پاسخ تفصیلی:
بدان كه هيچ دعايي خالي از نوعي اجابت نيست؛ زيرا دعا نوعي عبادت و پرستش است و در هر عبادتي كه با قصد قربت انجام مي‌شود، يعني عبادت كننده تصميم دارد به خداي خود نزديك شود و به كمالات ذات اقدس اله آراسته گردد، خالي از اثر قربي نيست.
بنابراين، همين كه دعا و عبادت با خلوص نيت و شرايط لازم انجام مي‌شود، در همان لحظه به اجابت مي رسد و اثر معنوي خود را بر روح و جان انسان مي گذارد و با استمرار اين حالت است كه آدمي به تدريج مظهر نورانيت و اسماء و صفات كماليه حق تعالي شده، به كمال و سعادت شايسته خود مي‌رسد. امام صادق (عليه السلام) فرمود: «شما را به دعا سفارش مى‌كنم؛ زيرا با هيچ عمل ديگرى همچون دعا، به خدا نزديك نمى‌شويد». «دليل اصلي عدم اجابت»:
گاهي شما از پدر خود چيزي مي‌خواهيد و او به دليل اينكه مقدور نيست و يا مصلحت نيست، برايتان فراهم نمي‌كند؛ ولي در عين حال پاسخ مهربانانه او را داريد و مي‌دانيد كه به شما توجه دارد و اين خودش خيلي مغتنم است. وقتي ما از خداي متعال هم چيزي مي‌خواهيم بايد بدانيم كه سوال ما را مي‌شنود و پاسخ مهربانانه او كمتر از پدرمان نيست و اگر احيانا دعا و درخواستي را اجابت نمي‌كند، حكمت و مصلحتي در كار است؛ يعني زمان و امكانات ديگري كه بايد براي رسيدن به آن مقصد فراهم شود، فراهم نشده است.
و يا ممكن است موانع ديگري بر سر راه اجابت دعا باشد كه به ذكر برخي از آنها مي‌پردازيم.«موانع اجابت دعا»:
1. گناه
يكى از عوامل مهمى كه رابطه انسان با خداي متعال را ضعيف نموده و مانع اجابت دعا مي‌شود، نافرمانى از دستورهاى خداست. حضرت على (عليه السّلام) در دعاى كميل چنين مى‌فرمايد: پروردگارا! گناهانى را بر من ببخش كه موجب حبس و بالا نرفتن دعا مى‌شوند و در جاى ديگر از همان دعا چنين مى‌فرمايد: اى آقا و مولاى من! به عزتت قسم! از تو مى‌خواهم كه بدى كردار و رفتارم موجب پوشيده شدن دعاى من از تو نشود.
امام باقر(عليه السلام) در اين باره فرمود: بنده حاجتى ازخدا طلب مى‌كند و مقرر مى‌شود آن حاجت در زمانى برآورده شود; پس در اين فاصله، او گناهى مرتكب مى‌شود و در نتيجه، خداوند مى‌فرمايد: حاجت اين بنده برآورده نشود و از آن محروم شود; چون او خشم و غضب مرا برانگيخت و همين باعث محروم شدن اوست.
2. لقمه حرام
استفاده از درآمد حلال و پاكيزه از ديگر شرايط اجابت دعا است كه امروزه بيش از هرزمان ديگر لازم است به آن توجه شود. لقمه‌ى حرام تا 40 روز مانع استجابت دعا مى‌شود.
3. قساوت قلب
همچنين گناهان زياد كه منجر به قساوت و سنگدلى مىشدند از عوامل ديگر عدم استجابت دعا مىباشد. امام صادق (عليه السلام) مى‌فرمايد: خداوند دعايى كه از قلب قسى برخاسته باشد اجابت نمىكند.
