معيارهاي عمل اخلاقي | کتابخانه مجازی الفبا

ملاكها ومعيارهاي فعل اخلاقي جيست؟

تشكر مي كنيم كه با پرسمان ارتباط برقرار نموده و به ما اطمينان نموده ايد.

براي پاسخ به معيار و ملاك خوبي و بدي افعال اختياري انسان توجه شما را به مطالب زير جلب مي كنيم :

مكاتب اخلاقي در صدد پاسخ به اين سؤال (ملاكها ومعيارهاي فعل اخلاقي) هستند. به طور كلي دو دسته نظريه وجود دارد.

1- نظريه هاي غايت گرايانه

2- نظريه هاي وظيفه گرايانه

گروه اول مي گويند بايد به نتيجه عمل نگاه كرد. و عمل در صورتي خوب است كه نتيجه خوب آن از ساير اعمال بيشتر باشد يا مقصود آن باشد كه بيشتر باشد.نتيجه گروان در اين كه اين نتيجه خوب چيست، اختلاف نظر دارند. برخي لذت را غايت فعل اخلاقي معرفي مي كنند، عده اي ديگر قدرت (فردريش نيچه (1844-1900)، كمال و ... را نتيجه عمل اخلاقي مي دانند.

هم چنين غايت انگاران درباره اين كه بايد به دنبال فراهم آوردن خير چه كسي بود، اختلاف نظر داشته و به دو گروه كلي تقسيم مي شوند.

1- خود گرايي اخلاقي (طرفداران اين نظريه مانند اپيكور، هابز و نيچه)

2- همه گروي اخلاقي يا سود گروي (جرمي بنتام و جان استوارت ميل).

دسته دوم، وظيفه گرايان هستند كه مي گويند در هر مورد خاص بايد به وظيفه مخصوص آن مورد عمل كرد.

وظيفه گرايان نيز دو دسته هستند.

1- عمل نگر: اينان به دنبال اين هستند كه براي هر مورد جزئي و خاص.

2- قاعده نگر: بر اين باورند كه ما قواعدي براي تشخيص صواب و خطا در اختيار داريم. كانت از اين دسته است.

نكته اي كه در تمامي اين مكاتب ديده مي شود اين است كه اينان با تكيه بر عقل ناقص بشري در صدد ايجاد يك مكتب بوده اند و نوعي تحير در اين مكاتب به چشم مي خورد كه اين سرگرداني را از كثرت مكاتب مي شود فهميد.

اما مكتب اخلاقي اسلام، واضح و كامل است. برخي از پارامتر هاي اين مكتب از قرار زيراست.

1- در اين مكتب، ملاك ارزش بر اساس نوع تأثير عمل در كمال نفس تعيين مي شود. هر عملي كه تأثيري در كمال داشته باشد ارزش اخلاقي داشته و خوب است و هر عملي كه تأثير منفي در كمال داشته باشد ضد اخلاقي مي باشد.

2- ارزش هاي اخلاقي تابع نيت انسان هستند و كار اخلاقي به كاري مي گويند كه هم لياقت عمل صالح بودن را داشته باشد و هم داراي نيت صحيحي باشد تا موجب كمال گردد.

3- در اين مكتب، هدف، مشخص و والاست. هدف مكتب اخلاقي اسلام، قرب الهي است كه انسان با كار اخلاقي به اين قرب نزديك مي شود.اخلاق و مذهب :قواعد عام اخلاقي، عقلاني هستند و حسن و قبح آنها را عقل به تنهايي مي فهمد. خوبي عدالت و بدي ظلم بر همه روشن است. اما اخلاق، فقط به دانستن برخي قواعد اخلاقي ختم نمي شود بلكه در لايه ها و طبقات جامعه با مسائل فراوان مانند شريان حياني درجريان است.

دين به عنوان پشتوانه مفهومي و اجرايي اخلاق، تكميل كننده خواهد بود. يكي از معاني روايت پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم كه فرمود:« إنّـما بـُعثت لِأتمّم مكارم الاخلاق» اين است كه: [بخشي از مكارم اخلاق و زيبايي هاي اخلاقي را شما درك مي كنيد و مي فهميد] من مبعوث شده ام تا [اين] مكارم اخلاقي را براي شما تكميل نمايم. به عبارتي، بخش مهمي از اخلاقيات از دسترس انديشه ما دور است. به عنوان مثال، كانت مي گويد: دروغ در هر حالي بد است. بايد پرسيد: حتي اگر يك دروغ جان صدها انسان بي گناه را نجات دهد، باز هم بد است؟

سخن اين جاست كه انديشه بشري نهايتاً به جايي مي رسد قابل خدشه، مبهم و بدون پشتوانه است. اما اگر به دين مراجعه كرديم، مي بينيم كه فلسفه دين موافق اخلاق است و بخش مهمي از احكام ارزشي كه از طرف خداوند به ما رسيده، ناظربه مسائل و جزئيات اخلاقي است.

پيامبر با اتصال به سرچشمه وحي الهي، اين بخش مهم را نيز براي انسان ها روشن مي نمايد و دين، تكميل كننده اخلاق است. ريشه قواعد اخلاقي در وجود و روح انسان است و او بسياري از خوب و بد ها را با وجدان خويش مي يابد اما در، يافتِ بسياري ديگر از احكام ارزشي ناتوان است و دين به عنوان يك كاتاليزور و سرعت بخش، ما را در رسيدن به قواعد اخلاقي ياري مي رساند. هدف اخلاق، آراسته شدن به ملكات شايسته و فضايل و پيراسته شدن از رذايل، براي نيل به قرب الهي است. اين مهم با اخلاق سكولار به دست نمي آيد.

