اهميت و کيفيت مراقبه | کتابخانه مجازی الفبا

كيفيت و اهميت مراقبه و محاسبه در خود سازي

اهميت مراقبه از آن جهت است که ما با خدا رابطه داريم و اين رابطه رابطه خدا و بنده است, يعني ما بنده خدا هستيم و خدا مولاي ما است. مراقبه لازمه بندگي است, يعني يک بنده دائم بايد مراقب خودش و مولايش باشد. خودش از آن جهت که نکند خلاف فرمان الهي کاري انجام دهد که باعث ناخشنودي مولا مي شود و مراقب خدا باشد از آن جهت که مولاي او است و لازم است در هر لحظه ببينيم رضايت او در انجام چه کاري است و همان را انجام دهيم, زيرا رضايت او شرط کمال و سعادت بنده است.
به لحاظ کيفيت مراقبه يا گام هاي عملي به سوي خودسازي و يا به تعبير علماي اخلاق مرابطه با نفس داراي چندين مرحله است:
الف. مشارطه:
مشارطه به معناي شرط كردن و قرار گذاشتن است. بر سالك است كه هر روز بعد از نماز صبح مقداري با خود خلوت كند و با ياد آورى سوره شريفه «وَ الْعَصْرِ اِنَّ الاِْنْسانَ لَفى خُسْر» نفس خويش را مورد خطاب قرار دهد و بگويد: «ارزنده ترين سرمايه من، عمر من است كه تنها سرمايه رسيدن به حيات ابدي و سعادت جاويد است، ضايع كردن و صرف كردن آن در نافرماني خدا و ارتكاب جرم و گناه مرا دچار خسارتي بزرگ خواهد كرد. مگر اين كه كالايى از آن گرانبهاتر به دست آورم، كالايى كه در همان سوره در ادامه آيات آمده است: «اِلاَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الْصّالِحاتِ وَ تَواصَوا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوا بِالصَّبْرِ; مگر كسانى كه ايمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند، و يكديگر را به حق سفارش كرده و يكديگر را به شكيبائى و استقامت توصيه نموده اند! نكند خسارت ديده و حسرت زده با پيك مرگ رو به رو شوم و در آخرت از زيان كاران باشم.
خوب است به خود بگويد: «فكر كن عمر تو پايان يافته، و از مشاهده حوادث بعد از مرگ و ديدن حقايق تلخ و ناگوارى كه با كنار رفتن حجاب ها آشكار مى شود، سخت پشيمان شده اى و فرياد بر آورده اى «رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّى اَعْمَلُ صالِحاً فيما تَرَكْتُ; اى (فرشتگان) پـروردگار، شما را به خـدا مرا باز گردانيد تا در برابر كوتاهيهايى كه كردم!، عمل صالـح انجام دهم » (سوره مؤمنون، آيه 100)
در دعاي سي و يكم صحيفه سجاديه كه معروف به دعاي توبه است به موضوع «مشارطه» عنايت خاصي شده است. در فرازي از اين دعاي پرفيض چنين آمده است: پرودگارا! با تو شرط مي بندم و عهد مي كنم كه به آن چه نمي پسندي باز نگردم و تضمين مي كنم كه به سراغ آن چه در نزد تو مذموم و نكوهيده است نروم و پيمان مي بندم كه از همه گناهانت دوري گزينم.»
در هنگام مشارطه سالك با اعضاي خود مانند چشم، زبان، گوش، دست و پا، دهان، شكم، فكر و دل ، يكي يكي شرط مي كند كه مطيع فرمان خدا باشند، رضايت او را در نظر بگيرند، از حدود الاهي تجاوز نكنند، آنچه را كه خدا دوست دارد، دوست بدارند و از آنچه نمي پسندد، پرهيز كنند، نعمت هاي خداوند را شكر گذارند ونيروهاي خود را در راهي مصرف كنند كه باعث رشد و شكوفايي خود و قرب الهي باشد.
كوتاه سخن اين كه: «مشارطه» از گامهاى مهمّى است كه براى تهذيب اخلاق برداشته مى شود; و بدون آن، ابرهاى تيره و تار غفلت و غرور، سايه تاريك و شوم خود را بر دل و جان آدمى مى افكند، و نجات او بسيار مشكل است.
ب. مراقبه:
مراقبه دومين مرحله عملي خودسازي است. «مراقبه» از ماده «رَقَبَه» به معنى «گردن»، گرفته شده و از آنجا كه انسان به هنگام نظارت و مواظبت از چيزى گردن مى كشد، و اوضاع را زير نظر مى گيرد، اين واژه بر معنى نظارت، مواظبت و زير نظر گرفتن نفس خويش، به كار گرفته شده است.