4. شتاب و عجله
امام صادق (عليه السلام) فرمود: هميشه مؤمن در خير و آسايش است تا هنگامى كه عجله نكند. در غير اين صورت نااميد مى‌شود و دعا را ترك مى‌كند. به درستى كه بنده هنگامى كه دعا مى‌كند خداوند متعال در صدد برآورده ساختن حاجت اوست تا زمانى كه او عجله نكند. «آداب دعا كردن»:
1.بسم الله گفتن
پيامبر خدا (صلي الله عليه و اله) فرمودند:« دعايي كه با بسم الله الرحمن الرحيم آغاز گردد رد نمي‌شود.» (ميزان الحكمة, ح 5620)
2.تمجيد خداوند
«امام صادق (عليه السلام): در كتاب امير المومنين (عليه السلام) آمده است كه پيش از درخواست چيزي از خدا, بايد او را ستود. پس هرگاه خداي عز و جل را خواندي (ابتدا) او را تمجيد كن. (راوي مي گويد:) عرض كردم: چگونه تمجيدش كنم؟ حضرت فرمود: مي‌گويي: يا من هو اقرب من حبل الوريد, يا من يحول بين المرء و قلبه, يا من هو بالمنظر الاعلي, يا من ليس كمثله شيء؛اي كسي كه از رگ گردن به من نزديكتر است, اي كسي كه ميان انسان و دلش حائل مي شود, اي كسي كه در بالاترين چشم انداز است, اي كسي كه مانند ندارد». (همان, ح5622)
3. صلوات فرستادن بر پيامبر و خاندانش (صلوات الله عليهم اجمعين)
امام علي (عليه السلام): «هر گاه از خداي سبحان درخواستي داري ابتدا بر پيامبر اسلام (صلي الله عليه و اله) درود فرست, سپس حاجت خود را بخواه؛ زيرا خدا بزرگوارتر از آنست كه از دو حاجت درخواست شده, يكي را برآورد و ديگري را باز دارد». (نهج البلاغه, حكمت 361)
4. نام بردن حاجت در دعا
امام صادق (عليه السلام): «راستي خداي تبارك و تعالي مي داند كه بنده هر گاه به درگاهش دعا كند چه مي‌خواهد ولي او دوست دارد كه حوائج به درگاه او شرح داده شود؛ پس چون به درگاه او دعا كردي حاجتت را نام ببر». (اصول كافي, ج6, ص 43)
5.اصرار در دعا
امام صادق (عليه السلام): «خداوند بد دارد كه بنده‌ها بر يكديگر در انجام حاجت اصرار ورزند و اصرار را نسبت به خودش دوست دارد؛ خداوند عزوجل دوست مي‌دارد كه از او درخواست و آنچه نزد اوست خواهش شود». (همان, ص 41)
پيامبر اسلام (صلي الله عليه و اله) مى‌فرمايد: خدا رحمت كند بندهاى را كه از خداوند متعال حاجتى را درخواست كند و بر آن اصرار بورزد؛ چه حاجتش برآورده شود و چه برآورده نگردد. (ميزان‌الحكمه،ج2،ص880) به اجابت نرسيدن دعا هرگز نبايد باعث نااميدى از رحمت پروردگار شود; زيرا گاهى ممكن است دعاى شخص تا 20 سال به تإخير بيافتد. (كافي،ج2،ص355) در برخى از موارد خداوند دعاى بنده را مستجاب نمى كند, چون دوست دارد صداى بنده خود را بشنود و همواره او را بردرخانه اش ببيند. (كافي،ج2، ص479)
لازم به ذكر است كه بهتر است در عين اصرار بر دعا, صلاح كار خود را به خداوند واگذار كرد؛ يعني از طرفي در دعا اصرار كنيم چون خود خدا دستور داده است و از طرف ديگر برآورده شدن يا نشدن آن را به خداوند واگذار كنيم چون او صلاح بندگان را از هر كسي بهتر مي‌داند و ما به صلاح كار خود آگاه نيستيم.
6.اعتراف به گناه
امام صادق (عليه السلام): «(در دعا) ابتدا بايد خدا را ستود, سپس به گناه اعتراف نمود و آن گاه حاجت را خواست». (ميزان الحكمة, ح 5630)
7. يقين و اعتماد به استجابت دعا
امام صادق (عليه السلام): «دعا پايگاه اجابت است چنانچه ابر پايگاه باران است». (اصول كافي,ج6, ص29)
8. خواندن خداوند با دلي پاك
امام صادق (عليه السلام): «راستي خداي عز و جل اجابت نكند دعا را از روي دل سخت و قساوت».
9.اخلاص در دعا
امام علي (عليه السلام): «اخلص في المسالة لربك, فان بيده العطاء و الحرمان و اكثر الاستخارة؛ در دعا با اخلاص پروردگارت را بخوان كه بخشيدن و محروم كردن بدست اوست و فراوان از خدا درخواست خير و نيكي داشته باش». (نامه‌ي31 نهج البلاغه, بند 17 و 18)
10. دعا كردن در زمان‌هايي كه اميد اجابت است.
