شرايط قبولي نماز و عبادات | کتابخانه مجازی الفبا

آثار و نشانه هاي پذيرفته شدن يا مقبوليت نماز چيست؟ لطفا توضيحي دقيق و مفصل بفرمائيد؟

شرايط قبولى اعمال عبارت است از:
الف) نيت خالص،
ب ) تقوا در امور و پرهيز از گناهان،
ج ) همراهى عمل با علم و يقين،
د ) عمل را صحيح انجام دادن،
ه ) محبت و ولايت اهل بيت(ع) .
نشانه‏هاى قبولى عمل نيز عبارت است از:
الف) شامل شدن توفيق الهى بر اعمال خير،
ب ) داشتن حالت توجه و انابه در عبادات و... .
پاسخ تفصيلي:
عباداتي كه انسان انجام مي دهد، براي اينكه مؤثر واقع شوند غير از شرط صحّت، بايد واجد شرط قبول يا كمال نيز باشند. شرط صحّت، يعني اينكه انجام عبادت سبب شود مؤاخذه و عقاب ترك عبادت از انسان برداشته شود كه به سبب انجام دادن صحيح ظواهر عبادات امكان پذير مي باشد. اما شرط قبول و كمال عبادت، در واقع به روح عبادات بر مي گردد يعني آنچه كه علاوه بر ظواهر، مراعاتش، انسان را به قرب خدا و رشد معنوي مي رساند و در فرد و جمع، تأثير مي گذارد.
گاهي عبادت، صحيح است، ولي رشد ‌آور نيست، مثل دارويي كه شفابخش نيست و فقط جلوي شيوع بيشتر بيماري را مي گيرد. و به بياني ديگر از كيفر مي رهاند ولي ما را محبوب خدا نمي سازد.
اميرمؤمنان علي( عليه السّلام ) مي فرمايد:«كُونُوا عَلي قَبُول الْعَمَلِ اَشَدَّ عِناية مِنكُم عَلَي الْعَمَل ؛ به قبولي عمل، بيش از اصل عمل توجّه داشته باشيد. « (بحارالانوار، ج 71، ص 173 ). انسان ممكن است براي پذيرش در جايي، هم كارت ورود بگيرد، هم طبق مقررات ظاهري عمل كند، ولي در مصاحبه به دلائلي مانند فساد اخلاق يا سوء سابقه يا ... رد شود. عبادات هم ممكن است از نظر مقررات الهي، درست انجام گيرند، ولي به دلايلي مورد قبول خداوند واقع نشوند. مگر نه اين است كه گاهي كارهاي صحيحي از طرف افراد غير مسئول انجام مي گيرد ولي به جاي تشكّر، از آنان انتقاد هم مي شود؟! پس شرطِ قبولي كار، چيزي ديگر است.
نماز مقبول:
در منابع اسلامي براي قبولي عبادات و به ويژه نماز كه نمونه بارز عبادت و تجسم عبادت و بندگي است، شرايطي بيان شده است كه رعايت آنها شرط پذيرفته شدن و قبولي عبادت و نماز است. به برخي از اين شرايط در ذيل اشاره مي شود:
1. داشتن تقوا و ورع: اين شرط مهم ترين شرط قبولي عبادت و نماز است. تقوا و ورع معناي وسيعي دارد كه دوري از گناهان و محرمات و انجام واجبات الهي شاخه اي از درخت تنومند و شعبه اي از شعبه هاي آن است. در روايتي از پيامبر اسلام(ص) چنين آمده است: اگر به قدري نماز بخوانيد تا چون تار باريك و لاغر شويد و به اندازه اي روزه بگيريد كه تا چون كمان خم و منحني شويد خداوند آن را از شما نمي پذيرد مگر آن كه تقوا و ورع داشته باشيد.(ميزان الحكمه، ج5، ح10322، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي)حتما داستان فرزندان آدم (هابيل و قابيل) را در قرآن شنيده ايد. زماني كه هر دو قرباني كردند، قرباني يكي پذيرفته شد و ديگري نه. خداوند علت قبولي عمل هابيل را تقواي او مي داند و مي فرمايد: (إِنَّما يتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِين - خدا تنها از اهل تقوا مي پذيرد. سوره مائده، آيه 27 ).
نقل كرده اند شخصي هنگام عبور از بازار، دو قرص نان سرقت كرد و دو انار از مغازه اي ديگر. سپس آن انار و نان را به فقير داد. به او گفتند: اين چه كاري است؟ گفت: خداوند هر گناه را يك كيفر ولي ثواب را ده برابر پاداش مي دهد.
من با آن دو نان و دو انار، چهار گناه كردم ولي به فقير كه دادم، چهل ثواب بردم. چهار گناه از چهل ثواب كه كم شود، سي و شش ثواب باقي مي ماند. به او گفتند: پاداش ده برابر، براي كسي است كه كارش بر اساس تقوا باشد. انفاق از مال غصبي نه تنها پاداش ندارد بلكه عقاب هم دارد. مگر نخوانده اي كه: (انما يتقبل الله من المتقين ...!).
