سخن گفتن به موقع | کتابخانه مجازی الفبا

راهكار هايي در مورد سخن گفتن به موقع وتفكر قبل از آن ومسايل پيرامون آن بفرماييد. لطفا كتاب هايي در اين زمينه وهمينطور آيات قرآن را نيز بيان كنيد.با تشكر؟

از اهميت دادن شما به اين مسئله معلوم مي‌شود به فكر اصلاح آن هستيد اين خود نعمت خداست كه شما مي‌خواهيد اين مطلب را رعايت كنيد؛ خداوند را از بابت اين نعمت شكر كنيد؛ چه بسيار افرادي كه مبتلا به عيوب بزرگ هستند ولي توجهي به آنها ندارند و به فكر اصلاح آنها نيستند.
شما اولين قدم را برداشته‌ايد؛ حركت در مسير شناخت خصوصيات فردي و احيانا اصلاح نقاط ضعف. اين بسيار مهم است كه انسان واقعا بخواهد خود را اصلاح كند. همچنين به خود بگوييد كه من توان اين را دارم كه بر خود غلبه كنم و نفس خود را اصلاح نمايم و هرگز نااميد نباشيد.
البته اين را بدانيد كه يكي از خصوصيات دوره جواني اين است كه مي‌خواهند به اطرافيان، خود را ثابت كنند تا آنها را دست كم نگيرند لذا برخي اوقات در سخن گفتن بي‌پروايي مي‌كنند. اين خصوصيت بعدا فروكش مي‌كند اما خدا را شكر شما متوجه آن شده‌ايد و اين مهم است و جاي تحسين دارد.
راه‌كارهايي در اين موضوع وجود دارد كه برايتان مي‌گويم:
الف- آگاهي از مضرات و آفات زبان و توجّه جدّي به آنها: در برخي روايات زبان را به حيوان درنده‌اي تشبيه كرده‌است كه اگر مراقب آن نباشتم ديگران را مي‌درد. لذا گفته شده درب زندان زبان را (منظور دهان است) با مراقبت باز كنيد تا آسيبي به ديگران نزند.
محقّق بزرگوار مرحوم «فيض كاشاني» در كتاب «المحجّة البيضاء»، و «غزالي» در «احياء العلوم» بحث بسيار مشروحي تحت عنوان گناهان زبان ذكر كرده اند، از جمله غزالي بيست نوع انحراف و آفت براي زبان شمرده; به اين ترتيب: 1 ـ گفتگو كردن در اموري كه به انسان مربوط نيست (و در سرنوشت او اثر مادّي و معنوي ندارد). 2 ـ بيهوده گويي و پرحرفي 3 ـ گفتگو در امور گناه آلود مانند وصف مجالس شراب و قمار و زنان آلوده 4 ـ جدال و مراء(منظور از «جدال» جرّو بحث هايي است كه براي تحقير ديگران انجام مي شود، و «مراء» به معني بحثهايي است كه به عنوان اظهار فضل و برتري جويي است.) 5 ـ خصومت و نزاع و لجاج در كلام 6 ـ تكلّف در سخن گفتن و تصنّع در سجع و قافيه پردازي و مانند آن 7 ـ بد زباني و دشنام 8 ـ لعن كسي كه مستحقّ لعن نيست 9 ـ غنا و اشعار (منظور اشعاري است كه محتواي باطل دارد يا با آهنگ لهوي خوانده مي شود.) 10 ـ مزاح و شوخي هاي ركيك و زشت 11 ـ سخريّه و استهزاي ديگران 12 ـ فاش كردن اسرار مردم 13 ـ وعده هاي دروغين 14 ـ دروغ و خبرهاي خلاف گفتن 15 ـ غيبت كردن 16 ـ سخن چيني (حرف اين را براي آن بردن و ميان دو نفر يا دو گروه نفاق و آشوب بپا كردن.) 17 ـ نفاق در سخن (كه در تعبيرات عربي به چنين كسان ذوللِّسانين گفته مي شود; مثلاً، در پيش رو چيزي بگويد و در پشت سر چيز ديگر.) 18 ـ مدح نا به جا و ستايش از كساني كه شايسته ستايش نيستند 19 ـ نسنجيده و بي مطالعه سخن گفتن كه غالباً توأم با خطاها و خلافها است 20 ـ سؤال از مسائل پيچيده اي كه درك آن خارج از توان فكري سؤال كننده است.