از مجموع روايات بر مي‌آيد كه اوقات ذيل, زمان اجابت دعا است:
- هنگام نزول باران
- هنگام ظهر
- بعد از اداي فريضه
- قنوت نماز وتر
- وقت سحر
- پس از مغرب
- زمان قرائت قرآن
- هنگام اذان
- زمان شكستن دل
- دعاي بيمار در حق عيادت كننده
11. دعا در هنگام آسايش و راحتي
امام صادق (عليه السلام): «دعا در حال آسايش و عافيت, نيازمنديهاي حال بلا را برمي‌آورد (يعني مانع نزول بلا مي‌شود). حضرت در حديثي ديگر فرمود: هر كه را خوش آيد كه در حال سختي دعايش به اجابت رسد, در حال راحتي بسيار دعا كند». (اصول كافي,ج6, ص 33)
12.دعا همراه با تضرع
خداوند در قرآن كريمش فرمود: «ادعوا ربكم تضرعاً و خفية؛ بخوانيد پروردگارتان را در حال تضرع و ترس». (سوره‌ي اعراف, 155)
امام حسين (عليه السلام): «رسول خدا (صلي الله عليه و اله) در هنگام ابتهال و دعا مانند بينوايي كه غذا مي‌طلبد, دستانش را بالا مي‌برد». (ميزان الحكمة, ح 5633)
13.رعايت ادب در دعا
بعنوان مثال: دعا با صداي بلند و طلبكارانه نباشد؛ در هنگام دعا رو به قبله و با وضو و بهتر است از زبان معصومين باشد؛ چرا كه آنها ادب در گفتار, نحوه‌ي در خواست و نيازها را به بهترين شكل بيان نموده‌اند.
برخي ديگر از عوامل اجابت دعا عبارتند از:
1. معرفت به خدا؛ گروهى خدمت پيشواى ششم امام صادق (عليه السلام) شرفياب شدند و پرسيدند: ما دعا و نيايش مى‌كنيم ولى به اجابت نمى‌رسد؟ آن حضرت فرمود: بدين جهت است كه آن كسى را كه مى‌خوانيد, نمى‌شناسيد. (بحارالانوار،ج93،ص368)
رسول گرامى اسلام (صلي الله عليه و اله) در مورد نقش شناخت پروردگار در اجابت دعا مى‌فرمايد: اگر خداوند را به شايستگى معرفتش مى‌شناختيد, با دعايتان مى‌توانستيد كوه را از جاى بكنيد. (الميزان،ج2،ص43)
2. حضور قلب؛ دعا يعنى درخواست از خداى متعال براى برآورده ساختن حاجتى و طبيعى است كه اين ارتباط در صورتى مؤثر واقع مى‌شود كه باطن انسان متوجه خداي متعال باشد و تضرع به پيشگاه او شكل بگيرد و انسان فقط خدا را مؤثر در امور بداند. رسول اكرم (صلي الله عليه و اله) مى‌فرمايد، بدانيد كه خداوند دعائى كه از قلب غافل برخاسته باشد قبول نمىكند. (ميزان الحكمه، حديث5606)
3. پيوستگي ياد خدا؛ شكى نيست كه انسان ها همواره نيازمند لطف هاى پروردگار هستند و زمانى نيست كه از ذات اقدس خداوندى بى نياز باشند. به همين جهت مى‌بايست انسان درتمامى حالات، خوشى و ناخوشى, سلامت وكسالت, همواره به يادخدا باشد. امام صادق (عليه السلام) فرمود: هركسى كه در همه حال به دعا مشغول باشد, دعاى او در هنگام گرفتارى به استجابت نزديكتر است; چون فرشتگان در هنگام بلا مى‌گويند: اين صداى آشنايى است و دعاى او در آسمان در پرده و حجاب نخواهد بود; در حالى كه اگر انسان تنها در گرفتاري‌ها پروردگار را بخواند, دعا و نيايش از اجابت دورتر است; چون فرشتگان مى‌گويند: اين صداى ناآشنايى است.
4. توسل به اولياي الهي: وسيله قرار دادن كساني كه مي‌توانند ميان ما و خداوند واسطه شوند، باب وسيعي دارد. هر كسي به هر مقداري كه نزد خداي تعالي عزيز و آبرومند است، مي‌تواند وسيله انسان به درگاه الهي براي رسيدن به حاجت ها و نيازها باشد و در امر استجابت دعا وساطت نمايد. برترين كساني كه از وجاهت و آبرومندي كامل نزد خداوند برخوردارند، معصومين (عليهم السلام) هستند.
