نتايج توکل بر خداوند | کتابخانه مجازی الفبا

اينكه بر خداوند، توكل كنيم، چه كاري بايد انجام دهيم؟ منظور چه تفاوتي ميكند با اينكه توكل نكنيم؟ از لحاظ كار نه از لحاظ فايده

توكل از ماده وكالت ‏به معنى سپردن كارها به خدا و اعتماد بر لطف اوست، نه به اين معنى كه دست از تلاش و كوشش بردارد، بلكه تا آنجا در توان دارد تلاش كند و منزلگاهها را يكى بعد از ديگرى با تمام توان بپيمايد، اما خود را مستقل نپندارد و آنچه از توان او بيرون است ‏را به خدا واگذارد و از الطاف جليه و خفيه او مدد بطلبد!
يكى از علماى معروف اخلاق در تفسير توكل مى‏گويد: «توكل منزلى از منزلگاههاى دين و مقامى از مقامات اهل يقين است، بلكه آن از مفاهيم درجات مقربين است، از نظر مفهوم پيچيده و از نظر عمل سنگين است!»
دليل بر پيچيدگى مفهوم آن اين است كه توجه به عالم اسباب و اعتماد بر آنها نوعى شرك است، و از سوى ديگر بى اعتنايى به اسباب و جدايى كامل از آنها نيز نفى سنت و ايراد به شريعت است كه مردم را به آنها ترغيب نموده‏».
سپس مى‏افزايد: «حقيقت توكلى كه در شرع اسلامى آمده همان اعتماد قلبى در تمام كارها بر خدا، و صرف نظر كردن از ماسوى الله است و اين منافات با تحصيل اسباب ندارد مشروط بر اينكه اسباب را در سرنوشت‏خود اصل اساسى نشمرد».
و در ادامه اين سخن مى‏افزايد: «مفهوم توكل آن گونه كه افراد نادان و احمق تصور كرده‏اند ترك فعاليت‏هاى جسمانى و تدبير عقلانى نيست كه اين جهل محض است، و در شريعت مقدس اسلامى حرام، چرا كه انسان مكلف به تحصيل معاش است از راههايى كه خدا به انسان نشان داده، از زراعت، تجارت و صنعت و غير اينها از طرق حرام... ولى با اين حال خداوند دستور داده كه به عالم اسباب دل نبندند و در آن غرق نشوند». 1
در «المحجة البيضاء» در بحث‏حقيقت توكل چنين مى‏خوانيم: «توكل از درهاى ايمان است، و تمام ابواب ايمان داراى سه ركن است، علم، حالت، و عمل. علم ريشه آن است، و اعمال متوكلانه ميوه آن، و حالت و اخلاق درونى مصداق توكل است، سپس به شرح علمى كه ريشه توكل را تشكيل مى‏دهد پرداخته و نوع و مراحل توحيد را كه ريشه توكل است تشريح مى‏كند، و بعد از بيانات طولانى به حقيقت توكل مى‏رسد و آن را عبارت از اعتماد قلبى بر وكيل(كه در اينجا منظور خداوند متعال است) تفسير مى‏نمايد، و بعد به ثمرات اين حالت درونى پرداخته و آثار توكل را در حركات و سكنات انسانى برمى‏شمرد.
كوتاه سخن اينكه: توكل مفهوم بسيار ظريف و دقيقى دارد كه در عين توجه با عالم اسباب انسان را از غرق شدن در آن، و دل بستن به غير خدا و آلودگى به شرك بازمى‏دارد.
مرز توكل آن است كه بداني آنچه نعمت و كمال است از ناحيه خداي متعال است كه بر بندگان نازل مي شود و به اراده حق است و آنچه تو بايد انجام دهي زمينه سازي و ايجاد صلاحيت و شايستگي در خود و اعتماد راسخ به قدرت و عنايت او است تا مشمول رحمت الهي قرار بگيري.
به عبارت ديگر نتيجه و سودمندي اعمال به خدا واگذار مي شود، زيرا نتايج تنها به دست او است، و انسان تنها با تلاش و كوشش، خود را براي دريافت رحمت الهي و نزولات حق آماده مي سازد.
انسان بايد با كمال قدرت و قوت از هر گونه وسيله مادى براى پيروز شدن بر مشكلات بهره گيرد و موانع را از سر راه خود بردارد، و با اين حال متكى به لطف پروردگار و قدرت بى پايان او باشد و نتيجه و پيروزى را از او بداند نه غير او.