دقت و بررسي نشان مي دهد كه آفات زبان منحصر به آنچه در بالا آمده نيست هر چند بخش مهمّي از آن را تشكيل مي دهد; و شايد نظر مرحوم فيض كاشاني و غزالي نيز احصاء تمام گناهان زبان نبوده است; به همين دليل، موارد ديگري را مي يابيم كه مي توان بر آن بيست مورد افزود، مانند موارد دهگانه زير: 1 ـ تهمت زدن 2 ـ شهادت به باطل 3 ـ خودستايي 4 ـ نشر شايعات بي اساس و اكاذيب، و اشاعه فحشاء، هرچند به عنوان ذكر احتمال بـاشد. 5 ـ خشونت در سخن و بي ادبي در كلام 6 ـ اصرار بي جا (مانند اصرار بني اسرائيل در مورد گاوي كه مأمور به ذبح آن بودند.) 7 ـ ايذاء ديگران با گفتار، و به اصطلاح نيش زبان زدن 8 ـ مذمّت كسي كه سزاوار مذمّت نيست 9 ـ كفران و ناسپاسي با زبان 10 ـ تبليغ باطل و تشويق بر گناه و امر به منكر و نهي از معروف.
شايد نياز به توضيح نباشد كه آنچه در بالا آمد نيز تمام گناهان زبان را تشكيل نمي دهد بلكه موارد سي گانه فوق، قسمت عمده آن است.
براي پرهيز از خطرات هر موجود خطرناك قبل از هر چيز توجّه كامل به خطرات آن لازم است، هر روز كه انسان از خواب بيدار مي شود بايد به خودش توصيه كند كه بايد مراقب خطرات زبانش باشد زيرا اين عضو مي تواند تو را به اوج سعادت برساند و يا بر خاك ذلّت و شقاوت بنشاند; اگر غافل شوي همچون حيوان درّنده غافلگيري، تو را مي درد.
اين معني به طرز زيبائي در روايات اسلامي وارد شده است. در حديثي از «سعيد بن جبير» از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) نقل شده است كه فرمود: هنگامي كه فرزندان آدم صبح مي كنند تمام اعضاي بدن به زبان هشدار مي دهند و مي گويند تقواي الهي را در مورد ما مراعات كن، چرا كه اگر تو به راه راست بروي ما نيز به راه راست مي رويم و اگر تو به راه كج بروي ما نيز به راه كج مي رويم!»( محجّة البيضاء، جلد 5، صفحه 193. 2)
در حديث ديگري از امام علي ابن الحسين(عليهما السلام) آمده است: زبان انسان هر روز صبح به تمام اعضاء بدن نظر مي افكند و مي گويد: صبح شما چگونه است؟ مي گويند خوب است اگر تو ما را به حال خود واگذاري! (سپس اضافه مي كنند) خدا را، خدا را، رعايت حال ما را بكن، و به او قسم مي دهند و مي گويند ما به واسطه تو مشمول ثواب يا عقاب واقع مي شويم!»( كافي، جلد 2، صفحه 115، حديث 13)
ب- آگاهي از فوايد سكوت و خطرات سخن نابجا: سكوت همواره امر مطلوبى نيست؛ چنانچه سخن گفتن نيز اين طور است. پس بايستى سخنان را طبقه‏بندى كرد و در موارد لزوم سخن گفت. در موارد غيرضرورى نيز از سخن باز ايستاد؛ مثلاً اگر سخن گفتن براى هدايت كسى يا براى ابراز محبت به پدر و مادر باشد، بسيار نيكو است. هم‏چنين احوال‏پرسى از ديگران و...؛ ولى اگر سخن لغو و بيهوده و يا خداى ناكرده مشتمل بر گناه باشد، در اين صورت بايستى از آن پرهيز كرد.
