تفکر مهمترين عبادت | کتابخانه مجازی الفبا

عبادت به زيادي نماز و روزه نيست بلكه به انديشيدن در امر پروردگار متعال است؟

دين اسلام كه راه رشد و سعادت انسان است، آميزه اي از آموزه هاي عقلاني و آموزه هاي عرفاني است. انسان هم آميزه اي از عقل و احساس است. پس اولا اين دو با هم هماهنگ هستند و ثانيا انسان با پيمودن دو راه عقل و راه عشق و عرفان به کمال و سعادت مي رسد.
تفکر ابزار اصلي پيمايش راه عقل و تقويت عقلانيت در انسان است. يعني انسان در فاز اول کمال که همان تقويت عقلانيت و سلوک عقلاني است، با ابزار تفکر پيش مي رود و به کمال عقلاني مي رسد و بعد در فاز دوم يا در کنار سلوک عقلاني به سلوک عرفاني و معنوي مي پردازد و به کمال نهايي و سعادت دست مي يابد.
روي اين سيستم عقلانيت و تفکر زيربناي حرکت تکاملي انسان در مسير دين و بندگي خداوند تلقي مي شود و کسي در مرحله سلوک عرفاني موفق مي شود که از وادي عقلانيت گذر کرده و عقل خود را کامل نموده است.
به عبارت ديگر حيات عقلاني انسان هم خودش مرحله اي از کمال است و هم زير ساخت حيات عرفاني و فاز نهايي کمال و سعادت انسان مي باشد.
با اين توضيح اهميت تفکر کاملا روشن مي شود ولي براي توضيحات بيشتر مطالب زير مفيد است.
انديشه و تفكر يكي از مقدس ترين سرمايه هاي انسان، و از ويژگيهاي بارز او است كه وي را از انواع حيوان ممتاز مي سازد . انسان يك موجود عاقل و متفكري است كه قدرت دارد در مسائل مختلف بيانديشد . عقل ابزاري است كه بواسطه آن مي تواند آينده روشني را براي خويش ترسيم نموده و سرنوشت خوب و درستي را براي خود بيافريند .
در حقيقت كمال و رشد انسان به ميزان تفكر او بستگي دارد . تعقل و تفكر ناشي از استعداد فطري و ذاتي بشر است، بنابراين انسان در راه استفاده از اين ابزار ذاتي حتما بايد آزاد باشد; چرا كه هيچ قدرتي نمي تواند جلوي امر ذاتي و دروني را بگيرد . هر چند مي توان جلوي رشد آن را گرفت و حتي منحرفش كرد; ولي نمي توان به طور كلي انسان را از اين نعمت بي بهره ساخت، و جلوي آزادي تفكر او را گرفت . در هر صورت انسان مي تواند در هر مسئله اي كه استعداد آن را دارد فكر كند و از راه علمي و استدلال عقلي آن مسئله را بشناسد .
اما رواياتي كه در مورد ثواب و ارزش تفكر وارد شده كه بسيار زياد هم مي‌باشد نشانه جايگاه والاي تفكر در اسلام است. از آنجا كه اسلام دين دقيقي است و كاملا منطقي و مستدل است هرگز جلوي تفكر را نمي‌گيرد بلكه همواره به آن فرا مي‌خواند تا به اين وسيله زمينه پيشرفت ديني و ارتقاي سطح معنوي فرد به وجود بيايد. جايگاه تفكر بسيار ارزنده است و ثواب بسياري دارد. حتي در مورد جناب ابوذر كه بعد از جناب سلمان در رتبه نه ايمان قرار دارد وارد شده است كه بيشترين عبادت ابوذر تفكر بوده است.
پس معناي رواياتي كه به تفكر فرا مي‌خوانند توجه دادن به ارزش آن در اسلام است. تفاوت رفتار انسان بصير و آگاه با فردي كه اهل تفكر نيست هم كاملا روشن است و ثمره كار آنها كاملا متفاوت خواهد بود. كسي كه اهل تفكر باشد مي تواند به ارزش دين خود و دستورات آن پي ببرد و قطعا بهتر از ديگران آنها را انجام خواهد داد.