اخلاق بدون دين در بسياري مسائل به بن بست مي خورد. اين دين است كه مي تواند اخلاق را از بن بست بيرون بكشدو به عنوان مثال يك انسان اخلاقي نمي تواند قبول كند كه شخصي كه هزاران نفر به دست او كشته شده اند، با يك گلوله يا با طناب دار در چند لحظه كشته شده و قضيه تمام شود. خون هزاران نفر را چه كسي پاسخ خواهد داد؟ دين در اين جا راهكار دارد و زندگي را منحصر در دنياي مادي نمي داند.

هم چنين يك انسان اخلاقي ممكن است از خود سؤال كند كه اخلاقي بودن براي چه؟ براي زندگي بهتر. زندگي بهتر براي چه؟ مثلاً براي آرامش بيشتر. آرامش بيشتر براي چه؟ و ... در نهايت اين اخلاق به بن بست مي رسد. دين و مذهب در اين جا حرف دارد. هدف اخلاق، رسيدن به قرب الهي است.

شهيد مطهري مي فرمايد: خداشناسي پايه اخلاق است.انسانيت و آدميت و اخلاق بدون شناختن خدا معنا ندارد يعني هيچ امر معنوي بدون اينكه آن سر سلسله معنويات پايش به ميان آيد معنا ندارد ... وقتي كه پايه اي در روح بشر نباشد چرا انسانيت ؟ به من چه مربوط ؟ ... [ اين اخلاق ] پايه و اساس ندارد و نمي تواند داشته باشد ... دين ...اساس داشته و تجربه و آزمايش، صحت آن را ثابت كرده و چطور انضباطهاي اخلاقي محكم پولادين را به وجود آورده و بعد از اين هم به وجود خواهد آورد.( .(مجموعه آثار شهيد مطهري، ج22، ص510).

يك سؤال بسيار مهم: اگر بدون ايمان نمي توان اخلاقي بود پس چرا برخي جوامع اروپايي وآمريكايي مذهبي نيستند اما از دروغ و نفاق و تزوير و دزدي وخيانت پرهيز مي كنند ؟ پس معلوم مي شود كه مي توان اخلاقي بود بدون اينكه متكي به ايمان و معرفت باشد.

شهيد مطهري مي فرمايد: اين سخن را شما زياد شنيده ايد ، خود من هم زياد شنيده ام و شايد مدتها هم به آن معتقد بودم كه چنين چيزي مي شود ،استاد شهيد در ادامه سه نوع «خود» را مطرح مي كند كه بياني به اين مضمون دارد.

1- خود شخصي

انسان گاهي اوقات فقط خودش را مي بيند و از آن حيطه تجاوز نمي كند.

دايره اي كشيده اند كه خودشان در داخل آن و غير خودشان همه بيرون از آن هستند همه چيز را براي خودشان مي خواهند . اين ، نوع ضعيف خود پرستي است .

2- خود خانوادگي

برخي اوقات، انسان فقط خانواده خود را مي بيند و با آنان بسيار محترمانه، مهربانانه و عادلانه رفتار مي كند. اما در خارج محيط خانواده تمام صفات رذيله وجود دارد.

3- خود ملي

گاهي مي بينيم كه خود توسعه پيدا كرده، خود ملي مي شود. افراد ملت در داخل خودشان مثل همان فرد در داخل خانواده اند كه نسبت به خانواده خودش راستگو است. نسبت به ملت خود امين است ، دزد نيست. در واقع براي شخص خودش دزد نيست، براي شخص خودش دروغ نمي گويد، ظلم نمي كند، يكي از سيئات اخلاقي را مرتكب نمي شود.

اينكه ما مي بينيم امروز فرد نسبت به فرد ظلم نمي كند ولي ملت ها بدترين اقسام ظلم را نسبت به ملل ديگر مي كنند و اين را هم زشت نمي دانند [ ناشي از همين فكر است ]. رجال درجه اول اروپا مظالمي را كه نسبت به ملل استعمار زده مرتكب شده اند براي خودشان افتخار مي دانند همين فردي كه در داخل ملت و كشور خودش اين قدر عادل و امين است و ممكن نيست كوچك ترين خيانت و عمل ضد اخلاقي بكند، وقتي كه پاي ملتي ديگر به ميان مي آيد مي گويد اين مفاهيم معني ندارد.

جمله اي از الكسيس كارل نقل مي كنند كه : در دنيا در زير پرده كلمه هاي عفت، تقوا، حق و عدالت چقدر نفع نهفته است! يعني اينها كلماتي است تو خالي... آن طوري كه بايد حقيقت ندارد، داخل آن خالي است، مثل گردو يا بادامي است كه پوست دارد ولي مغز ندارد ... رمز اين كه هر چه دنيا عالِم تر مي شود بي عقيده تر مي گردد و پايبندي اش به اصول اخلاقي كمتر مي شود، همين است كه غالباً اصول اخلاقي كه به بشر تعليم كرده اند، منطق نداشته، پشتوانه نداشته، اعتبار نداشته، پايه نداشته.(ر.ك مجموعه آثار شهيد مطهري، ج22، ص508-509)

شما دوست عزيز در اين زمينه مي توانيد به كتاب هاي زير مراجعه نموده از مطالب بيشتري بهره ببريد.

1- فلسفه اخلاق شهيد مطهري

2- اخلاق اسلامي ) انتشارات معارف)

3- نقد و بررسي مكاتب اخلاقي(آيت الله مصباح)

4- فلسفه اخلاق(آيت الله مصباح)

پرسمان دانشجویی