شمرده شده است , علي ( عليه السلام ) مي فرمايد : الصدق يهدي الي البر و البر يهدي الي الجنة راستگويي دعوت به نيکوکاري مي کند و نيکوکاري دعوت به بهشت .
در حديثي از امام باقر ( عليه السلام ) مي خوانيم , ان الله عز و جل جعل للشر اقفالا ً و جعل مفاتيح تلک الاقفال الشراب و الکذب شر من الشراب خداوند متعال براي شر و بدي , قفل هايي قرار داده و کليد آن قفلها شراب است ( چرا که مانع اصلي زشتي ها و بديها عقل است و مشروبات الکلي عقل را از کار مي اندازد ) سپس اضافه فرمود : دروغ از شراب هم بدتر است .
امام عسگري ( عليه السلام ) مي فرمايد : جعلت الخبائث کلها في بيت و جعل مفتاحها الکذب تمام پليديها در اطاقي قرار داده شده , و کليد آن دروغ است .
رابطه ي دروغ و گناهان ديگر از اين نظر است که انسان گناهکار , هرگز نمي تواند راستگو باشد . چرا که راستگويي موجب رسوائي او است و براي پوشاندن آثار گناه , معمولا ً بايد متوسل به دروغ شود . و بعبارت ديگر , دروغ انسان را در مقابل گناه آزاد مي کند , و راستگويي محدود .....
شخصي به حضور پيامبر ( صلي الله عليه و آله ) رسيد , عرض کرد : نماز مي خوانم و عمل منافي عفت انجام مي دهم , دروغ هم مي گويم ! کدام را اول ترک گويم ؟ ! پيامبر ( صلي الله عليه و آله ) فرمود : دروغ , او در محضر پيامبر ( صلي الله عليه و آله ) تعهد کرد که هرگز دروغ نگويد . هنگامي که خارج شد , وسوسه هاي شيطاني براي عمل منافي عفت در دل او پيدا شد , اما بلافاصله در اين فکر فرو رفت , که اگر فردا پيامبر ( صلي الله عليه و آله ) از او در اين باره سؤال کند چه بگويد , بگويد چنين عملي را مرتکب نشده است , اينکه دروغ است و اگر راست بگويد حد بر او جاري مي شود , و همين گونه در رابطه با ساير کارهاي خلاف اين طرز فکر و سپس خود داري و اجتناب براي او پيدا شد و به اين ترتيب ترک دروغ سرچشمه ي ترک همه ي گناهان او گرديد .
3 – دروغ سرچشمه ي نفاق است – چرا که راستگويي يعني هماهنگي زبان و دل و بنابراين دروغ ناهماهنگي اين دو است , نفاق نيز چيزي جز تفاوت ظاهر و باطن نيست ....
4 – دروغ با ايمان سازگار نيست ... در حديثي چنين مي خوانيم : از پيامبر پرسيدند آيا انسان با ايمان , ممکن است ( احيانا ً) بخيل باشد . فرمود : آري , پرسيدند آيا ممکن است کذاب و دروغگو باشد ؟ فرمود نه ! چرا که دروغ از نشانه هاي نفاق است و نفاق , با ايمان سازگار نيست .....
5 – دروغ نابود کننده ي سرمايه ي اطمينان است .
مي دانيم که مهمترين سرمايه ي يک جامعه اعتماد متقابل و اطمينان عمومي است و مهمترين چيزي که اين سرمايه را به نابودي مي کشاند دروغ و خيانت و تقلب است , و يک دليل عمده بر اهميت فوق العاده راستگويي و ترک دروغ در تعليمات اسلامي همين موضوع است .....