البته دقت داريد كه تا انسان معلومات نداشته باشد، در واقع موضوعي براي تفكر نخواهد داشت لذا شرط لازم تفكر داشتن معلومات صحيح است كه با مطالعه و تحقيق به دست مي‌آيد.
اما موضوعات تفكر نيز متنوع است و هر كدام فوايد خاص خود را دارد. اساسي ترين موضوع تفكر براي ما اعتقادات است. يعني در مورد خداي متعال و صفاتش، نبوت و انبيا و معاد خوب فكر كنيم و برايمان هر كدام از آنها به نحوي روشن شود كه بتوانيم براي هر كدام استدلال محكم داشته باشيم. يكي ديگر از موضوعات بسيار مهم براي تفكر توجه در نعمت هاي خداي متعال به ما است. تا آنجا كه حقيقت اين مطلب را بيابيم كه توان شمارش آنها را نداريم و چقدر به خداي متعال بدهكاريم.
همچنين خودشناسي يكي از موضوعات مهم تفكر است كه آثار فراواني دارد كه از آن جمله خداشناسي است و اينكه پي خواهيم برد چه بايد بكنيم و چه راهي را بايد طي كنيم.
به طور كلي مي توان گفت: موضوع تفكر آيات و نشانه هاي خدا است. قرآن كريم ما را به توجه و تفكر در آيات و نشانه هاي الهي كه در تمام موجودات هستي خودنمايي مي كند فرا مي خواند زيرا اين نوع تفكر باعث افزايش ايمان مي شود.
به قول شهيد مطهري، آزادي تفكر ناشي از استعداد انساني بشر است كه مي تواند در مسائل بينديشد . اين استعداد بشري حتما بايد آزاد باشد . هر مكتبي كه به ايدئولوژي خود ايمان و اعتقاد داشته باشد، به ناچار بايد طرفدار آزادي انديشه و تفكر باشد، و به عكس، هر مكتبي كه ايمان و اعتقادي به خود ندارد جلوي آزادي انديشه را مي گيرد، اين گونه مكاتب ناچارند مردم را در يك محدوده خاص فكري نگه دارند و از رشد افكارشان جلوگيري كنند . (1)
اسلام و آزادي تفكر
در تعاليم اسلامي، انديشه به جهت اهميتي كه دارد به عنوان حق مسلم و امر واجب تلقي، و از آن به بزرگ ترين و مهم ترين عبادتها ياد شده است . از نظر اسلام، ايمان كامل و حقيقي، ايماني است كه بوسيله تدبر و تعقل صحيح، به دور از هر گونه تاثيرپذيري از عوامل خارجي نظير عادات و رسوم و تقليدها (2) بنا شده باشد . از اين رو تقليد در اصول دين را جايز ندانسته، آن را يك مسئله علمي، فكري و عقلي توصيف مي كند و مي گويد براي هر مسلماني واجب است آزادانه از راه تفكر، دليلي براي پذيرش اصول دين خود داشته باشد .
حاصل سخن اينكه، با مراجعه به متون ديني (قرآن و روايات)، بدست مي آيد كه انديشيدن و تفكر از ارزش بالايي برخوردار است . در تاييد اين مطلب همين بس كه در قرآن كريم واژه تفكر با مشتقاتش 479 بار وارد شده و به موضوعات مختلفي چون، تفكر در آفرينش انسان، جهان و كيفيت خلقت آنها، تفكر در نفع و ضرر، تفكر در اهميت علم و دانش و دوري از جهل و ناداني، انديشه در تسخير آسمان و زمين توسط انسان، تفكر درباره دنيا و آخرت، انديشه در قدرت الهي، تفكر در فلسفه حرمت برخي چيزها، تاكيد بر تفكر سازنده و صحيح، دوري از تفكر باطل و ويرانگر و آثار تفكر اشاره شده است . (3) در متون روايي نيز چنين مطالبي وجود دارد و در برخي روايات، از تفكر و انديشه به عنوان بهترين و بي مانندترين عبادت ياد شده است .