در حديثى از پيامبر اكرم(ص) مى‏خوانيم از جبرئيل سؤال فرمود: «ما التوكل على الله عز و جل; توكل بر خداوند بزرگ چيست؟» عرض كرد: «العلم بان المخلوق لايضر و لاينفع و لايعطى و لايمنع و استعمال الياس من الخلق; حقيقت توكل علم و آگاهى به اين است كه مخلوق نمى‏تواند زيانى برساند و نه سودى، و نه چيزى ببخشد، و نه از او بازدارد، و(ديگر) به كار بستن ياس از خلق است(يعنى همه چيز را از سوى خدا و به اذن و فرمان او بداند)».
سپس فرمود: «فاذا كان العبد كذلك لم يعمل لاحد سوى الله و لم يرج و لم‏يخف سوى الله، و لم يطمع فى احد سوى الله، فهذا هو التوكل; هنگامى كه بنده خدا چنين باشد، جز براى خدا عملى انجام نمى‏دهد و اميد و ترسى جز به خدا ندارد، و به هيچ كس جز خدا دل نمى‏بندد، اين است‏حقيقت توكل‏»! 2
در حديث ديگرى مى‏خوانيم كه از امام معصوم پرسيدند: توكل چيست؟ فرمود: «لاتخاف سواه; توكل اين است كه از غير خدا نترسى‏». 3
از اين تعبيرات به خوبى استفاده مى‏شود كه روح توكل انقطاع الى الله يعنى بريدن از مخلوق و پيوستن به خالق است، و آن كس كه داراى اين روحيه نباشد به حقيقت توكل نايل نشده است.
در عين حال در روايات اسلامى شديدا اين معنى نفى شده است كه مفهوم توكل، ترك استفاده از اسباب و وسايل عادى باشد. در حديث معروفى مى‏خوانيم: مرد عربى در حضور پيامبر(ص) شتر خود را رها كرد و گفت: «توكلت على الله!» پيامبر اكرم(ص) فرمود: «اعقلها و توكل; شتر را پايبند بزن و توكل بر خدا كن‏»! (با توكل زانوى اشتر ببند). 4در حديث ديگرى همين معنى به صورت ديگرى آمده است، و آن انيكه مرد عرب از پيامبر اكرم(ص) پرسيد: آيا شترم را رها كنم و توكل كنم يا پايبند بزنم و توكل كنم؟ پيامبر اكرم(ص) فرمود: «پايبند بزن و توكل كن‏».
روى همين جهت آيات قرآن و تاريخ پيامبر(ص) پر است از تعبيراتى كه نشان مى‏دهد مؤمنان تا آنجا كه امكان دارد بايد از اسباب عادى استفاده كنند، و اين كار هيچ منافاتى با توكل ندارد، در يك جا مى‏فرمايد: «و اعدوا لهم ما استطعتم من قوة و من رباط الخيل ترهبون به عدو الله و عدوكم...; هر نيرويى را در اختيار داريد براى مقابله آماده كنيد و از اسبهاى ورزيده فراهم سازيد تا به وسيله آن دشمن خدا و دشمن خويش را بترسانيد»! 5
قرآن در كيفيت نماز خوف در ميدان جنگ مى‏فرمايد: «...ولياخذوا حذرهم و اسلحتهم...; (حتى هنگامى كه گروهى از مؤمنان در پشت جبهه مشغول نماز هستند و گروهى در ميدان مشغول نبرد) نمازگزاران بايد وسايل دفاعى و سلاحهاى خود را به هنگام نماز زمين نگذارند». 6
به اين ترتيب حتى در حال نماز بايد مراقب استفاده از اسباب عادى بود، چه رسد به حالات ديگر، بنابراين اين گونه كارها هرگز با روح توكل منافات ندارد.
شخص پيامبر اكرم(ص) هنگامى كه مى‏خواست از مكه به مدينه هجرت كند هرگز آشكارا و بدون نقشه و برنامه، با گفتن «توكلت على الله‏» حركت نكرد، بلكه براى اغفال دشمن از يك سو دستور داد على(ع) در بسترش تا به صبح بخوابد، و از سوى ديگر شبانه به طور مخفى از مكه بيرون آمد و از سوى سوم به جاى اينكه به طرف شمال يعنى به طرف مدينه حركت كند موقتا به سوى جنوب و غار ثور آمد و در آنجا دو سه روزى پنهان گشت و هنگامى كه دشمن مايوس شد مكه را دور زد و به طرف مدينه حركت فرمود، در حالى كه مرتبا از بيراهه مى‏رفت، شبها حركت مى‏نمود و روزها مخفى بود تا به دروازه مدينه رسيد.