اين مرحله محوري ترين و مؤثرترين گام در خودسازي و تهذيب اخلاق به حساب مي آيد. اين واژه در تعبير علم اخلاق و تهذيب نفس در مورد «مراقبت از خويش» به كار مي رود. يعني انسان پس از عهد و پيمان و شرط بستن با اعضا و جوارح خود در كمين آنها بنشيند و كاملا مراقب باشد كه بر عهد خود بمانند و از صراط مستقيم هدايت گمراه نشوند.
حال انسان مراقب مانند كسي است كه تمام سرمايه او گوهر گران بهايي است كه در اختيار دارد و مراقب است تا دزدان و شيادان سرمايه او را به غارت نبرند. سرمايه انسان عمر او است، قلب، ايمان و نورانيت او است، انساني كه در محاصره هواهاي دروني و شيطان هاي بيروني قرار دارد، سرمايه ايمان و تقواي او در معرض هجوم و حمله دشمنان دروني و بيروني است، اگر از خويش مراقبت نكند و اخلاق و كردار و افكارش را تحت كنترل و نظارت كامل قرار ندهد، شك نداشته باشد كه سعادت ابدي او بر باد مي رود و با دست خالي به عالم ديگر انتقال مي يابد.
قرآن كريم مي فرمايد: يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَ اتَّقُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ خَبِيرٌ بِما تَعْمَلُونَ؛ اي كساني كه ايمان آورده ايد! از (مخالفت) با خدا بپرهيزيد، هر كس بايد بنگرد كه چه چيزي براي فردايش فرستاده است و از (مخالفت) با خدا بپرهيزيد كه خداوند از آن چه انجام مي دهيد آگاه است.»
و از اميرمؤمنان(عليه السلام) نقل شده است كه فرمود: «يَنبَغِي أَن يَكُون الرَّجُل مُهينًا عَلَي نَفسِهِ، مُرَاقِباً قَلبَه، حَافِظاً لِسَانَهُ؛ سزاوار است انسان بر خود مسلط باشد و همواره مراقب قلب خود و نگاه دار زبانش باشد.»
البتّه پيش از آن كه انسان مراقب خويش باشد، فرشتگان الهى مراقب اعمال او هستند; قرآن مجيد مى فرمايد:: «وَ اِنَّ عَلَيْكُمْ لَحَافِظينَ ; بى شك حافظان و مراقبانى بر شما گمارده شده است (كه اعمال شما را به دقّت زير نظر دارند)!» «يَعْلَمُونَ مَا تَفْعَلُونَ; آنها مى دانند شما چه مى كنيد.» «مايَلْفِظُ مِنْ قَوْل اِلاّلَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ; انسان هيچ سخنى را تلفّظ نمى كندمگر اين كه نزد آن فرشته اى مراقب و آماده براى انجام مأموريت است.» ( (سوره انفطار، آيه 10) سوره انفطار، آيه 12 در آيه 18 سوره ق)
و از آن بالاتر، خداوند عالم و قادر، هميشه و در همه جا مراقب اعمال ما است.
در آيه 1 سوره نساءمى خوانيم:«اِنَّ اللّهَ كانَ عَلَيْكُمْ رَقيباً;به يقين خداوند مراقب شماست!» «اَلمْ يَعْلَمْ بِاَنَّ اللّهَ يَرى; آيا انسان نمى داند كه خدا او و اعمالش را مى بيند» كه هم اشاره به مراقبت پروردگار نسبت به اعمال انسان است، و هم اين كه او بايد مراقب خويش باشد. در آيه 14 سوره علق
بديهى است كه توجّه به اين حقيقت كه خداوند در همه جا و در هر حال و در هر زمان، ناظر و شاهد و مراقب اعمال ما است، روح مراقبت را در ما زنده مى كند، تا پيوسته مراقب اعمال خويش باشيم.
ولى سالكان راه خدا، و رهروان راه دوست كه پيوسته در طريق تقوا و تهذيب نفوس گام بر مى دارند، پيش از آن كه فرشتگان خداوند مراقب اعمال آنها باشند خودشان مراقب اعمالشان هستند.
و به تعبير ديگر، اين مراقبت از درون مى جوشد، نه از برون; و به همين دليل، تأثير آن، بسيار زياد، و نقش آن فوق العاده مهم است. البتّه توجّه به «مراقبت از برون» سبب مى شود كه پايه هاى «مراقبت از درون» محكم گردد.
كوتاه سخن اين كه: رهروان راه حق و سالكان طريق الى اللّه بايد بعد از «مشارطه»، يعنى عهد و پيمان بستن با خود و خداى خويش جهت اطاعت و بندگى حقّ و تهذيب نفس، بطور مداوم مراقب خود باشند كه اين پيمان الهى شكسته نشود، و درست همانند طلبكارى كه از همپيمانانش مطالبه پرداخت ديون مى كند، از نفس خويش مطالبه وفاى به اين عهد الهى را بنمايد; بديهى است هرگونه غفلت سبب عقب ماندگى و ضرر و زيان فاحش است، همان گونه كه اگر انسان در مطالبات مادّى اش كوتاهى كند، به آسانى سرمايه هاى خود را از دست مى دهد، بخصوص اين كه در برابر افرادى فريبكار و فرصت طلب قرار گيرد.