حضرت علي ( عليه السلام ) در کلمات قصارش مي فرمايد : از دوستي با دروغگو بپرهيز که او همچون سراب است , دور را در نظر تو نزديک و نزديک را دور مي سازد . (2)
البته بحث در خصوص دروغ و پيامدهاي زشت آن بسيار گسترده است . از جمله : ضعيف ساختن مروت و جوانمردي , فراموشي , سلب توفيق , لعن خدا و فرشتگان , فقر و تنگدستي , سرزنش و پشيماني , نابودي شرم و حيا و .... که مطالعه ي بيشتر در اين مورد را به شما پرسشگر گرامي واگذار مي کنيم .
6- اصولا آدم هاي ضعيف به دروغ متوسل مي شوند و دروغ نشانه ضعف انسان است. هيچگاه انسان قوي و صاحب اراده دروغ نمي گويد. گفتن حقيقت خود نشان از شجاعت انسان دارد. كسي كه دورغ مي گويد از به خطر افتادن منافعش هراس دارد و به خاطر حفظ منافع و خواسته هاي حقير دنيوي خود، حقيقت را قرباني مي كند.
اما راههاي درمان دروغ :
براي درمان دروغ , بزرگان ما دو راه علمي و عملي را سفارش مي کنند .
درمان از طريق علمي , با مطالعه ي آيات و احاديث وارده و کتب اخلاقي که در زمينه ي مذمت دروغ نگاشته شده , حاصل مي شود . وقتي انسان به محروميتها و خسارات ناشي از اين صفت مي انديشد , مي تواند با سعي و تلاش و تمرين اين صفت زشت را از خود دور کند . ياد آوري مداوم پيامدهاي دروغ – محروميت از هدايت الهي , ناتواني از چشيدن طعم ايمان , قرار گرفتن در زمره ي کفار و منافقان , سقوط در آتش جهنم و ... – انسان دروغگو را در درمان , کمک مي کند .
آية الله مجتبي تهراني در زمينه ي درمان عملي دروغ مي فرمايند : يکي از مهمترين روشهاي عملي در درمان دروغ آن است که انسان پيش از آنکه کلمه اي را بر زبان بياورد , درباره ي درستي يا نادرستي آن بيانديشد , و به آثار و عواقب آن توجه کند .....
شيوه ي ديگر در درمان عملي دروغ آن است که از معاشرت با دوستان دروغگو بپرهيزد ؛ چرا که بسياري از زشتيها در اثر رفت و آمد و همنشيني با انسانهاي ناصالح پديد مي آيد و به عکس , بسياري از زيبائيهاي اخلاقي هم در همنشيني با خوبان و صالحان پديدار مي شود .
پسر نوح با بدان بنشست خاندان نبوتش گم شد
سگ اصحاب کهف روزي چند پي نيکان گرفت و مردم شد (3)
راه ديگر , قرار دادن تنبيه شرعي در صورت دروغ گفتن است . براي مثال : مي توانيد با هر بار دروغ گفتن مبلغي را به عنوان صدقه کنار بگذاريد و يا فرداي آن روز را روزه بگيريد .
دعا و نيايش و زاري به درگاه الهي و توسل به حضرات معصومين , بخصوص امام زمان ( عج الله تعالي فرجه الشريف ) و تلاوت روزانه ي آيات قرآن کريم و تفکر در آن , بسيار مؤثر است .
بي شک اگر راهکارهاي ارائه شده را بطور مداوم انجام دهيد , پس از مدتي خواهيد ديد که بطور کلي اين صفت را ترک کرده ايد . انشاءالله
دوست عزيز
بدانيد که هر کس با عمل خويش , چهره ي برزخي و قيامتي خود را مي سازد و هر انساني الي الابد با عمل خويش محشور است ؛ پس تلاش کنيم با عمل صالح و ترک زشتيها چهره اي زيبا و نوراني براي برزخ و قيامت خود بسازيم ؛ هر چند که اثرات اين زيبايي را در دار دنيا نيز خواهيم چشيد .
پيروز باشيد.(1) اخلاق الهي / آفات زبان / آية الله مجتبي تهراني
(2) تفسير نمونه / ج 11 / ص 412 تا 415
(3) اخلاق الهي / آفات زبان / آية الله مجتبي تهراني