راهکار حضور قلب در نماز | کتابخانه مجازی الفبا

من از اينكه نمي توانم روي نماز حضور قلب داشته باشم خيلي گريه مي كنم و عذاب مي كشم و از آخرت مي ترسم تو رو خدا كمكم كنيد؟

احتمالا نگراني و عذاب کشي شما ناشي از اين است که فکر مي کنيد بدون حضور قلب نماز شما صحيح نيست, ولي بايد بدانيد که اصطلاح «قبولي اعمال» با «صحت اعمال» تفاوت دارد. «صحت اعمال» مربوط به ظاهر اعمال است. به طور مثال نماز با وضو باشد، لباس و بدن نمازگزار پاک و قرائت نماز صحيح باشد. اما «قبولي اعمال» بيشتر مربوط به باطن اعمال و تاثير معنوي و عرفاني آن است و مراتب و درجات قبولي نيز بستگي به مراتب اخلاص در توحيد و حضور قلب دارد.
بنابراين همين مقدار که شرايط ظاهري نماز رعايت شود نماز صحيح است و فرد نمازگزار را از درکات جهنم نجات مي دهد. به هر مقدار هم که حضور قلب بيشتر داشته باشد و اخلاص او بيشتر باشد درجات بهشتي او بالاتر خواهد بود, بنابراين نبايد بيش از حد نگران باشيد و سعي کنيد به تدريج حضور قلب را تمرين کنيد و ارزش نماز خود را بالا ببريد.
احاديث فراواني دلالت دارند که ميزان قبولي نماز، بستگي به ميزان حضور قلب در نماز دارد.
امام صادق(عليه السلام) مي فرمايد: «از نماز انسان، نصف يا ثلث يا ربع يا خمسش بالا برده مي شود (قبول مي گردد) و آن مقدار از نماز که با توجه قلبي همراه باشد، بالا مي رود».(1)
حضرت باقر(عليه السلام نيز مي فرمايد: «بر توجه قلبي در نماز عنايت و محافظت کن، چون آن مقدار از نماز که با توجه و حضور خوانده اي، براي تو حساب مي شود». (2)
حضرت صادق(ع) در روايتي مي فرمايد: «هر کس دوست دارد بداند نمازش مورد قبول قرار گرفته يا نه بايد ببينيد آيا نمازش او را از بدي ها و زشتي ها باز داشته يا نه؟ نماز هر فرد به مقداري که او را از فحشا و منکرات باز دارد، مورد قبول است. (3). « حضور قلب و معاني کلمات »
حضور قلب روح نماز است و يكي از موارد تحقق حضور قلب در نماز توجه به معاني كلمات آن است. توجه به معاني کلمات مسيري براي رسيدن به حضور قلب است. حضور قلب در ابتدا با توجه به معاني کلمات حاصل مي شود اما بايد از اين مرحله نيز گذر کرد و به حضور واقعي رسيد. حضور واقعي همانا خود را در محضر خدا ديدن و درک بزرگي و صفات بلند مرتبه اوست. حضور قلب يعني خود را نديدن و او را ديدن. حضور قلب از جنس محبت است محبت به معبود و معشوق حقيقي و پروردگار و آفريدگار ما.
براي گذر کردن از اين مرحله بايد علاوه بر توجه به معاني نماز به فلسفه اعمال نماز نيز توجه کرد. به عنوان مثال: امام صادق عليه السلام در مورد تکبيره الاحرام فرمود: چون تکبير گويي در برابر کبرياء حق، هر آن چه را که در ميان آسمان بلند و زمين خاکي است کوچک بدان... .(4)
در سخني از اميرالمؤمنين عليه السلام آمده که : سجده اول يعني من از خاک هستم. سر برداشتن از سجده اول يعني من از خاک برآمده ام. سجده دوم يعني من به خاک باز مي گردم و سر برداشتن از آن يعني دوباره براي قيامت سر از خاک بر مي دارم.
مطالعه در اذکار و حرکات نماز، اشتياق به آن را افزون مي نمايد. توصيه مي شود در باب حرکات و اذکار نماز، حتما کتاب سر الصلاه امام خميني را مطالعه نموده و حداقل، مدتي با آن مأنوس باشيد. به عنوان مثال يک هفته تکبيرة الاحرام و معاني آن را مطالعه و در نمازتان رعايت کنيد هفته بعد سجده و به همين ترتيب الي آخر. اثر آن را خواهيد ديد و لذت آن را ان شاء الله خواهيد چشيد. شايد متن اوايل کتاب سنگين باشد، به طور موقتي از آن گذر کنيد و به اسرار نيت، رکوع، سجده و ... رجوع نماييد.«انس به دنياي مذموم با حضور قلب نمي سازد»
برادر با ايمانم!