در رابطه با پرحرفى چند نكته را مى‏توان مطرح كرد:الف) پرحرفى خصلت نكوهيده‏اى است و حتى‏الامكان تا ضرورتى پيش نيايد، نبايد به سخن گفتن مبادرت ورزيد؛ اما گاهى افراد در زمينه كم‏حرفى و سكوت، زياده‏روى مى‏كنند. كم‏حرفى و سكوت بيش از حد نيز به تدريج از انسان يك موجود عبوس و منزوى مى‏سازد همان طورى كه پرحرفى مذموم است سكوت بى‏مورد نيز مذموم مى‏باشد. گفتنى است كه برخى با عنوان كم‏حرفى و سكوت، از ارتباط با ديگران احتراز مى‏كنند و كم‏كم به انزوا كشيده مى‏شوند؛ در حالى‏كه لازمه همكارى و تعاون، برخورد گرم و صميمى با ديگران است.ب) در مقابل اهانت ديگران گاهى بايد سكوت كرد و گاهى نيز بايد از خود دفاع نمود. ج) در محافل و برخوردها آن سكوتى ممدوح است كه برخاسته از تسلط بر نفس و براى پرهيز از اتلاف وقت ديگران و پرحرفى باشد به عبارت ديگر دو سكوت داريم: سكوت از روى قدرت و سكوت از روى عجز و آن سكوتى ممدوح است كه از روى قدرت باشد نه از روى عجز و ناتوانى. در حديثي از حضرت على(ع) آمده است: «لا خير فى الصمت عن الحكم كما انه لاخير فى القول بالجهل؛ آنجا که بايد سخن درست گفت، در خاموشي خيري نيست، چنان که در سخن ناآگاهانه نيز خيري نخواهد بود»(نهج‏البلاغه، كلمات قصار 183) حضرت امير در جايى ديگر با صراحت فرموده‏اند: «تكلّموا تعرفوا؛ حرف بزنيد تا شناخته شويد [زيرا مرد زير زبانش پنهان است]» (همان، 148 و 392). د ) گاهي پرحرفي نوعي مکانيزم رواني ناخودآگاه است که فرد براي مقابله با کم رويي و نداشتن اعتماد به نفس کافي از آن سود مي جويد تا نقيصه خود را به اين طريق جبران کند.
براي عادت کردن به سکوت مفيد بايد: اولا، ارزش و آثار سکوت را دانست و در اين باره روايات بسياري داريم ر.ک: (ميزان الحکمه، ج 5، ص 435):
1. سکوت طولاني را رعايت کن چون شيطان را از تو مي راند و در امر دين ياور و مددکار توست. 2. سکوت دري از درهاي حکمت است؛ سکوت محبت مي آورد و راهنما به هر کار خير است. 3. انسان ساکت هيبتش زياد است. 4. اگر سخن گفتن نشانه سخنوري است در سکوت سلامت و ايمني از لغزش است. 5. هيچ نگهباني چون سکوت نيست. ثانيا، بايد با تمرين و تکرار و مراقبه و محاسبه مي توان از پرگويي زبان و آفات آن جلوگيري کرد. اگر انسان متوجه و بيدار باشد و مراقب اعمال و گفتار خود باشد و کلام خود را سبک و سنگين نمايد و عواقب و آثار آن را بسنجد و قبلا درباره آن انديشه کند و سپس آن را بر زبان آورد و اگر از روي غفلت و سهل انگاري گناه و خطايي از زبانش سر زد با محاسبه اعمال، در هنگام خواب و طلب مغفرت و توبه آن را جبران نمايد و کم کم عملا زمينه تکرار آن گناهان را از بين ببرد.
پ- توصيه‏ها و دستورالعمل‏هاى زير مى‏تواند به شما كمك كند:
1- هر روز صبح با خود شرط كنيد كه زبان خود را به كنترل خود درآوريد و كمتر سخن بگوييد در طول روز نيز در موقعيت‏هايى كه احتمال خروج از حد معمول حرف زدن است اين مشارطه را به ياد خود آورده در پايان روز نيز به محاسبه عملكرد روزانه خود بپردازيد تا به تدريج تسلط كافى و كاملى بر سخن گفتن خود پيدا كنيد.
