انواع بحث و جدال، بد و خوب | کتابخانه مجازی الفبا

تفاوت بين جدل و بحث چيست و چرا از اين نهي شده است و به آن تشويق شده است؟

قران كريم كتاب هدايت ماست و در ان دستورات زيادي براي رشد و تعالي همه جانبه ما وجود دارد.
از جمله اين تعليمات ، دستوراتي در آخر سوره نحل است كه در ان به روش صحيح بحث و برخورد منطقي با مخالفان مي‌پردازد.
در آيه 125 سوره نحل مي‌فرمايد: ادْعُ إِلى‏ سَبيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتي‏ هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبيلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدين‏. «(مردم را) به سوى راه پروردگارت با منطقى حكيمانه و ادلّه قانع‏كننده و با پندى نيك و بيدارى‏بخش و عبرت‏آموز دعوت كن و با آنان (مخالفان) به نيكوترين وجه محاجّه و مجادله نما. (اين وظيفه تو، و اما آنها) البته پروردگارت خود داناتر است به كسى كه از راه او گم گشته و او داناتر است به هدايت‏يافتگان»
در اين ايه سه دستور اخلاقي در چگونگي بحث بيان مي‌كند كه در تفسير نمونه(ج‏11، ص455-457) آن را چنين توضيح مي‌دهد:
1- به وسيله حكمت به سوى راه پروردگارت دعوت كن (ادْعُ إِلى‏ سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ).
«حكمت» به معنى علم و دانش و منطق و استدلال است، و در اصل به معنى منع آمده و از آنجا كه علم و دانش و منطق و استدلال مانع از فساد و انحراف است به آن حكمت گفته شده، و به هر حال نخستين گام در دعوت به سوى حق استفاده از منطق صحيح و استدلالات حساب شده است، و به تعبير ديگر دست انداختن در درون فكر و انديشه مردم و به حركت در آوردن آن و بيدار ساختن عقلهاى خفته نخستين گام محسوب مى‏شود.
2- و به وسيله اندرزهاى نيكو (وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ)
و اين دومين گام در طريق دعوت به راه خدا است، يعنى استفاده كردن از عواطف انسانها، چرا كه موعظه، و اندرز بيشتر جنبه عاطفى دارد كه با تحريك آن مى‏توان توده‏هاى عظيم مردم را به طرف حق متوجه ساخت. در حقيقت حكمت از بعد عقلى وجود انسان استفاده مى‏كند و موعظه حسنه از بعد عاطفى.
و مقيد ساختن «موعظه» به «حسنه» شايد اشاره به آن است كه اندرز در صورتى مؤثر مى‏افتد كه خالى از هر گونه خشونت، برترى جويى، تحقير طرف مقابل، تحريك حس لجاجت او و مانند آن بوده باشد، چه بسيارند اندرزهايى كه اثر معكوسى مى‏گذارند به خاطر آنكه مثلا در حضور ديگران و توام با تحقير انجام گرفته، و يا از آن استشمام برترى جويى گوينده شده است، بنا بر اين موعظه هنگامى اثر عميق خود را مى‏بخشد كه حسنه باشد و به صورت زيبايى پياده شود.
3- و با آنها (يعنى مخالفان) به طريقى كه نيكوتر است به مناظره پرداز (وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَن) و اين سومين گام مخصوص كسانى است كه ذهن آنها قبلا از مسائل نادرستى انباشته شده و بايد از طريق مناظره ذهنشان را خالى كرد تا آمادگى براى پذيرش حق پيدا كنند.
بديهى است مجادله و مناظره نيز هنگامى مؤثر مى‏افتد كه «بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ» باشد، حق و عدالت و درستى و امانت و صدق و راستى بر آن حكومت كند و از هر گونه توهين و تحقير و خلافگويى و استكبار خالى باشد، و خلاصه‏ تمام جنبه‏هاى انسانى آن حفظ شود.
و در پايان آيه اضافه مى‏كند: پروردگار تو از هر كسى بهتر مى‏داند چه كسانى از طريق او گمراه شده و چه كسانى هدايت يافته‏اند (إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ).
اشاره به اينكه وظيفه شما دعوت به راه حق است، از طرق سه گانه حساب شده فوق، اما چه كسانى سرانجام هدايت مى‏شوند، و چه كسانى در طريق ضلالت پافشارى خواهند كرد آن را تنها خدا مى‏داند و بس.
اين احتمال نيز وجود دارد كه منظور از اين جمله بيان دليلى باشد براى دستورات سه گانه فوق يعنى اينكه خداوند در مقابله با منحرفان اين سه دستور را داده است و اين دستورات به خاطر آن است كه او مى‏داند عامل تاثير در گمراهان و وسيله هدايت چه عاملى است.
همانطور كه ملاحظه مي‌فرماييد اين آيه براى همه مسئولين و مربيان و معلّمان و اساتيد و علما، دستور جامعى مى‏دهد كه بايد آنان براى موفقيّت خود با شيوه‏هاى گوناگونى نسبت به مخاطبان گوناگون خود، مجهز باشند، چرا كه همه‏ى مردم را نمى‏توان با يك شيوه دعوت كرد، هر شخصى يك روح و ظرفيّتى دارد كه بايد با زبان خودش با او سخن گفت خواص را با حكمت و استدلال، و عوام را با موعظه نيكو، و مخالفان را با جدال نيكوتر ارشاد كنيم.
اما آن نوع بحثي كه به نتيجه نمي‌رسد و بيهوده است و در آن اصول اخلاقي مراعات نمي‌شود و براي تاييد باطل است يا به تاييد باطل منجر مي ‌شود يا اينكه از روي علم و آگاهي نيست همان جدل و بحثي است كه از آن نهي شده است. پس تنها جدل و بحث غير نيكو نهي شده است نه همه انواع جدل.
قران كريم در آيات متعددي از اين نوع جدل نهي كرده است. وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يُجادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَ لا هُدىً وَ لا كِتابٍ مُنِيرٍ (حج/ 8) و از مردم كسانى هستند كه در باره خدا مجادله مى‏كنند بدون آن كه علمى يا هدايتى يا كتابى روشن كننده داشته باشند. اين نوع جدال مذموم است و در آن از مقدمات باطل براى رسيدن به يك نتيجه استفاده مى‏شود. همچنين مي‌توانيد به ايه 197 بقره؛56 كهف؛ 3 حج و 20 لقمان مراجعه كنيد. در روايات نيز از جدال غير نيكو نهي شده است و بيان شده كه حرام است. (تفسير برهان، ج3 ص 464)
خداي متعال سخن گفتن و بحث كردن‌هاي ما را مورد تاييد خود و براي خود قرار دهد إن شاء الله.

پرسمان دانشجویی