پيامبر اكرم (صلي الله عليه و اله) فرموده است: «خداوند عزوجل مى‌فرمايد: اى بندگان من! گرامىترين خلق و پرفضيلتترين آنان نزد من، محمد و برادرش على و امامان بعد از وى هستند. اينان «وسيله»ها به سوى من مىباشند. هر كس حاجتى دارد و نفعى را طالب است و يا دچار حادثهاى سخت و زيانبار گشته و برطرف شدن آن را مىخواهد، مرا به محمد و آل طاهرينش بخواند تا به نيكوترين وجه حاجت او را برآورم» (بحارالانوار، ج 94، ص 22) «شرايط خواسته و حاجت»:
1. با حكمت الهى مغايرت نداشته باشد: خداى متعال بر اساس حكمت خود اين عالم را طبق قوانين خاص اداره مى‌كند و هيچگاه، اين قوانين را نقض نمىكند بنابراين استجابت دعا بايد از كانال قوانين و سنن الهى جريان يابد و اگر دعايى نقض كننده اين مطلب باشد مستجاب نمىشود. زيرا خداى متعال فقط كريم نيست بلكه حكيم نيز هست و هيچ صفتى از صفات او صفت ديگرش را نقض نمىكند.
امام على (عليه السلام) مى‌فرمايد خداوند سبحان حكمت خويش را نقض نمىكند بنابراين هر دعايى را مستجاب نمىسازد. (ميزان الحكمه،ج2،ص876).
2. مطابق مصلحت باشد: در ضمن شمارش علل گوناگونى كه باعث مى‌شود حاجات انسان سريعاً اجابت نشود، يكى از مهمترين آن علّتها اين است كه گاهى اوقات انسان از خداوند چيزهايى را درخواست مىنمايد و فكر مى‌كند اجابت آن به نفع او مىباشد حال آن كه در واقع اجابت آن درخواست به ضرر اوست. درسوره بقره آمده است: «چه بسا چيزى را خوش نداشته باشيد حال آنكه خير شما در آن است و يا چيزى را دوست داشته باشيد، حال آنكه شرّ شما در آن است». (بقره, آيه 216).
دوست عزيز!
انسان همواره خيال مى‌كند كه اگر دقيقا همان چيزي را كه طلب مى‌كند، در همان زمان و با همان شرايطى كه مىخواهد عمل شود، دعايش به اجابت رسيده است؛ در حالى كه ممكن است اجابت دعا به صلاح بنده نباشد.
نكته‌ي مهم اين است كه ما بايد به هنگام دعا يقين داشته باشيم كه حقتعالى قادر است- اگر اين دعا و خواسته به مصلحت ما باشد و منافات با حكمت الهى و نظام آفرينش و ربوبيت نداشته باشد- حاجت ما را برآورده نمايد و اگر مصلحت نباشد به بهترين شكلى آنچه كه خير و صلاح ما را در آن مىبيند عنايت فرمايد و تشخيص اينكه دعاي ما به چه علتي در حال حاضر اجابت نشده است، به عهده‌ي ما نيست. بلكه آن چيزى كه بر عهده ما و كار و وظيفه ما است دعا نمودن و ميل و نيت و قصد و يقين به اجابت آن است؛ مصلحتسنجى و محاسبه خير و شر آن بر عهده ربالعالمين است.
سخن پاياني: بهترين دعاها در مفاتيح الجنان و صحيفه‌ي امام سجاد (عليه السلام) آمده است كه به شما توصيه مي‌كنيم به آنها مراجعه فرماييد.
به دو دعاي سريع الاجابه توجه كنيد :
1- دعاي سريع الاجابه از حضرت كاظم –ع- از كتاب مصباح كفعمي ( در مفاتيح الجنان ذكر شده است :