بايد دانست حضور قلب كامل که يكي از حالات بلند عرفاني و معنوي است، نتيجه انس و عشق به خداوند و طي کردن مسير توحيد است و براي رسيدن به اين منظور بايد انسان انسش به دنيا كم شود. در غير اين صورت نبايد توقع داشته باشد كه وقتي به نماز مي ايستد، ذهن و دلش كاملا در اختيارش باشد و به سمت دنيا نرود. اسلام دين توحيدي است و سير و سلوک عرفاني که همان راه توحيد است باعث مي شود انسان کم کم در خداوند متمرکز شود, تنها در اين صورت است که مي تواند در نماز هم متمرکز باشد و حضور قلب را تجربه کند. سر دين و حضور قلب در توحيد است, منتهي بايد توجه داشته باشد که رسيدن به توحيد و خدايي شدن تمام اعضا و جوارح ظاهري و باطني انسان به آساني بدست نمي آيد و مستلزم تلاش فراوان و برنامه ريزي و صرف عمر همراه با کسب دانش و عمل است. شما بايد با کسب معرفت خدا و ايمان توحيدي و عبادت و بندگي کم کم انديشه و اخلاق و عملتان خدايي شود و زندگي خدامحور داشته باشيد تا بتوانيد در نماز هم در ياد خدا متمرکز شويد و حضور قلب داشته باشيد. با اين مشغله فکري و کاري و گرايش هاي دنيوي و تکثر گرايي که امروزه مردم با آن درگير هستند, امکان حضور قلب کامل بسيار کم است. «عشق به محبوب مايه حضور قلب»
همچنين اصلي ترين عامل تمرکز حواس و حضور قلب، گرايش هاي عاطفي انسان است. علاقه ها، دلبستگي ها و به خصوص عشق که همان شدت حب و دلبستگي است، تعيين کننده ترين علت تمرکز انسان بر يک موضوع است. کسي که عاشق تحصيل دانش است، تمرکز بيشتري در درس و مطالعه دارد تا کسي که علاقه چنداني به آن ندارد. کسي که عاشق کسي شده است، شايد تمام فکر و ذکرش ياد او شود و دائم به فکر او باشد.
کسي هم که عاشق خداي متعال و پرستش او است در نماز بيشتر از هر زمان و موقعيت ديگري حضور قلب دارد زيرا نماز دقيقا هنگامي است که او اجازه يافته با معشوق خويش سخن بگويد و راز و نياز عاشقانه داشته باشد و در اين حالت آنقدر در جذبه حق است که امکان ندارد حواسش از محبوب به چيز ديگري متمايل شود؛ از آن رو هر كسي به نسبت معرفت و عشق و علاقه که به خداوند دارند از حضور قلب برخوردار مي شود.
شناخت هر چه بيشتر و حقيقي تر خداي متعال و رابطه با او از طريق دعا، مناجات و اظهار محبت به او و در مقابل کم کردن مشغله هاي دنيوي در بيشتر شدن حضور قلب تأثير بالايي دارد.«راهكاري از علامه طباطبايي( ره)»
يكى از شاگردان علامه طباطبايى(ره) از نداشتن خشوع در نماز و عدم حضور قلب رنج مى‏برد به خدمت علامه(ره) رسيد و راهكارى خواست. ايشان نخست از پاسخ خوددارى كردند، پس از چندبار اصرار، ايشان فرمودند: «شما نمى‏توانى!» شاگرد گفت: آقا شما بفرماييد حداقل اگر كسى پرسيد به او بگويم.
علامه(ره) فرمودند: «فكر در نماز دنباله افكار شبانه‏روز است. كسى كه صبح تا ظهر به ياد خدا نبوده نمى‏تواند هنگام نماز ياد خدا را استمرار دهد.
بنابراين توصيه مى‏شود محيط اطراف خود را به گونه اي تغيير دهيد که شما را در اين مهم( ياد خدا) ياري رساند. با يك برنامه‏ريزى مناسب به كارهاى شخصى، درسى و روابط خوب با ديگران بپردازيد، و به همه كارهاى روزانه خود رنگ خدايى بدهيد و پيش خود بگوييد: «خدايا من در خوابگاه و كلاس و در طول روز آن چه تو دوست‏دارى انجام مى‏دهم. تو هم قلب مرا از محبت خود پر گردان و نگرانى آينده را از دل من بر گردان. چنين رازگويى و نيازخواهى صادقانه با خدا دريچه‏اى از نور و عرفان به سوى انسان مى‏گشايد. و تداوم اين عهد و پيمان، مشكلات را يكى پس از ديگرى برطرف مى‏سازد.«حضور قلب حوصله مي خواهد»
حضور قلب بايد به تدريج مستقر شود بنابراين كسي كه در ابتداي راه كمال و خودسازي قرار دارد نبايد از خود انتظار حضور قلب كامل داشته باشد و بايد آن را به تدريج تمرين كند و بدست آورد. بايد با نفس مانند کودکي نوآموز مدارا کرد و به تدريج و با آهستگي آن را مهار و رام نمود. بنابراين بايد از مقدار بسيار کم شروع کرد و به تدريج بر ميزان تمرکز و توجه و حضور قلب افزود. دوست خوبم!
