رياست و ولايت | کتابخانه مجازی الفبا

رياست از منظر دين چگونه است و چه کسي آن را تعيين مي کند؟ آيا حب رياست داشتن خوب است؟

در مورد رياست و سرپرستي از منظر دين ابتدا گفتني است:
بر اساس منابع ديني در وهله اول هيچ حكومتي غير از حكومت الله بر زمين مشروعيت ندارد و تنها حاكم علي الاطلاق، ذات مقدس باري تعالي مي باشد. در قرآن كريم آياتي دال بر اين مساله ذكر شده اند از جمله آيات زير:
(إِنِ الْحُكْمُ إِلاَّ لِلَّهِ يَقُصُّ الْحَقَّ وَ هُوَ خَيْرُ الْفاصِلِينَ)؛ انعام، آيه 57. «حكم و داورى سزاوار نيست جز براى خدا؛ او حقيقت را بيان مى‏كند و بهترين فيصل دهندگان است.
(أَلا لَهُ الْحُكْمُ وَ هُوَ أَسْرَعُ الْحاسِبِينَ)؛ انعام، آيه 62. «بدانيد كه حكم و داورى، مخصوص او است و او سريع‏ترين حسابگران است» و ...
بنابراين حق انحصاري حاكميت در مرتبه اول از آن خداست. از طرفي بر طبق ادله عقلي و نقلي اصل اولي در مساله ولايت نيز «اصل عدم ولايت» مي باشد. يعني اصل عدم ولايت كسي بر كس ديگر است به طوري كه غير خداي سبحان احدي «ولي» ديگري نيست و هيچ فردي چنين حقي را ندارد كه خود را والي ديگري بپندارد و ديگري را تحت ولايت خويش وادار به پذيرش دستور نمايد. (ولايت فقيه، ولايت فقاهت و عدالت ،آيت الله جوادي آملي ، انتشارات اسراء ، 1379، ص 149)
بنابراين براي اينكه كسي عهده دار ولايت بر ديگري باشد بايد اذني از جانب ولي مطلق يعني خداوند متعال داشته باشد. يعني هيچ كس بر ديگري ولايتي ندارد مگر اينكه ولايت او ماذون از ولي مطلق باشد كه بر اساس ادله معتبر تنها كساني كه ولايتشان بر مردم از سوي خداوند ثابت شده است ولايت انبياء و معصومين هستند (ولايت فقيه، ولايت فقاهت و عدالت ،آيت الله جوادي آملي ، انتشارات اسراء ، 1379، ص 149).
از طرفي با فرا رسيدن زمان غيبت امام زمان، ضرورت حكومت در جامعه و از همه بالاتر نياز به حكومت مشروع بر اساس ديدگاه ديني، مساله ولايت بعد جديدي پيدا مي كند.
بر اساس ادله ديني در دوران غيبت تنها كساني كه داراي اذن از جانب معصومين هستند حق حكومت و ولايت خواهند داشت. البته در اين مقطع قطعا هزاران حكومت وجود خواهد داشت اما تنها حكومت مشروع بر اساس آنچه گفته شد حكومتي است كه از جانب معصوم تاييد شده باشد و به عبارتي از طريق معصوم به تاييد حاكم مطلق يعني ذات باري تعالي رسيده باشد كه اين حكومت بر اساس ادله، حكومت ولي فقيه جامع الشرايط مي باشد.