اَللّـهُمَّ اِنّي اَطَعْتُكَ فِي اَحَبِّ الاَشْياءِ إليْكَ وَهُوَ التَّوْحيدُ وَلَمْ اَعْصِكَ فِي اَبْغَضِ الاَشْياءِ اِلَيْكَ وَهُوَ الْكُفْرُ فَاغْفِرْ لي ما بَيْنَهُما يا مَنْ اِلَيْهِ مَفَرّي آمِنّي مِمّا فَزِعْتُ مِنْه اِلَيْكَ، اَللّـهُمَّ اغْفِرْ لِيَ الْكَثيرَ مِنْ مَعاصيكَ واقْبَلْ مِنِّي الْيَسيرَ مِنْ طاعَتِكَ يا عُدَّتي دُونَ الْعُدَدِ، وَيا رَجائي وَالْمُعْتَمَدَ، وَيا كَهْفي وَالسَّنَدَ، وَيا واحِدُ يا اَحَدُ، يا قُلْ هُوَ اللهُ اَحَدٌ اَللهُ الصَّمَدُ لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً اَحَدٌ، اَسْاَلُكَ بِحَقِّ مَنِ اصْطَفَيْتَهُمْ مِنْ خَلْقِكَ وَلَمْ تَجْعَلْ خَلْقِكَ مِثْلَهُمْ اَحَداً اَنْ تُصَلِّيَ عَلى مُحَمَّد وَآلِهِ وَتَفْعَلَ بي ما اَنْتَ اَهْلُهُ، اَللّـهُمَّ اِنّي اَسْاَلُكَ بِالْوَحْدانِيَّةِ الْكُبْرى وَالُْمحَمَّدَيَّةِ الْبَيْضاءِ وَالْعَلَوِيَّةِ الْعُلْيا وَبِجَميعِ مَا احْتَجَجْتَ بِهِ عَلى عِبادِكَ وَبِالاِسْمِ الَّذِي حَجَبْتَهُ عَنْ خَلْقِكَ فَلَمْ يَخْرُجْ مِنْكَ اِلاّ اِلَيْكَ، صَلِّ عَلى مُحَمِّد وَآلِهِ وَاجْعَلْ لي مِنْ اَمْري فَرَجاً ومَخرَجاً وَارْزُقْني مِنْ حَيْثُ اَحْتَسِبُ وَمِنْ حَيْثُ لا اَحْتَسِبُ، اِنَّكَ تَرْزُقُ مَنْ تَشاءُ بِغَيْرِ حِساب. ثمّ سل حاجتك.
2- روايت شده كه مردى خدمت حضرت اميرالمومنين عليه السلام شكايت كرد از دير شدن جواب دعايش فرمود چرا نمى خواهى دعا سريع الاجابه را پرسيد كه آن كدام دعا است فرمود بگو: اَللّهُمَّ اِنّى اَسْئَلُكَ بِاسْمِكَ الْعَظيمِ الاَْعْظَمِ الاَْجَلِّ الاَْكْرَمِ الْمَخْزوُنِ الْمَكْنُونِ النُّورِ الْحَقِّ الْبُرْهانِ الْمُبينَ الَّذى هُوَ نُورٌ مَعَ نُورٍ وَ نُورٌ مِنْ نُورٍ وَ نُورٌ فى نُورٍ وَ نُورٌ عَلى كُلِّ نُورٍ وَ نُورٌ فَوْقَ كُلِّ نُورٍ وَ نُورٌ تُضيئُ بِهِ كُلُّ ظُلْمَةٍ وَ يُكْسَرُ بِهِ كُلُّ شِدَّةٍ وَ كُلُّ شَيْطانٍ مَريدٍ وَ كُلُّ جَبارٍ عَنيدٍ لا تَقِرُّبِهِ
اَرْضٌ وَلايَقُومُ بِهِ سَمآءٌ وَ يَاْمَنُ بِهِ كُلُّ خآئِفٍ وَ يَبْطُلُ بِهِ سِحْرُ كُلِّ ساحِرٍ وَ بَغْىُ كُلِّ باغٍ وَ حَسَدُ كُلِّ حاسِدٍ وَ يَتَصَدَّعُ لِعَظَمَتِهِ الْبَرُّ وَالْبَحْرُ وَ يَسْتَقِلُّ بِهِ الْفُلْكُ حينَ يَتَكَلَّمُ بِهِ الْمَلَكُ فَلا يَكُونُ لِلْمَوْجِ عَلَيْهِ سَبيلٌ وَ هُوَ اسْمُكَ الاَْعْظَمُ الاَعْظَمُ الاَجَلُّ الاَْجَلُّ النُّورُ الاَْكْبَرُ الَّذى سَمَّيْتَ بِهِ نَفْسَكَ وَاسْتَوَيْتَ بِهِ عَلى عَرْشِكَ وَ اَتَوَجَّهُ اِلَيْكَ بِمُحَمَّدٍ وَ اَهْلِ بَيْتِهِ وَاَسْئَلُكَ بِكَ وَ بِهِمْ اَنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اَنْ تَفْعَلَ بى ...حاجت خود را ذكر كنيد
تذكر: سريع الاجابه بودن به معناي اين است كه اين دعاها اقتضاي اجابت سريع را دارد. تاثير عوامل اقتضايي مشروط به جمع بودن ساير شرايط و نبودن موانع اجابت است، بنابراين نبايد گمان شود كه صرف دعا كردن و ذكر گفتن علت اجابت حتمي است بلكه بايد در مسير اجابت انسان اهل عمل هم باشد و خودش هم عملا حركت كند و تلاش نمايد و موانع اجابت مانند گناه را نيز برطرف كند.
برايت آرزوي سلامت و سعادت داريم.