موارد زير حتما شما را در حضور قلب بيشتر ياري خواهد کرد:
1- دقت در انجام مقدمات نماز، مانند وضوى با معنويت، انجام مستحباتى چون اذان، اقامه و...
در كتاب‏هاى حديث آمده است: شخصى از پيامبر(ص) درخواست كرد كه راهى به او بنماياند تا حضور قلب بيشترى در نماز پيدا كند حضرت او را به شاداب گرفتن وضو فرمان دادند.
2- از هنگام وضو گرفتن توجه داشته باشيم که داريم براي چه کاري و حضور، نزد چه بزرگي مهيا مي شويم. چند لحظه قبل از نماز نيز فکر کنيم که مي خواهيم چه کاري انجام دهيم و در مقابل چه معبود و محبوبي ايستاده ايم.
3- گزينش مكان مناسب، دورى ازجاهاى شلوغ و پر سر و صدا و پرهيز از هر آن چه موجب انحراف توجه از خداوند شود.
4- گزينش وقت مناسب و تا آن جا كه ممكن است اول وقت خواندن نماز.
5- تا حد امكان در مسجد و با جماعت نماز خواندن و دعا کردن (به ويژه در جماعاتى كه بعد معنوى بيشترى دارد).
6- نماز را با طمأنينه و دقت در مفاهيم و معانى آن خواندن و آن را با توجه به عظمت خداوند و کوچکي خود به جا آوردن.
7- در نماز در حال ايستاده به مهر نگريستن و در ركوع پايين پا و در تشهّد به دامن خود نظر نمودن.
8- تخليه دل از حب دنيا و امور دنيوى وآن را مالامال از عشق خدا ساختن.
9- ضبط قوه خيال: پرنده لجام گسيخته خيال، چكاوكى است كه هر آن بر شاخسارى مى‏نشيند. ازاين‏رو هميشه افكار انسان به اين طرف وآن طرف متوجه است و قرار و آرامى ندارد؛ اما اگر آدمى با دقت و هوشيارى در كنترل آن بكوشد پس از چند صباحى رام و مطيع شده و به هر سو كه اراده شود متوجه مى‏گردد. بنابراين انسان بايد در نماز از اول با قاطعيت بنا را بر اين بگذارد كه تمام توجه خود را به سوى پروردگار معطوف دارد و هر گاه پرنده خيال از چنگ او گريخت، بلافاصله آن رابه همان جهت برگرداند. اگر چندين مرتبه در ايام متوالى چنين كند، كم‏كم ذهنش عادت خواهد كرد.
10-توجه به ارزش والاي نماز: احاديث زير نمايانگر ارزش والاي نماز است.
ü هر که خداوند از او يک نماز بپذيرد عذابش نمي کند و از هر که يک کار نيک بپذيرد عذابش نمي کند.(امام صادق عليه السلام)(5)
ü هر که دو رکعت نماز بخواند و بداند در آن ها چه مي گويد، نمازش که تمام شد گناهي ميان او و خداوند باقي نمي ماند. .(امام صادق عليه السلام)(6)
مطالعه كتاب‏هايى همچون «آداب الصلوه» يا «پرواز در ملكوت امام خمينى» و «اسرار الصلوه» مرحوم ميرزا جواد آقا ملكى بسيار سودمند است.
مطالعه بيشتر:
1- حضور قلب در نماز، على اصغر عزيزى تهرانى
2- حضور قلب در نماز، محمد بديعى.
3- نماز، آقاي قرائتي
4- نماز، آقاي عباس عزيزي
5- اسرار الصلوة، مرحوم ميرزا جواد آقا تبريزي
6- سر الصلاه، امام خميني(ره)
7- پرتوي از اسرار نماز، تأليف محسن قرائتيارجاعات:
1- «ان العبد ليرفع له من صلاته نصفها او ثلثها او ربعها او خمسها و ما يرفع له الا ما اقبل عليه بقلبه». بحارالانوار، ج 84، ص 238
2- «عليک بالاقبال علي صلاتک فانما يحسب لک فيها ما اقبلک عليه منها بقلبک». همان، ص 201
3- بحارالانوار، ج 82، ص 198
4- سرالصلاه، امام خميني(ره)، ذيل تکبيره الاحرام
5- اصول کافي، 3/266/11
6- اصول کافي، 3/266/12

پرسمان دانشجویی