به عنوان مثال در بخشي از روايت امام صادق عليه السلام كه مشهور به مقبوله عمر بن حنظله مي باشد چنين آمده است : «مَنْ كانَ مِنْكُمْ مِمَّنْ قَدْ رَوى حَديثَنا وَ نَظَر فِي حَلالِنا و حَرامِنا و عَرَف أَحكامَنا.. فَلْيَرْضَوا بِهِ حَكَماً فإنّي قَدْ جَعَلْتُهُ عَلَيْكُمْ حاكِماً»(كافي شريف ج7 ص 412 رقم 5.) البته امام عليه السلام در بخش ديگري از اين روايت شيعيان خود را از مراجعه به طاغوت نيز بر حذر مي دارد و آن را مغاير با حكم خدا مي داند كه اجتناب از طاغوت ميباشد. بنابراين بر اساس اين روايت و دهها روايت ديگر كه در كتب مربوطه ذكر شده است و نيز ادله عقلي ديگر به اين نتيجه مي رسيم كه تنها كسي كه حق مشروع ولايت و سرپرستي جامعه را بر عهده دارد در دوران حضور، امام معصوم و در دوران غيبت، ولي فقيه مي باشد.
در مورد تعيين پيامبر به عنوان حاكم جامعه ميان شيعه وسني هيچ تفاوتي وجود ندارد و همگان معتقد به نصب الهي پيامبر مي باشند اما در مورد كيفيت تعيين امام به جانشيني پيامبر ميان شيعيان و اهل سنت اختلاف نظر وجود دارد.
همچنين به نظر مي رسد از يك منظر شيعه و سني در مورد اصل لزوم وجود امام بعد از پيامبر هيچ اختلافي ندارند هر چند در نامگذاري ممكن است از عنوان ديگري مثل خليفه استفاده كنند چرا كه همانگونه كه خواجه نصير طوسي در كتاب تجريد بيان مي كند امامت يعني «رياست عامه» بر مسلمين (نقل از مجموعه آثار شهيد مطهري ، ج 4 ، انتشارات صدرا ، چ ششم ، 1380، ص842) اما از نظر نحوه تعيين امام ميان شيعه وسني اختلاف نظر وجود دارد. شهيد مطهري در اين زمينه مي گويد: «مساله امامت همين رياست عامه است يعني پيغمبر كه از دنيا مي رود يكي از شئون او كه بلاتكليف مي ماند رهبري اجتماع است. اجتماع زعيم مي خواهد و هيچ كس در اين جهت ترديد ندارد. زعيم اجتماع بعد از پيغمبر كيست؟ اين است مساله اي كه اصل آن را هم شيعه قبول دارد و هم سني ، .. و در همين جاست كه مساله خلافت به آن شكل مطرح است.
شيعه مي گويد پيغمبر رهبر و زعيم بعد از خودش را تعيين كرد و گفت بعد از من زمام امور مسلمين بايد به دست علي (ع) باشد و اهل تسنن با اختلاف منطقي كه دارند اين مطلب را لااقل به شكلي كه شيعه قبول دارد قبول ندارند و مي گويند در اين جهت پيغمبر شخص معيني را تعيين نكرد و وظيفه خود مسلمين بوده است كه رهبر را بعد از پيغمبر انتخاب كنند .» (شهيد مطهري ، همان ، ص 845)
به عبارتي شيعيان عقيده دارند كه خداوند اهل بيت و امامان معصوم را براي اداره نظام سياسي و هدايت جامعه اسلامي بعد از پيامبر برگزيده است (رك : نظام سياسي و دولت در اسلام، داوود فيرحي، انتشارات سمت، ص 39).
در اين راستا پيامبر اسلام از همان روزهاي آغازين نبوت خود در جريان برخي اتفاقات همچون يوم الانذار كه پيامبر مامور شد تا بستگان نزديك خود را بر اساس آيه «و انذر عشيرتك الاقربين ...» به اسلام دعوت نمايد امام علي عليه السلام را به عنوان جانشين خود و امام بر مسلمين انتخاب نمود و بعدها نيز در جريانات مختلفي بر اين امر تاكيد كرد و در نهايت در كنار بركه اي به نام غدير خم رسما و علنا در جمع حدود 120 هزار نفر خلافت امام علي عليه السلام را اعلام و وي را به جانشيني خود انتخاب نمود و همه مسلمانان نيز آن روز با ايشان بيعت نمودند و متعاقب آن آيه «اليوم اكملت لكم دينكم و اتممت عليكم نعمتي و رضيت لكم الاسلام دينا» (مائده/3) نازل شد كه نشاندهنده اين بود كه انتصاب جانشين پيامبر و امام مسلمين كامل كننده دين به شمار مي آيد اما متاسفانه پس از ارتحال پيامبر و در حالي كه حضرت علي مشغول غسل و كفن كردن پيامبر بود عده اي از مسلمين درسقيفه جمع شده و بر خلاف نص صريح پيامبر فرد ديگري را به عنوان جانشين وي انتخاب نمودند كه از همين جا مكتب سياسي اهل سنت آغاز شد كه با مكتب سياسي شيعه تفاوت خود را تحت عنوان انتخابي بودن و يا انتصابي بودن امام آشكار كرد و امروزه اهل سنت معتقدند پيامبر اسلام تعيين جانشين خود را به امت سپرد.