چنانكه پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله در اين باره مي فرمايد: «لا عبادة مثل التفكر; (4) عبادتي مانند انديشيدن نيست .»
و امام صادق عليه السلام فرمودند: «افضل العبادة ادمان التفكر; (5) بهترين عبادت مداومت در تفكر است .»
و ا مام امير المؤمنين عليه السلام مي فرمايد: «لا عبادة كالتفكر; (6) عبادتي مانند انديشيدن نيست .»
و نيز مي فرمايد: «ركعتان خفيفتان في التفكر خير من قيام ليلة; (7) خواندن دو ركعت نماز كوتاه با فكر و انديشه بهتر از شب زنده داري كردن است .»
و در روايت ديگر مي فرمايد: «تفكر ساعة قصيرة خير من عبادة طويلة; (8) ساعتي كوتاه انديشه كردن بهتر از عبادت طولاني است .»
در عده اي از روايات، از تفكر به عنوان حيات دل و بصيرت و بينايي ياد شده است . امام امير المؤمنين عليه السلام مي فرمايد: «افكر تستبصر; (9) فكر كن تا بصيرت و آگاهي يابي .»
و فرمود: «راس الاستبصار الفكرة; (10) منشا بينايي فكر و انديشه است .»
همچنين علي عليه السلام مي فرمايد: «لا بصيرة لمن لا فكر له; (11) كسي كه انديشه ندارد بصيرت و آگاهي ندارد .»
و فرمود: «التفكر حياة قلب البصير; (12) انديشيدن مايه زندگي دل بينا است .»
و نيز فرمود: «نبه بالتفكر قلبك; (13) قلبت را با انديشيدن بيدار كن .»
و در بعضي روايات از تفكر و انديشه به عنوان آينه روشني ياد شده كه كردار خوب و بد انسان را مي نماياند . امام امير المؤمنين عليه السلام فرمود: «الفكر مرآة صافية; (14) انديشه آئينه روشني است .»
و نيز مي فرمايد: «فكر المرء مرآة تريه حسن عمله من قبحه; (15) انديشيدن مرد آئينه اي است كه كارهاي خوب و بد او را برايش نشان مي دهد .»
در رواياتي انديشيدن به عنوان عاملي براي هدايت و رشد و كمال انسان توصيف گشته است . امام امير المؤمنين عليه السلام مي فرمايد: «الفكر يهدي الي الرشاد; (16) انديشه انسان را به سوي رشد و كمال هدايت مي كند .»
و فرمود: «الفكر رشد; (17) انديشيدن [موجب يافتن] راه تكامل است .»
و امام موسي كاظم عليه السلام مي فرمايد: «ان لكل شي ء دليلا، ودليل العقل التفكر; (18) براي هر چيزي راهنمايي است، و راهنماي عقل، انديشيدن است .»
و بالاخره در برخي روايات از تفكر و انديشه به عنوان يكي از صفات مؤمن ياد شده است .
پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله مي فرمايد: «من صفات المؤمن ان يكون جوال الفكر; (19) فكر جوال [و انديشه فعال] از صفات مؤمن است .»
و امام امير المؤمنين عليه السلام مي فرمايد: «المؤمن دائم الذكر كثير الفكر علي النعماء; (20) مؤمن هميشه در حال ذكر و انديشه در باره نعمتهاي الهي است .»
و در روايتي مي فرمايد: «تفكر قبل ان تعزم; (21) قبل از اراده هر كاري انديشه كن .»
