درمان بداخلاقي | کتابخانه مجازی الفبا

با اين که بسيار سعي ميکنم خوش اخلاق باشم ولي بعضي مواقع اختيار از دستم مي رود وبا ديگران بد اخلاقي مي کنم وبعد بسيار پشيمان مي شوم چه کار کنم که خوش اخلاقي برايم ملکه راسخه شود؟ و اينکه چه کار کنم تا خدا را براي خودش دوست بدارم چه کار کنم که افکار شيطاني در هنگام نماز از من دور شود چون در هنگام نماز سعي مي کنم خودم را در محضر خدا حس کنم ولي اين افکار هميشه مانع از اين گونه نماز خواندن مي شود؟

پرسشگر گرامي از سوال خوب و سازنده ي شما که نشان از صفاي قلب شما دارد از شما متشکريم و اميدواريم آن چه خير و صلاح شما است، خداوند در مسير زندگي شما قرار دهد.
سوالات شما را در چند محور مورد بررسي قرار مي دهيم.
1. از اين که جان خود را مي خواهيد به زينت خوش اخلاقي زينت ببخشيد به شما تبريک مي گويم و همين تلاش و خواستن شما قابل ستايش و توجه است.
بايد توجه كرد كه خشم و غضب نابه‏ جا، آتشى شيطانى است كه از درون انسان شعله كشيده و انسان را به سوى آتشى ابدى رهنمون مى‏شود. امام باقر-عليه السلام – مي فرمايد: ان هذا الغضب جمرة من الشيطان توقد فى قلب ابن آدم...؛ خشم پاره آتشى شيطانى است كه در قلب انسان شعله‏ور مى‏شود.....[1]
آن چه مهم است اينكه شخص عزم راسخ و جدى بر پالايش نفس خويش از خشم و كژخلقى داشته و آن را به زيور حلم و بردبارى بيارايد. در اين راستا مجاهدت جدى و استمرار و مداومت بر اين کار مهم، لازم و ضروري است.
براى تحصيل خوش اخلاقى و مبارزه با بداخلاقى و علاج آن، لازم است به موارد زير توجه نمايد:
الف- توجه و تأمل به ارزش خوش اخلاقى و آثار نيك آن و هم چنين تفکر و انديشه بر آثار نا مطلوب دنيوي و آخروي بد اخلاقى براي ايجاد انگيزه و بکار بستن اراده و نيز تلاش مستمر بسيار موثر است. براى اين منظور بهترين راه موجود، مطالعه‏ى روايات و آياتى است كه در زمينه حسن خلق و سوء اخلاق وارد شده است. برخى از آيات و روايات را بيان مي کنيم:
قرآن کريم علت پيروزي و موفقيت پيامبر عظيمُ شأن اسلام را در تسخير قلوب اعراب جاهلي بد اخلاق و خُشک که به فرزندان خود نيز رحم نمي کردند و آنان را زنده بگور مي کردند را، چنين بيان مي کند:« فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَليظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ؛ رحمت خدا تو را با خلق، مهربان و خوش خوى گردانيد، و اگر تند خو و سخت دل بودى مردم از پيرامون تو متفرق مى‏شدند، پس چون امت به نادانى در باره تو بد كنند از آنان درگذر و از خدا بر آنها طلب آمرزش كن.[2] اخلاق خوب پيامبر بود که خداوند نيز آن را مي ستايد و چه زيبا است که خداوند چنين سخني را به بنده اش بگويد:«انك لعلى خلق عظيم؛ همانا تو ( اي پيامبر) داراي خلق عظيم هستي». [3] در مورد خوش رفتاري و غلبه بر عصبانيت داستاني را براي شما بيان مي کنيم.
يکي از خويشان امام سجاد –عليه السلام- نزد حضرت آمد و سخنان تند و ناسزا به آن بزرگوار گفت. امام سکوت فرمودند، تا او رفت. در اين هنگام، امام به حاضران فرمود: شنيديد اين مرد چگونه با من بر خورد کرد. اکنون دوست دارم همراه من بيايد تا نزد او برويم و پاسخ مرا بشنويد. امام حرکت کرد و در راه اين آيه را مي خواند:« و الکاظمين الغيظ و العافين عن الناس و الله يحب المحسنين؛ پرهيز گاران، خشم خود را فرو مي برند و نسبت به مردم عفو و گذشت دارند. خداوند نيکوکاران را دوست دارد».[4] همراهان که نخست گمان ديگري داشتند، از خواندن آيه فهميدن امام براي انتقام نمي رود.