از طرفي از نظر شيعيان ائمه معصومين منصوب از جانب خداوند بوده و هر كدام از ائمه، امام بعد از خود را معرفي مي كرد هر چند غير از امام علي كه حدود 5 سال و امام حسن كه مدت زمان اندكي حكومت نمود هيچ يك از ائمه نتوانستند شان حكومتي امامت خود را اعمال نمايند. به هر حال از نظر شيعه دردوران حضور، امام معصوم بايد عهده دار سرپرستي جامعه باشد و امام معصوم نيز منتخب خداوند مي باشد كه در روايات مختلف از جمله حديث جابر، پيامبر اشاره به اسامي آنها نموده و هر امامي نيز موظف بود امام بعد از خود را معين نموده و به همگان اعلام نمايد كما اينكه در كتاب شريف اصول كافي ج 2 با عنوان كتاب الحجه دلايل و منصوصات دال بر امامت هر يك از امامان معصوم به تفصيل ذكر شده است (رك: اصول كافي، ثقه الاسلام كليني، ترجمه محمد باقر كمره اي، انتشارات اسلاميه )
از طرفي تعيين ولي فقيه نيز به نصب عام از جانب امام معصوم مي باشد به عبارتي ما در دوران غيبت امام زمان شاهد دو نوع نائب و جانشين بوديم كه يكي از آنها نائب خاص ناميده مي شد كه به انتخاب شخص خاص از سوي امام انجام مي پذيرفت همچون نواب اربعه كه شخصا و با نام و مشخصات از جانب امام معصوم به اين سمت برگزيده شده بودند.
اما در دوران غيبت كبرا امامان معصوم، شخص خاصي را به عنوان ولي و سرپرست جامعه اسلامي انتخاب نكرده اند بلكه صفاتي را معين نموده اند كه هر كس واجد آن باشد ولي و سرپرست جامعه خواهد بود و حكومت او نيز حكومت مشروع خواهد بود كه از خلال روايت همچون مقبوله عمر بن حنظله، توقيع شريف (و اما الحوادث الواقعة فارجعوا فيها إلي رواة حديثنا فانهم حجتي عليكم و انا حجة الله عليهم) كه در زمان غيبت شيعيان را به فقها و راويان حديث ارجاع مي دهد و آنان را حجت خود بر مردم مي داند و دهها روايت ديگر مي توان اين ويژگي ها را استخراج نمود كه در مجموع به دارنده آن ولي فقيه گفته مي شود كه در صورت فراهم شدن شرايط از جمله كسب مقبوليت ازسوي مردم حكومت تشكيل داده و سرپرستي جامعه را به طور كامل برعهده خواهد گرفت هر چند تا پيش از آن نيز ممكن است سرپرستي مومنان جامعه را بر عهده گرفته باشد و برخي از شئونات ولايت خود را اعمال نمايد .