2- دوستان متين و كم‏حرف را به عنوان رفقاى صميمى خود انتخاب كرده و با آنها بيشتر رفت و آمد كنيد.
3- با اساتيد، بزرگان و افراد باتجربه‏اى كه قابل اعتماد و احترام شما هستند بيشتر رفت و آمد كنيد و از آنها الگو بگيريد.
4- ارزش و اهميت سكوت و كم‏حرف زدن را در لابه‏لاى كتب علمى، اخلاقى و روايات ائمه معصومين(عليهم السلام) مطالعه كنيد و درباره آنها بيانديشيد.
5- هرگاه احساس كرديد خارج از محدوده و ميزان خودتان حرف زده‏ايد، خود را جريمه كنيد. بايد توجّه داشت كه مراد از سكوت، سكوت مطلق نيست ـ زيرا بسياري از مسائل مهمّ زندگي اعم از معنوي و مادّي و اطاعات و عبادات و نشر علوم و فضائل و اصلاح در ميان مردم، از طريق سخن گفتن است ـ بلكه منظور از قِلّةُ الكلام (كم سخن گفتن) يا به تعبير ديگر،خاموشي،در برابر سخنان فساد انگيز يا مشكوك و بي محتوا و مانند آن است. به همين دليل، در حديثي از اميرمؤمنان علي(عليه السلام) مي خوانيم: مَنْ كَثُرَ كَلامُهُ كَثُرَ خَطَؤُهُ، وَ مَنْ كَثُر خَطَؤُهُ قَلَّ حَياؤُهُ، وَ مَنْ قَلَّ حَياؤُهُ قَلَّ وَرَعُهُ، وَ مَنْ قَلَّ وَرَعُهُ ماتَ قَلْبُهُ، وَ مَنْ ماتَ قَلْبُهُ دَخَلَ النّارَ; كسي كه سخن بسيار بگويد خطا و لغزش او فراوان مي شود; و كسي كه خطا و لغزشش فراوان گردد، حياء او كم مي شود; و كسي كه حيائش كم شود، پرهيزگاري اش كم مي شود; و كسي كه ورعش كم شود، قلبش مي ميرد; و كسي كه قلبش بميرد، داخل آتش دوزخ مي شود!»( نهج البلاغه، كلمات قصار، كلمه 349) همين مضمون با تعبير فشرده تري از پيغمبر اكرم(صلي الله عليه وآله) نيز نقل شده است(غرر الحكم، شماره 2182). در حديث ديگري از همان امام بزرگوار مي خوانيم: «اَلْكَلامُ كَالدَّواءِ قَليلُهُ يَنْفَعُ وَ كَثِيرُهُ قاتِلٌ; سخن مانند دارو است، اندكش مفيد و كثيرش قاتل است!»(محجّة البيضاء، جلد 5، صفحه 196)
ت ـ حفظ زبان: (نخست انديشه كردن سپس گفتار) اگر انسان پيش از آن كه شروع به سخن گفتن كند در محتوا و انگيزه و نتيجه سخنان خود كمي بينديشد، بسياري از لغزشهاي زبان و گناهان، از او دور مي شود. آري! بي مطالعه سخن گفتن است كه انسان را در انواع گناهان كه از اين عضو مخصوص سرچشمه مي گيرد، غوطه ور مي‌سازد! در حديث معروفي از پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) آمده است: «اِنَّ لِسانَ الْمُؤْمِنِ وَراءَ قَلْبِهِ، فَاِذا اَرادَ اَنْ يَتَكَلَّمَ بِشَيء تَدَبَّرَهُ بِقَلْبِهِ، ثُمَّ اَمْضاهُ بِلسانِهِ، وَاِنَّ لِسانَ الْمُنافِقِ اَمامَ قَلْبِهِ، فَاِذا هَمَّ بِشَيء اَمْضاهُ بِلِسانِهِ وَ لَمْ يَتَدَبَّرْهُ بِقَلْبِهِ; زبان انسان با ايمان در پشت قلب او قرار دارد، هنگامي كه اراده سخن گفتن كند، نخست در آن مي انديشد، سپس با زبانش آن را امضا مي كند; ولي زبان منافق در جلو قلب اوست، هنگامي كه تصميم به گفتن چيزي بگيرد نحست آن را با زبانش امضا مي كند و در آن نمي انديشد!»( مجموعه ورام، ج : 1 ص:106)