امام به خانه ي مرد ناسزا گو رسيد و واو را صدا زد. او به گمان اين که امام براي تلافي آمده، خود را آمده ي ستيز ساخت و بيرون آمد. امام فرمود: برادرم؛ ساعتي قبل نزد من آمدي و آن چه خواستي گفتي، اگر آن چه گفتي، در من هست، از درگاه خدا طلب آمرزش مي کنم و اگر نيست خدا تو را بيامرزد. مرد گستاخ چنان در برابر سخنان مهر انگيز امام تحت تاثير قرار گرفت، که بين چشمان حضرت را بوسيد و گفت: آن چه گفتم، در شما نبود و اعتراف مي کنم خودم به آن چه گفتم، سزاوارترم. [5]
اکنون شما را دعوت به تأمل و انديشه در سخنان اين بزرگواران مي کنيم:
پيامبر خدا - صلي الله عليه وآله- مي فرمايد : آن كه اخلاق خويش را نيكو گرداند، خداوند او را به مقام روزه گيرِ شب زنده دار رساند.[6]
پيامبر خدا صلي الله عليه وآله مي فرمايد: بنده ، هر چند در عبادت ضعيف باشد ، با اخلاق نيك خود در آخرت به درجات بزرگ ومنزلت هاي والايي دست مي يابد.[7]
پيامبر خدا - صلي الله عليه وآله- مي فرمايد : همانا نزديكترين شما به من در فردا [ي قيامت] وسزاوارترين شما به شفاعت من ، راست گوترين ، امانتدارترين ، خوش اخلاق ترين، ونزديكترين شما به مردم است.[8]
اين روايات بيان مي دارد که براي رسيدن به اخلاق شايسته بايد تمرين کرد و پشتکار داشت؛ امام علي -عليه السلام- مي فرمايد : در راه كسب مكارم اخلاق پشتكار و پايداري ورزيد.[9] همچنين آن حضرت فرمود: نفْسهاي خود را بر اخلاق نيكو تمرين دهيد ؛ زيرا كه بنده مسلمان، با حُسنِ خُلقِ خود به درجه روزه گيرِ شب زنده دار مي رسد.[10] درحديث ديگري از آن حضرت آمده است: اخلاق نيكو روزيها را زياد مي كند وميان دوستان اُنس واُلفت پديد مي آورد. [11] در مورد آثار دنيوي خوش اخلاقي همين بس که فرد خوش اخلاق و نرم خو را همگان دوست دارند و دوستان چنين افرادي بسيار زياد است و از حمايت هاي مادي و معنوي و اجتماعي اين افراد بهره مند مي شود.
امام علي -عليه السلام- مي فرمايد : با اخلاق خوش است كه زندگي خوش وخرّم مي شود.[12]امام صادق -عليه السلام- مي فرمايد : زندگيي گواراتر از اخلاق خوش نيست [13]. امام صادق از پدرش از جدّش از امام علي -عليه السلام- از پيامبر خدا صلي الله عليه وآله كه به امير المؤمنين عليه السلام فرمود : اي على! آيا تو را خبر ندهم كه اخلاق كدام يك از شما به من شبيه تر است ؟ عرض كرد : بفرماييد ، اي رسول خدا. فرمود : آن كه از همه شما خوش خوتر وبردبارتر و به خويشاوندانش نيكو كارتر و با انصافتر باشد.[14]
امام علي -عليه السلام- مي فرمايد: آن كه بد اخلاق باشد خانواده اش(و ديگران) از او دلتنگ و بيزار مي شوند.[15]امام علي عليه السلام مي فرمايد: كسي كه بد اخلاق باشد، از پيدا كردن دوست وهمراه درمانَد.[16] امام صادق عليه السلام : هر كه بد اخلاق باشد، خودش را عذاب دهد.[17]
پيامبر خدا -صلي الله عليه وآله- مي فرمايد: سه خوي از اخلاق دوزخيان است: تكبّر، خودپسندي و بد اخلاقى. [18]
امام علي -عليه السلام- مي فرمايد : بر اثر معاشرت با نابخردان ، اخلاق فاسد مي شود و بر اثر همدمي با خردمندان ، اخلاق به درستي مي گرايد[19].
ب. يكى از ابعاد مهم وجودى انسان عواطف طبيعى، انسانى و ايمانى او است. ايجاد رابطه عاطفى با ساير انسانها قابل رشد و تربيت است. قسمت بزرگى از لذت و شادى زندگى انسان از طريق ايجاد ارتباط عاطفى با ديگران تأمين مى‏شود.
بايد توجه نمود كه اين شادى و لذت از طريق خوش اخلاقى يعنى ايجاد رابطه‏ى عاطفى مثبت بدست مى‏آيد و بد اخلاقى كه در واقع همان رابطه‏ى عاطفى منفى است، موجب كدورت و عذاب زندگى مى‏باشد و ديگران را از گرد انسان دور مي کند. آدمي هر گاه که کار خوب انجام مي دهد، خودش حس خوبي را در درون خود احساس مي کند، بنابراين بيايد با آگاهي، تلاش و توجه بيشتر حسهاي خوش آيند را همواره تجربه کنيم.