بنابراين روح توكل كه تمام وجود پيامبر(ص) را پر كرده بود مانع از اين نشد كه از اسباب ظاهرى لحظه‏اى غفلت كند.
اصولا مشيت‏خداوند بر اين قرار گرفته كه در اين جهان مردم براى رسيدن به مقصود از اسباب و وسايل موجود كمك بگيرند، همان گونه كه در حديث معروف از امام صادق(ع) آمده است: «ابى الله ان يجرى الاشياء الا باسباب فجعل لكل شى‏ء سببا; اراده خداوند بر اين قرار گرفته كه همه چيز مطابق اسباب جريان يابد، به همين جهت‏براى هر چيزى سببى قرار داده است‏». 7
بنابراين بى اعتنايى به عالم اسباب نه تنها توكل نيست‏بلكه به معنى بى اعتنايى به سنت‏هاى الهى است، و اين با روح توكل سازگار نيست.
اين سخن را با حديثى مربوط به عصر حضرت موسى(ع) پايان مى‏دهيم، در حديث آمده است كه حضرت موسى(ع) بيمار شده بود، بنى اسرائيل به عيادت او رفتند و بيمارى او را تشخيص دادند، و به او گفتند اگر از فلان دارو استفاده كنى بهبودى خواهى يافت، موسى(ع) گفت: من از هيچ دارويى بهره نمى‏گيرم تا خداوند بدون دارو مرا شفا دهد! ولى بيماريش طولانى شد. باز به او گفتند: داروى اين بيمارى، معروف و مجرب است و ما با آن مداوا مى‏كنيم و بهبودى مى‏يابيم، باز موسى(ع) گفت: من از دارو استفاده نمى‏كنم! ولى بيماريش ادامه يافت، سرانجام خداوند به او وحى فرستاد: «و عزتى و جلالى لاابراتك حتى تتداوى بما ذكروه لك; به عزت و جلالم سوگند كه بهبودى به تو نمى‏دهم مگر اينكه از دارويى كه به تو گفته‏اند استفاده كنى!» موسى(ع) دستور داد آن دارو را براى او بياورند و از آن استفاده كرد و بهبودى يافت، در اين هنگام در دل موسى(ع) وسوسه‏اى پيدا شد(شايد وسوسه‏اش اين بود كه چرا خداوند تنها با توكل مرا رهايى نبخشيد) دراين هنگام خداوند به او وحى فرستاد: «اردت ان تبطل حكمتى بتوكلك على، فمن اودع العقاقير منافع الاشياء غيرى; تو مى‏خواهى با توكل خود حكمت و سنت مرا باطل كنى؟! مگر منافع داروها را كسى جز من در آنها قرار داده است‏»؟!8
اين حديث‏به روشنى حقيقت توكل را بازگو مى‏كند.
و اگر مى‏بينيم ابراهيم خليل(ع) در برابر فرشتگان آسمان در آن لحظات سخت آتش نمرودى اظهار بى نيازى مى‏كند و دست‏به دامن آنها نمى‏شود با مساله بهره‏گيرى از عالم اسباب كه در داستان حضرت موسى(ع) آمده است منافات ندارد، زيرا در داستان ابراهيم(ع) مساله توسل به اسباب عادى مطرح نبود بلكه نوعى استمداد از اسباب ماوراى طبيعى بود و ابراهيم(ع) راضى نشد كه در اين مرحله از غير خدا چيزى بخواهد(دقت كنيد).
آثار و پيامدهاى توكل
از آنجا كه متوكلان كار خود را به خدا واگذار مى‏كنند، همان خداوندى كه قادر بر همه چيز و آگاه از همه چيز است، خداوندى كه همه مشكلات براى او سهل و آسان است، نخستين اثر مثبتى كه در آنها به وجود مى‏آيد مساله اعتماد به نفس و ايستادگى و مقاومت در برابر مشكلات است.
اگر كسى خود را در ميدانى در برابر دشمن تنها ببيند هر قدر نيرومند و قوى باشد به زودى روحيه خود و اعتماد به نفس را از دست مى‏دهد، ولى اگر احساس كند لشكر نيرومندى شت‏سر اوست احساس توانايى و قدرت مى‏كند، هر چند خودش ضعيف باشد.