د. محاسبه:
در مرحله سوم بايد محاسبه داشته باشد. امام حسن عسكري (ع ) مي فرمايد: ليس منا من لم يحاسب نفسه في كل يوم ان عمل خيرا، استزاد و ان عمل سوئا استغفرالله. از ما نيست كسي كه در شبانه روز لااقل يك بار محاسبه نفس نداشته باشد، اگر عمل خوبي از او سرزده از خدا بخواهد كه توفيق او را زياد كند و اگر عمل بدي سر زده، از خداوند طلب بخشش نمايد.
امام كاظم عليه السلام در حديثي در اين باره مي فرمايد: «ليس منا من لم يحاسب نفسه كل يوم مره؛ كسي كه هر روز به حساب خود نرسد از ما نمي باشد». و چنانچه در محاسبه براي سالك ظاهر شود كه از وظايف خود تخلف و سرپيچي نموده بايد استغفار كند و اگر به وظايف خود عمل كرد ، و نسبت به آنها كوتاهي نكرده، شكر و سپاس الهي را به جا آورد.
محاسبه يعني , انسان در يكي از ساعات پاياني روز به حساب و كتاب حالات و افعال خود رسيدگي كند كه امروز چكار كرده ام، چه كار مي بايست انجام مي دادم كه انجام نداده ام و چه كار انجام داده ام كه مي بايست نمي كردم ؟ خدا از كدام كار من راضي است و شيطان از كدام؟
منظور از محاسبه اين است كه هر كس در پايان هر روز يا حداقل هرهفته و ماه و سال كارهاي خود را حسابرسي كند و عملكرد خود را در مورد خوبي ها و بدي ها و طاعت و نافرماني را دقيقا محاسبه كند و همانند تاجري دقيق كه در پايان روز يا هفته و ماه و سال، حساب هاي تجاري خود را بررسي مي كند و سود زيان خويش را مورد مطالعه قرار مي دهد، به يك محاسبه الهي و معنوي دست زند و همين دقت و موشكافي را در مورد اعمال و رفتارش اعمال نمايد. اگر اعمالش نيك و خداپسند باشد خدا را شكر كند و دوام آن را از خداوند بخواهد و اگر گناه و خلافي از او سرزده از خدا طلب آمرزش كند و از استمرار آن جلوگيري كند و در جبران آن و محو آثارش بكوشد. در واقع اگر بعد از مرگ و در عالم قيامت به حساب ما رسيدگي كنند و همه افكار و حركت و سكون و گفتار و سكوت ما را مورد محاسبه قرار دهند كار از كار گذشته و فرصتي براي جبران خطاها و زماني براي پاك كردن گناهان و استغفار باقي نمانده است، ولي اگر در همين دنيا خود قاضي پرونده خود باشيم و به اعمال خود رسيدگي كنيم در صورت ناروا بودن اعمال و زشت بودن رفتارمان مي توانيم در صدد جبران برآئيم و پيش از فرا رسيدن مرگ و بسته شدن پرونده اعمال، زشتي ها و گناهان را با آب توبه و انابه از دفتر كردار مان بزداييم و با اعمال صالح و خداپسند، گناهان را به حسنات و نيكي ها تبديل نماييم.
يكي از مراحل سخت و دشواري كه همه انسان ها در روز قيامت پيش رو خواهند داشت، محاسبه اعمال و رسيدگي به رفتار و كردار آنها در دنياست. اعمال و كارهايي كه انسان به تدريج و در مدت عمرش انجام مي دهد پس از چندي از صفحه ذهن او فراموش مي شود، ولي هيچ يك از آنها از پرونده اعمال او و صفحه هستي محو نمي شود. اعمال انسان از ريز و درشت با انسان همراه و باقي است و بعد از مرگ و در عالم قيامت همه را يك جا حاضر خواهد ديد: يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَها وَ بَيْنَهُ أَمَداً بَعِيداً. روزي كه هر كس، هر كار نيكي را كه انجام داده حاضر مي بيند و آرزو مي كند ميان او و اعمال بدش فاصله زيادي باشد.
در حديث معروفي از رسول گرامي اسلام(صل الله عليه و آله و سلم) چنين آمده است: حَاسِبُوا أَنفُسَكُم قَبلَ أَن تُحَاسِبُوا وَزِنُوا قَبلَ أَن تُوزَنُوا وَ تَجهَزُوا لِلعَرض الاَكبَر. پيش از آن كه به حساب شما برسند، خود را محاسبه كنيد و قبل از آن كه شما را بسنجند خويش را بسنجيد.»