ج. از راههاى ديگر تحصيل خوش اخلاقى و رفع بد اخلاقى تمرين عملى خوش اخلاقى هنگام برخورد با ديگران است. اگر مدتي خود را به خوش برخوردي بزنيد، بعد از مدتي خوش رفتاري جزء شخصيت شما مي شود. هر كس قادر است با يك تصميم قوى عزم را جزم و با رعايت اصل تدريج و گام به گام، به تمرين عملى در اين زمينه بپردازد. اگر كسى تصميم بگيرد حداقل به مدت چهل روز در برخورد خود نسبت به اطرافيان تجديد نظر نمايد و در اين مدت باروئى گشاده ديگران را ميهمان کند، لبى خندان و رابطه‏اى صميمى برخورد نمايد، قطعاً نتايج خوبى خواهد گرفت.
د.خوبي و خوش برخوردي با بندگان خدا در درجه ي اول شما را به رشد و به سعادت و به بندگي خدا نزديک مي کند.( مقداري بر اين مطلب فکر کنيد) از طرف ديگر خوش رويي با مخلوقات الهي مانند اين است که در حال معامله و رفتار شايسته با خدا هستيد. اگر اين رنگ الهي در جلوي ديد گان ما قرار گيرد، ديگر لحظه ي ما از خوش رفتاري دست نخواهيم شُست.
نکته ي ديگري اين که همه ي افراد داراي ايراداتي هستند، از آن جمله خود ما، بنابراين اگر کسي رفتاري و يا حرفي زد و ما ناراحت شديم، توجه به اين که اين فرد نادان است و اگر آگاهي داشت بر خورد ناشايست با ما نمي کرد، بسيار در خشمگين نشدن ما موثر است و اگر ما عصباني مي شويم، نشان از ضعف ما است که بايد آن را بر طرف کنيم.
و. با عصبانيت و بد اخلاقي به چه چيزي مي خواهيد برسيد؟ آيا تا به حال با عصبانيت مسائل حل شده است و يا مسئله حادتر شده است؟ به نظر نمي رسد، که اگر بر خود مسلط مي شديد، طرف مقابل به اشتباه خود پي مي برد و همه حق را به شما مي دادند؟
ک. مي توانيد در کاغذي مواردي را که عصباني مي شويد را ياداشت کنيد. بعد از 10الي 15مورد که ياداشت کرديد، ببينيد که بر سر چه مطالب و مسائلي دچار ناراحتي شده ايد. وجوه مشترک آنها را به شناساي کنيد. اين کار به شما نشان خواهد داد که به چه مسائلي بيشتر حساسيت داريد و زود واکنش نشان مي دهيد. سعي کنيد آن مسائل را با مشورت با افراد با تجربه و يا خودتان حل کنيد.
گ. بر روي صفات بخشاينده، رئوف، رحمان و رحيم خدا هر روز مدتي فکر کنيد و خود را غرق اين صفات تصور کنيد.
2. ما هنگامي که دوست جديدي پيدا مي کنيم، در ابتدا شناخت کافي از او نداريم، بنابراين محبت ما نسبت به اين دوست مان کم رنگ است. بعد از گذشت مدتي وقتي از مهرباني، باوفاي، خوش رفتاري و دلسوزي او اطلاع پيدا کرديم، دوست داريم بسياري از اوقات خود را با او بگذرانيم و اگر مدتي او را نبينيم به او زنگ زده و سراغ او را مي گيريم.
در رابطه ي با خدا نيز همين قضيه جاري است. هر مقدار شناخت و آگاهي شما از خداوند مهربان و بزرگ بيشتر شود و هر مقدار صفات خدا را بيشتر بشناسيد؛ مانند: عالم، قادر، توانا، رئوف، رحيم و از اين قبيل صفات بزرگ را هر چه بيشتر بشناسيد، عشق و علاقه ي شما به پروردگارتان شعله ور تر مي گردد و خدا را به خاطر اين همه اسماء و صفات بلند و بزرگ خواهيد ستايش کرد. از اين رو هر روز هر مقدار که مي توانيد قرآن بخوانيد و در آياتي که صحبت از صفات و اسماء خداوند است، فکر کنيد.
3. در مورد نماز که بيان فرموده بوديد افکار شيطاني مزاحمتان مي شود، نمي دانيم منظورتان از شيطاني چيست؟ اما اگر اين را مي خواستيد بيان کنيد که به افکار ديگري غير از ياد خدا بوده ايد اين امر طبيعي و عادي است و ما بايد تلاش کنيم، تا در نماز قلب مان متوجه خدا باشد. به هر صورت راه حل را خدمتان بيان مي کنيم. نماز از جمله اعمالي است که رأس دين به شمار مي رود. پيامبر خدا - صلي الله عليه و آله- مي فرمايند : بايد بيشترين هَم تو نماز باشد ؛ زيرا نماز بعد از پذيرفتن دين , در رأس اسلام است.[20]اول چيزي که بعد از اقرار به وحدانيت خدا از انسان سؤال مي شود , نماز است. اگر نماز قبول شد بقيه ي اعمال انسان قبول مي شود و اگر نماز رد شد , بقيه ي اعمال نيز رد مي شود.