و نيز در روايت ديگر مي فرمايد: «اذا لوحت الفكر في افعالك، حسنت عواقبك في كل امر; (22) وقتي فكر و انديشه را سرلوحه تمام كارهايت قرار دادي، عاقبت و نتيجه كارهايت خوب خواهد بود .»
حدود آزادي انديشه در اسلام
در جهان بيني اسلامي انديشه و تفكر از نظر ارزش به تفكر مثبت و منفي تقسيم مي گردد . تفكر براي شناخت خدا، قدرت الهي، معاد و جهان آخرت، ملكوت آسمانها و زمين و نعمتهاي بي كران الهي، و ... كه باعث رشد فكري و معنوي انسان مي گردد، از انديشه هاي مثبت و سازنده اي است كه اسلام بر آن تاكيد فراوان دارد .
با مراجعه به متون اسلامي درمي يابيم كه در اسلام عزيز انديشيدن و تفكر، در واقع ابزاري براي تعميق باور به توحيد و شناخت درست و عميق نظام آفرينش و استفاده معقول و پسنديده از آن در راه خير و سعادت و كمال مطلوب است . بنابراين، مرز آزادي انديشه از نظر اسلام تا جايي است كه به كفر و الحاد و توطئه عليه دين و مذهب نگرايد . در يك كلام هر انديشه اي كه باعث دوري انسان از خداوند شود; انديشه باطل و مطرود است .
امام امير المؤمنين عليه السلام مي فرمايد: «انعم الفكر فيما جاءك علي لسان النبي الامي صلي الله عليه و آله مما لا بد منه و لا محيص عنه; و خالف من خالف ذلك الي غيره; (23) در آنچه از زبان پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله از جانب حق به تو رسيده است; و از آن چاره و راه فراري نيست; خوب انديشه كن و با آن كس كه از تفكر در سخنان پيامبر اعراض مي كند، و به غير آن روي مي آورد; مخالفت كن .»
در روايت ديگر مي فرمايد: «التفكر في ملكوت السموات والارض عبادة المخلصين; (24) انديشيدن در ملكوت آسمانها و زمين عبادت انسانهاي مخلص است .»
ونيز مي فرمايد: «التفكر في آلاء الله نعم العبادة; (25) انديشيدن در نعمتهاي الهي بهترين عبادت است .»
همچنين امام صادق عليه السلام مي فرمايد: «افضل العبادة ادمان التفكر في الله وفي قدرته; (26) برترين عبادت انديشه مداوم در باره خداوند و قدرت او است .»
و امام رضا عليه السلام نيز مي فرمايد: «ليس العبادة كثرة الصيام والصلاة وانما العبادة الفكر في الله تعالي; (27) عبادت به نماز و روزه بسيار نيست، بلكه عبادت، تفكر در امر خداوند است .»
در روايتي از رسول خدا صلي الله عليه و آله مي خوانيم: «افضل التفكر ذكر الموت; (28) انديشيدن درباره مرگ برترين انديشه است . »
در واقع اين نوع روايات، ما را به انديشه هاي صحيح و جهت دار تشويق مي كند .
در برابر اين انديشه هاي سازنده و سالم، انديشه هاي باطل و ويرانگر قرار دارد . تفكر براي مقاصد نفساني و شيطاني مانند تسلط بر انسانها و بهره كشي از آنان، ظلم و جور و بي عدالتي، شهوت راني و ارضاي تمايلات حيواني، ايجاد و ترويج فحشا و فساد در جامعه، از بين بردن اصول و ارزشهاي انساني، ايجاد اختلاف و نزاع بين مسلمين، توطئه عليه دين، تفسير ناصحيح از دين براي انحراف افكار (تحريف دين)، از بين بردن حقوق مردم، جلوگيري از حق و عدالت و خلاصه هر آنچه كه باعث گمراهي انسان و دوري وي از خدا و دين و معنويت مي شود، از انديشه هاي باطل و ويرانگر است . از نظر اسلام اين نوع تفكر باطل و گمراه كننده، محكوم و مردود است .