در روايت تكان دهنده اي از حضرت امام كاظم(عليه السلام) كسي كه اهل محاسبه نفس و اعمالش نباشد با مرام و مسلك و برنامه اهل بيت(ع) اجنبي بوده و از زمره شيعيان آنها به شمار نمي آيد. چند كلام حكيمانه ديگر از مولاي صالحان و متقيان در مورد محاسبه: ثَمَرةُ المُحَاسِبَةِ صَلاحُ النَّفسِ. ميوه درخت محاسبه، اصلاح نفس است. مَن حَاسَبَ نَفسَهُ سَعِد؛ هر كس خود را محاسبه كند، به سعادت مي رسد. مَن حَاسبَ نَفسَهُ وَقَفَ عَلَي عُيُوبِهِ وَ أَحَاطَ بِذُنُوبِهِ وَ استِقَالَ الذُّنُوب وَ أَصلَحَ العُيُوب. هر كس حسابگر خود باشد، به عيب هاي خود پي مي برد و از گناهانش آگاه مي شود و از گناه توبه مي كند و عيب هايش را اصلاح مي كند.»
اين كار علاوه بر اينكه در امر خودسازي و اصلاح نفس انسان مفيد است، كار محاسبه روز قيامت را آسان خواهد كرد.
ر. معاتبه و معاقبه:
بعد از محاسبه نوبت به معاتبه و معاقبه مي رسد. معاتبه به معناي عتاب و سرزنش كردن و معاقبه به معناي مجازات كردن و كيفر دادن خود است. اين مرحله خاص كساني است كه در مراقبت از خود خوب عمل نكرده و نتوانسته است خواسته هاي افراطي نفس خود را كنترل نمايد و دچار خطا و نافرماني شده است.
اگر انسان بعد از محاسبه نفس و حسابرسي رفتار و كردار خود، در مقابل تخلفات و سركشي هاي نفس واكنشي نشان ندهد، جرأت و جسارت نفس براي ارتكاب گناه بيشتر مي شود. همان گونه كه مدير يك شركت و يا رئيس يك اداره كارگران و كارمندان و زيردستان خود را به دليل تخلفاتي كه از آنها سرزده و كوتاهي و قصور در انجام وظايف، مورد سرزنش و جريمه قرار مي دهد و متناسب با ميزان خطا و جرم آنها را گوشمالي و كيفر مي دهد، همچنين كسي كه در راه اصلاح و تربيت نفس قدم بر مي دارد بايد در برابر سركشي و طغيان نفس بي تفاوت نباشد و به موقع عكس العمل نشان دهد وگرنه افراطي گري و سركشي نفس مهار نخواهد شد.
البته بايد توجه داشت كه كيفر نفس در برابر كارهاي خلافي كه انجام داده، داراي مراتب فراواني است. گاهي به گونه اي است كه تنها سرزنش كافي است و بيش از آن نياز نيست ولي گاهي نيز لازم است سخت گيري بيشتري صورت گيرد و نفس انسان از برخي لذت ها، خواهش ها و چيزهاي مورد علاقه اش، مانند خواب و غذا و استراحت محروم گردد تا رام و مهار شود.
اميرمؤمنان(عليه السلام) در خطبه معروف متقين در بيان اوصاف اهل تقوا مي فرمايد: «أَنَّ استَعصَبَت عَلَيهِ نَفسَهُ فِي مَا تَكرَه لَم يُعطِهَا سُؤلَهَا فِي مَا تُحِبّ؛ هر گاه نفس او در انجام وظايفي كه خوش ندارد سركشي كند، او هم از آن چه دوست دارد محرومش مي سازد.»
و در حديث نوراني ديگر مي فرمايد: إِذَا صَعبَت عَلَيكَ نَفسَكَ فَاصعَب لَهَا تَذِلُّ لَك. هنگامي كه نفس منقاد و رام تو نگردد و بر تو سخت بگيرد، تو هم عرصه را بر او تنگ كن تا تسليم تو گردد.»
تذكر اين نكته لازم است كه نبايد براي مجازات نفس در برابر تخلفات و نافرماني او، دست به اعمال خشونت بار و مجازات هاي سنگين و خطرناك زد كه اين كار زيان هاي جبران ناپديري در پي دارد و به سلامت جسم و روح انسان و آسيب جدي وارد مي سازد. مراد از كيفر دادن نفس اموري مثل روزه گرفتن به صورت متعادل و قابل تحمل و منع كردن او از برخي لذت ها و بهره مندي ها با هدف رام كردن و تسليم ساختن آن است.

پرسمان دانشجویی