در احاديث اسلامى نيز به اين معنى اشاره شده است، در حديث‏حرز مانندى از اميرمؤمنان على(ع) مى‏خوانيم: «كيف اخاف و انت املى و كيف اضام و انت متكلى; چگونه بترسم در حالى كه تو اميد منى، و چگونه مقهور شوم در حالى كه تو تكيه‏گاه من مى‏باشى‏»! 9
در حديث ديگرى از امام باقر(ع) آمده است: «من توكل على الله لايغلب، و من اعتصم بالله لايهزم; كسى كه بر خدا توكل كند مغلوب نمى‏شود، و كسى كه به دامن لطفش چنگ زند شكست نمى‏خورد»!10
آرى كسى كه بر خدا توكل نمايد احساس غنا و بى نيازى و عزت مى‏كند همان‏گونه كه در احاديث گذشته از امام صادق(ع) خوانديم: «ان الغنى و العز يجولان فاذا ظفرا بموضع التوكل اوطنا; غنا و عزت پيوسته در حركتند، هنگامى كه به محل توكل برسند آنجا را وطن خويش قرار مى‏دهند»! 11
افزون بر اينها توكل، بسيارى از صفات زشت و رذيله را مانند حرص، حسد، دنياپرستى، بخل و تنگ‏نظرى را از انسان دور مى‏سازد، چرا كه وقتى تكيه‏گاه انسان خداوند قادر على الاطلاق باشد جايى براى اين اوصاف رذيله وجود ندارد.
هنگامى كه انسان آيه شريفه و من يتوكل على الله فهو حسبه 12 را زمزمه مى‏كند، خود را سرشار از موفقيت و بى نيازى و امكانات مى‏بيند، و همان گونه كه در بعضى از ادعيه آمده است: «اللهم اغننى باليقين و اكفنى بالتوكل عليك; خداوندا! مرا با يقين(به ذات پاكت) بى نياز كن، و با توكل بر خودت همه چيز مرا كفايت فرما»! 13
از سوى چهارم توكل بر خداوند تو را اميد بر دل مى‏پاشد و به خاطر آن توان و استعداد انسان شكوفا مى‏گردد، خستگى راه بر او چيره نمى‏شود، و در همه حال احساس آرامش مى‏كند، لذا اميرمؤمنان على(ع) در سخن كوتاه و پرمعنايى مى‏فرمايد: «ليس لمتوكل عناء; كسى كه توكل بر خدا دارد رنج و خستگى ندارد»! 14
از سوى پنجم توكل بر خدا، هوش و قدرت تفكر را مى‏افزايد و روشن‏بينى خاصى به انسان مى‏دهد، زيرا قطع نظر از بركات معنوى اين فضيلت اخلاقى، توكل، سبب مى‏شود كه انسان در برابر مشكلات دستپاچه و وحشت‏زده نشود و قدرت بر تصميم‏گيرى را حفظ كند و نزديك‏ترين راه درمان و حل مشكل را بيابد.
از اين رو در حديثى از اميرمؤمنان على(ع) مى‏خوانيم: «من توكل على الله اضائت له الشبهات و كفى المؤونات و امن التبعات; كسى كه بر خدا توكل كند تاريكى شبهات براى او روشن مى‏شود، و اسباب پيروزى او فراهم مى‏گردد و از مشكلات رهايى مى‏يابد»!15
نتيجه گيري: مستفاد از احاديث و تعاريفي كه براي توكل ارائه شد اين است كه توكل يك صفت دروني و اعتقاد قلبي است و عمل نيز نبايد ترك شود.و شخص متوكل و غير متوكل از لحاظ عمل يكي هستند، الا اينكه شخص متوكل اعمال و كارها را با روحيه بالا و اعتماد به نفس بالايي انجام مي دهد.
پانوشت:
1- اخلاق شبر، صفحه 275 با كمى تلخيص.
2- بحارالانوار، جلد 68، صفحه 138، حديث‏23.
3- بحارالانوار، جلد 68، صفحه‏143، حديث 42.
4- المحجة البيضاء، جلد7، صفحه‏426; كنزالعمال، حديث‏5687 و5689.
5- ميزان الحكمة، جلد 4، صفحه 3661، حديث‏22577.
6- انفال، 60.
7- نساء، 102.
8- اصول كافى، جلد 1، صفحه‏183، حديث‏7.
9- المحجة البيضاء، جلد7، صفحه 432.
10- بحارالانوار، جلد 91، صفحه‏229.
11- ميزان الحكمة، جلد 4، صفحه‏3659، حديث‏22547.
12- بحارالانوار، جلد 68، صفحه‏126.
13- طلاق،3.
14- بحارالانوار، جلد87، صفحه 14.
15- شرح غررالحكم، جلد 5، صفحه 72، حديث 7451. براي مطالعه بيشتر به ادامه مطلب در فصل دوازدهم كتاب اخلاق در قرآن آيت الله مصباح يزدي مراجعه شود. اين مطلب قسمتي از اين فصل است كه تقديم شده.

پرسمان دانشجویی