آثار و ثمرات آزادانديشي
براي آزادي تفكر ثمرات فراواني در روايات اسلامي بيان شده است كه به جهت اختصار به برخي از آنها اشاره مي كنيم:
1 . ايمني از لغزش و خطا: يكي از ثمرات بسيار مهم انديشه آن است كه، تدبر و عاقبت انديشي قبل از انجام هر عملي باعث مي شود كه انسان از لغزشها و خطاها محفوظ بماند . امام امير المؤمنين عليه السلام در اين باره مي فرمايد:
- «اصل السلامة من الزلل، الفكر قبل الفعل; (29) اصل و پايه در امان بودن از لغزشها، انديشيدن پيش از انجام كار است .»
- «التروي في القول يؤمن الزلل; (30) انديشه كردن در هنگام گفتار، [شخص را] از خطا و لغزش حفظ مي كند .»
- «عليك بالفكر، فانه رشد من الضلال ومصلح الاعمال; (31) بر تو باد انديشيدن، زيرا انديشه موجب نجات از گمراهي و اصلاح كننده اعمال است .»
2 . هدايت و نجات: انديشه و تفكر نقش راهنما و منجي را دارد، و انسان را به راه درست و پسنديده رهنمون مي سازد و از گرفتاريها رهايي مي بخشد . امام امير المؤمنين عليه السلام مي فرمايد:
- «الفكر يهدي الي الرشاد; (32) انديشه [انسان را] به سوي رشد و كمال هدايت مي كند .»
- «الفكر في العواقب ينجي من المعاطب; (33) انديشه در سرانجام كارها، [آدمي را] از گرفتاريها نجات مي دهد .»
هر مكتبي كه به ايدئولوژي خود ايمان و اعتقاد داشته باشد، به ناچار بايد طرفدار آزادي انديشه و تفكر باشد، و به عكس، هر مكتبي كه ايمان و اعتقادي به خود ندارد جلوي آزادي انديشه را مي گيرد
3 . درخشندگي عقول: از جمله آثار انديشه آن است كه به خردها درخشندگي و روشنايي مي بخشد . چنانكه امام امير المؤمنين عليه السلام مي فرمايد: «الفكر جلاء العقول; (34) انديشه كردن سبب درخشندگي خردها است .»
و در روايت ديگر مي فرمايد: «الفكر ينير اللب; (35) انديشيدن، خرد را روشن مي گرداند .»
4 . سلامتي: يكي ديگر از ثمرات انديشيدن، سلامتي انسان است . امام امير المؤمنين عليه السلام مي فرمايد: «اصل العقل الفكر وثمرته السلامة; (36) اساس عقل انديشيدن است و ثمره آن سلامتي است .»
5 . عاقبت نيكو: از ديگر ثمرات تفكر و انديشه آن است كه عاقبت كار انسان نيكو مي گردد . امام امير المؤمنين عليه السلام مي فرمايد: «اذا قدمت الفكر في افعالك حسنت عواقبك وفعالك; (37) وقتي انديشيدن را در كارهايت مقدم داشتي، عاقبت تو و كارهايت خوب خواهد بود .»
و نيز مي فرمايد: «من كثرت فكرته حسنت عاقبته; (38) هر كس انديشه اش بيشتر باشد، عاقبت نيكويي خواهد داشت .»
پي نوشت:
1) شهيد مرتضي مطهري، پيرامون انقلاب اسلامي، انتشارات صدرا، تهران، 1372 ش، چ 9، ص 10 .
2) به همين جهت تعداد زيادي از آيات قرآن مشركان و بت پرستان مكه را به خاطر پيروي كوركورانه از آبا و اجدادشان سرزنش كرده و مي فرمايد: «و اذا قيل لهم اتبعوا ما انزل الله قالوا بل نتبع ما وجدنا عليه آبائنا» ; (لقمان/21) «هنگامي كه به آنان گفته شود كه از آنچه خدا نازل كرده پيروي كنيد، مي گويند: بلكه ما از چيزي پيروي مي كنيم كه پدران خود را بر آن يافتيم .»