البته به دنبال پيروزي انقلاب اسلامي و تحقق اولين و تنها حكومت مبتني بر ولايت فقيه در دوران معاصر سازوكارهايي براي كشف ولي فقيه جامع الشرايط انتخاب گرديد كه عبارت است از تشخيص صاحب نظران و متخصصاني به نام نمايندگان مجلس خبرگان رهبري كه از سوي مردم انتخاب شده و در نتيجه هم عنصر مقبوليت و هم عنصر مشروعيت را نسبت به ولي فقيه منتخب و كشف شده به طور يكجا محقق مي سازند.امّا در مورد حبّ رياست بايد گفت، خود رياست غير از حب رياست است. رياست و مديريت جامعه که تحت عنوان ولايت نيز مطرح مي شود, لازم و از امور ضروري جامعه و بسيار مهم است, ولي حب رياست به گونه اي که وصول به آن را انسان هدف خود قرار دهد و براي آن تلاش کند, مايع فتنه و گمراهي و فساد اخلاقي و اجتماعي است. مانند دنيا که اصل آن بد نيست و مي تواند ابزار کمال انسان باشد, اما حب و دوست داشتن آن به گونه اي که انسان را وادارد که از هر راهي به آن برسد, سرآمد هر زشتي است.
پرواضح است كه حب رياست هم از نظر شرع و هم در نگاه عرف امري مذموم و نكوهيده است. در اينجا به ذكر رواياتي گويا در اين زمينه بسنده مي كنيم.
1- خداوند متعال فرموده است: اي احمد اگر بنده اي به اندازه اهل آسمان و زمين نماز بخواند و روزه بگيرد و مانند فرشتگان غذا نخورد و مانند برهنگان بي لباس باشد بعد در دل او ذرّه اي دوستي دنيا يا شهرت بين مردم ياحبّ رياست يا زينت دنيا را ببينم، او را وارد بهشت نخواهم كرد و دوستي خود را از دل او بركنم.(ارشاد القلوب، ترجمه رضايي، ج1،ص476)
2- رسول خدا صلي الله عليه وآله و سلم : اوّل سببي نافرماني خداوند شش چيز است: حبّ دنيا، حبّ رياست، حبّ خوردن، حبّ زنان، حبّ خواب و حبّ رفاه.( ترجمه بحار، ج16، ص114)
3- رسول خدا صلي الله عليه وآله و سلم: هرگاه دو گرگ گرسنه به گلّه اي كه چوپان نداشته باشد حمله كنند، زيانشان كمتر است از اينكه در آدمي حبّ مال و رياست پيدا شود و دينش را تباه سازد.(ترجمه بحار، ج2، ص587)
4- امام صادق عليه السلام: هركس طالب رياست باشد هلاك مي گردد.(ترجمه بحار، ج2، ص589)
5- امام حسن عليه السلام: منفورترين شما نزد من كسي است كه رياست طلب، سخن چين و حسود نسبت به برادران خود باشد.( ترجمه بحار، ج97، ص254)
6- سفيان بن خالد: امام صادق عليه السلام به من فرمودند: از رياست دوري نما. هركس دنبال رياست برود هلاك مي گردد. عرض كردم قربانت گردم بنابراين همه ما هلاك خواهيم شد. همه رفقاي ما دوست دارند نام نيك داشته باشند و مردم دور او جمع شوند و از او مسائل خود را سوال كنند. امام فرمودند: مطلب آن طور كه شما دريافتيد نيست. مقصود آن است كه يك نفر را بدون دليل رياست دهيد و هرچه او گفت عمل نمائيد و مردم را به طرف او دعوت كنيد.
برخي از شارحان اين روايات در توضيح آنها گفته اند: انسان نبايد در مقام به دست آوردن منصب و جاه و مقام و رياست باشد(يعني خود آنها هدف نهايي باشد) و همچنين شهوات دنيا و رسيدن به لذّتها. زيرا اين گونه چيزها ممكن است به آساني به دست آيد ولي عاقبت و پايان بدي دارند و رهايي از گرفتاري و نتايج شوم آنها در نهايت سختي و دشواري است.( ترجمه بحار، موسوي همداني، ج1،ص90)

پرسمان دانشجویی