در تعبيري از امام حسن عسكري(عليه السلام) چنين مي خوانيم: قَـلْبُ الاَْحْـمَقِ في فَمِهِ وَ فَمُ الْحَكِيمِ في قَلْبِهِ; قلب نادان در دهان اوست، و دهان دانا در دل او!»( بحارالانوار، جلد 75، صفحه 374) بديهي است مراد از قلب در اين جا همان عقل و فكر است، و بودن زبان در جلو قلب، يا در عقب آن، كنايه از تفكّر و انديشه درباره محتواي سخن يا عدم آن است. راستي چه مي شد اگر هميشه ما پيش از آن كه سخن را آغاز كنيم فكر خود را به كار مي گرفتيم و درباره انگيزه ها و نتيجه ها و محتواي سخنان خود مي انديشيديم كه آيا اين سخن بيهوده است يا زيانبار يا هتك حرمت مؤمن يا حمايت از ظالم و مانند آن، يا اين كه سخني است براي خدا، و در طريق امر به معروف و نهي از منكر و حمايت از مظلوم و مبارزه با ظالم، و مورد رضاي حق و سبب خوشنودي بندگان خدا! اين سخن را با حديثي از اميرمؤمنان علي(عليه السلام) كه جامع همه مباحث بالا است و بر دل انسان نور و صفا مي پاشد پايان مي دهيم، فرمود: «اِنْ اَحْبَبْتَ سَلامَةَ نَفْسِكَ وَسَتْرَ مَعايِبِكَ فَاقْلِلْ كَلامَكَ وَاكْثِرْ صَمْتَكَ، يَتَوَفَّرْ فِكْرُكَ و يَسْتَنِرْ قَلْبُكَ; اگر دوست داري از سلامت نفس برخوردار شوي و عيوب و كاستيهايت پوشيده بماند، كمتر سخن بگوي و بيشتر خاموش باش تا فكرت قوي، و قلبت نوراني گردد!»( تصنيف غرر الحكم، صفحه 216، شماره 4252)
ج- مطالعه سيره معصومين عليهم السلام و علماي بزرگ: بهترين الگو براي ما معصومين و پيروان واقعي آنها هستند. خواندن زندگي‌نامه آنها و شرح تحملشان در ناملايمات كمك خوبي به در زندگي مي‌كند و راه روشني جلوي پاي ما ترسيم مي‌كند.
كتب زير هم براي مطالعه بيشتر خدمت شما معرفي مي‌شود:
اخلاق در قران، آيت الله مكارم شيرازي، ج 1، ص 298، بحث سكوت و اصلاح زبان.
كتاب اخلاق در قرآن آيت الله مصباح يزدي جلد 1
معراج السعاده مرحوم نراقي
چهل حديث امام خميني ره
اخلاق الاهي اقامجتبي تهراني
و كتاب ميزان الحكمه كه روايات در موضوعات مختلف را آورده و دسته بندي كرده است. در اين كتاب روايات شيرين و زيبايي هست كه حتما آنها را بخوانيد.
در قران كريم در مورد تفكر ، گناهان زبان ، روش برخورد مومنين در سخن گفتن و سيره پامبران در برخوردهاي خود با مردم آيات فراواني وجود دارد كه شما مي توانيد در مورد هر كدام از آنها به فرهنگ هاي موضوعي قران كريم مراجعه نماييد. براي نمونه سوره حجرات برخي گناهان زبان را برمي‌شمرد. همچنين در سوره هود علاوه بر برخي گناهان زبان مي توانيد سيره برخي پيامبران را با قومشان مطالعه كنيد.

پرسمان دانشجویی