3) در اين باره قبلا در بحث «آزادي در قرآن » آيات فراواني را در موضوعات ياد شده آورده و مورد بحث قرار داديم . در اين بخش روايات «آزادي انديشه » را مورد بررسي قرار مي دهيم .
4) ابو جعفر محمد بن علي بن حسين بن باويه (شيخ صدوق)، من لا يحضره الفقيه، انتشارات جامعه مدرسين، قم 1413 ق، ج 4، ص 372 .
5) اصول كافي: ج 2، ص 55، باب تفكر، ح 3 .
6) غرر الحكم و درر الكلم: ص 56، ح 533، و در برخي روايات مي فرمايد: «الفكر عبادة; انديشيدن عبادت است .» غرر الحكم و درر الكلم: ص 56، ص 531 .
7) شيخ ابي جعفر الصدوق، ثواب الاعمال، انتشارات شريف رضي، 1364 ق، ص 44 .
8) غرر الحكم، ص 57، ح 549 .
9) همان، ص 57، ح 575 .
10) همان، ص 57، ح 578 .
11) همان، ص 57، ح 580 .
12) محمد بن يعقوب كليني، اصول كافي، دار الكتب الاسلامية، تهران، 1365 ش، ج 1، ص 38، ح 34 .
13) اصول كافي، ج 2، ص 54، باب التفكر، ح 1 .
14) محمد باقر مجلسي، بحار الانوار، مؤسسه الوفاء، بيروت، 1404 ق، ج 1، ص 159، باب 4، ح 76 .
15) غرر الحكم، ص 57، ح 563 .
16) همان، ص 58، ح 587 .
17) همان، ص 58، ح 587 .
18) وسائل الشيعة، ج 15، ص 207، باب 8، ح 20291 .
19) بحار الانوار، ج 64، ص 310، باب 14، علامات المؤمن و صفاته، ح 45 .
20) غرر الحكم، ص 90، ح 589 .
21) همان، ص 56، ح 546 .
22) مستدرك الوسائل، ج 11، ص 308، باب 33، ح 9 .
23) نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتي، خ 153 .
24) مستدرك الوسائل، ج 11، ص 185، باب 5، ح 8 .
25) همان .
26) اصول كافي، ج 2، ص 255، باب التفكر، ح 3 .
27) وسائل الشيعة، محمد بن حسن حر عاملي، مؤسسة آل البيت، قم، 1409 ق، ج 15، ص 117، باب 5، ح 20265 .
28) مستدرك الوسائل، ج 2، ص 102، باب 17، ح 17 .
29) مستدرك الوسائل، ج 11، ص 308، باب 33، ح 8، و در روايت مشابهي مي فرمايد: «الفكر في الامر قبل ملابسته يؤمن الزلل; انديشيدن در كار پيش از وارد شدن به آن [آدمي را] از لغزش ايمن مي دارد .» غرر الحكم، ص 58، ح 588 .
30) غرر الحكم، ص 211، ح 4072 .
31) همان، ص 57، ح 561 .
32) همان، ص 58، ح 587 .
33) مستدرك الوسائل، ج 11، ص 307، باب 33، ح 8 .
34) غرر الحكم، ص 56، ح 539 .
35) همان، ص 56، ح 539 .
36) همان، ص 52، ح 404، و در روايت مشابهي مي فرمايد: «ثمرة الفكر السلامة; نتيجه فكر، سلامتي است .» غرر الحكم، ص 58، ح 599 .
37) غرر الحكم و درر الكلم، عبد الواحد آمدي، ترجمه: محمد علي انصاري، مؤسسه دار الكتاب، قم، ج 1، فصل 17، ح 131 .
38) غرر الحكم، ص 57، ح 572 .
مقاله از : اكبر اسد عليزاده

پرسمان دانشجویی