ذهن و روان آدمي طوري است که به هر چيزي مشغول شد، در اوقات ديگر نيز به همان جهت ميل و گرايش پيدا مي کند. اگر انسان در طول روز توحيدي زندگي کند, يعني با بايد دائم حق تعالي بسر برد, در نماز هم موفق به حضور قلب خواهد شد, با اين توضيح هر مقدار در طي روز در موقع کار، تحصيل و در جمع ديگران حضور خدا را احساس کنيم و توجه به او داشته باشيم، در نماز توجه مان به خالق مان بيشتر خواهد شد. اما اگر تمام روز انسان به ياد دنيا و لذت هاي دنيوي باشد, در نماز هم ذهنش معطوف به همان خواهد بود.
در روايات کليد نماز وضو ذکر شده است. بنابراين با حضور قلب وضو گرفتن و توجه به معاني دعاهاي مربوط به آن را که در مفاتيح ذکر شده، در ايجاد حضور قلب موثر است.
قبل از نماز يک دقيقه بنشينيد و فکر کنيد که با چه کسي مي خواهيم سر صحبت را باز کنيد. ضروري است، قبل از خواندن نماز توجه کنيم که يک موجود نيازمند به در خانه ي يک بي نياز ايستاده، بعد از مدتي رعايت به اين نکات حال و هواي نماز ما را بسيار تغيير خواهد داد. مرحوم آقاي بهجت(ره) در مورد حضور قلب مي فرمايند: هر جاي نماز که توجه تان به خدا افتاد و به ياد او افتاديد اين حالت را حفظ کرده و توجه خود را حفظ کنيد. ضمناً گام به گام و به مرور زمان بايد به خواسته هاي خود برسيد و بيش از توان تان به خودتان فشار نياوريد.
پيامبر خدا - صلي الله عليه وآله- مي فرمايد: فردي از شما شب برمي خيزد وخود را براي طهارت آماده مي كند و بر او گرههايي است [ كه نمي گذارند براي نماز ودعا برخيزد ] . پس شروع به وضو مي كند . چون دستش را بشويد، يك گره گشوده مي شود وچون صورتش را بشويد، گره ديگري گشوده مي شود ... پس خداوند به پرده نشينان [عالم غيب] فرمايد : به اين بنده من بنگريد كه خود را آماده مي سازد تا از من درخواست كند . هر چه بنده ام از من بخواهد به او مي دهم[21] .
با تمرين، بردباري، توکل به خدا و توسل به امام زمان –عليه السلام- همه ي مسائل حل شدني است.
جهت مطالعه ي بيشتر؛ نراقي،
1. ملا محمد، معراج السعاده، نشر هجرت.
2. شجاعى، استاد محمد، مقالات (تهران: سروش، چاپ اول 1368)، ج 2 صص 234-258.
3. شهيد دستغيب، صلوه خاشعين.
-------------------------------
[1] . اصول كافى، تصحيح و تعليق: على‏اكبر غفارى، (تهران: دارالكتب الاسلاميه)، ج 2، ص 304.
[2] . آل عمران/ 159.
[3] . قلم/4.
[4] .آل عمران/134.
[5] . آموزه هاي اخلاقي- رفتاري امامان شيعه -عليهم السلام-، محمد تقي عبدوس و محمد محمدي ري شهري، بوستان کتاب، ص623.
[6] . ميزان الحكمه، ج٣، ص٤٦٧ .
[7] . همان،ج٣، ص٤٦٧ .
[8] .همان، ج 5، ص ٥٩٣ .
[9] . همان،ج٣، ص ٤٧٢ .
[10] . همان،ج3 ، ص ٤٧٠ .
[11] . همان، ج ٣، ص ٤٨٠ .
[12] . همان،ج٨، ص ٣٣٠.
[13] . همان،ج٣، ص٤٦٧ .
[14] . همان، ج3 ، ص ٤٧٠ .
[15] . همان،٣ ص ٤٨٤ .
[16] . همان،٣ ص ٤٨٤ .
[17] . همان،ج3، ص ٤٨٥ .
[18] . همان،ج ٢، ص ٣٦٥ .
[19] . همان،ج ٦، ص ١٨٩.
[20] . همان، ج 7، ح 10529.
[21] . همان، ٦ج، ص ٣٤٠ .

پرسمان دانشجویی