بله خداوند اعمال صالح را تنها از متقين مي پذيرد. قبولي نماز، وابسطه به ميزان تقواي نماز گزار است. هرچه تقواي انسان بيشتر باشد، ميزان قبولي و تأثيرگزاري اعمالش نيز بيشتر است. حال با توجه به معناي تقوا (مراقبت انسان از خويش، به گونه اي كه در ورطه انحراف و گناه نيفتد)، آيا مي توان كساني كه مرتكب گناه مي شوند را متقي و با تقوا خواند تا در نتيجه نمازشان مورد قبول حق قرار گيرد؟
شهيد مطهري در تبيين اين مسأله چنين مي گويد: «اولين اثر عبادت كه انسان را به خدا نزديك مي كند تسلط به خود است، از اين جا بفهميد ، كدام عبادت قبول است و كدام قبول نيست. عبادت بدون اين كه انسان را به خدا نزديك كند، عبادت نيست يعني نمي توان باور كرد كه انسان عبادت كند ولي به خدا نزديك نشود وعبادتش را هم درست انجام داده باشد، چنين چيزي محال است، عبادت ، شرط تقرب و نزديك شدن به خداوند است. وقتي عبادت مقبول است كه ما را به خدا نزديك كند، پس اولين و بهترين نشانه اي كه ما بفهميم آيا عبادت ما مورد قبول پروردگار واقع شده يا نه، آن است كه ببينيم با آن عبادت چه اندازه بر خود مسلط و به خداوند نزديك شده ايم». (مطهري، مرتضي، آزادي معنوي، با ويرايش جديد گفتار معنوي، نشر صدرا، چاپ نوزدهم، 1378 ش، ص 108).
قرآن نيز ثمره نماز را، باز داشتن از فحشاء و منكر مي داند و مي فرمايد: (إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهي‏ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ. عنكبوت، آيه 45). و اين خاصيّت ، مغز و محتواي اصلي نماز و نشان قبولي اعمال و عبادات است . هسته بي مغز، رشد نمي كند و ثمر نمي دهد. نماز بدون بازداشتن از بدي ها، همانا عبادت بي محتواست.
امام صادق (ع) در بيان اين نشانه ، مي فرمايد: (مَنْ أَحَبَّ أَنْ يَعْلَمَ أَقُبِلَتْ صَلَاتُهُ أَمْ لَمْ تُقْبَلْ فَلْيَنْظُرْ هَلْ مَنَعَتْهُ صَلَاتُهُ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَ الْمُنْكَرِ فَبِقَدْرِ مَا مَنَعَتْهُ قُبِلَتْ مِنْه - هر كس دوست دارد بداند نمازش قبول شده يا نه ، ببيند كه آيا نمازش او را از گناه و زشتي باز داشته يا نه ؟ پس به هر قدر كه نمازش او را از گناه باز داشته ، به همان اندازه نمازش قبول شده است. بحارالأنوارج 79 ص 198باب 1- فضل الصلاة و عقاب تاركها ...).
بنابراين ميزان گناهان انسان رابطه تنگاتنگي با ميزان قبولي نمازش دارد. هر چه گناه بيشتر، نمازهاي قبول نشده نيز بيشتر، در واقع آن نمازي انسان را از گناه حفظ مي كند كه علاوه بر شرط صحّت، از شرط كمال و مقبوليت نيز برخوردار باشد. پس سعي كنيد با كيفيت دادن به عبادات و نماز، مخصوصا رعايت حضور قلب در آن از گناهان خود بكاهيم. هر چه فكر انسان بيشتر معطوف به عبادات شود، بيشتر از گناه فاصله خواهد گرفت. به بيان ديگر هرچه در روز بيشتر به فكر عبادت خداوند باشيم، به همان ميزان بيشتر از افكار و وسوسه هاي شيطاني دوري جسته ايم.
2. حقي از مردم به گردن نداشتن: در روايتي آمده است كه رسول گرامي اسلام(ص) فرمود: « خداوند به من وحي كرد كه اي برادر پيامبران و اي برادر انذار دهندگان! قومت را انذار كن و بيم ده كه وارد خانه اي از خانه هاي من براي عبادت داخل نشوند در حالي كه حق و مظلمه اي از بندگانم برعهده و گردن آنها است، چون اگر با برگردن داشتن حقي از بندگانم مشغول عبادت گردد. تا وقتي كه مشغول نماز است او را لعنت مي كنم مگر آن كه حق مردم را اداء كند.(همان، ح10324)
3. حلال بودن لباس نمازگزار و محل نماز او: در روايتي آمده است: نگاه كن در چه لباسي و بر چه چيزي نماز مي خواني، اگر اين دو مباح و حلال نباشد، نمازت پذيرفته نيست.
4. داشتن ولايت اهل بيت(ع) و برائت و بيزاري از دشمنان آنان: در روايتي وقتي از حضرت سجاد(ع) درباره سبب قبول نماز پرسيده شد، حضرت(ع) فرمود: «ولايتنا و البراءه من اعدائنا»؛ يعني ولايت ما و بيزاري از دشمنان ما، عامل قبول نماز است.(همان، ح 10326)
5. تواضع در برابر عظمت خداوند و خودداري از خواهش هاي نفس و به ياد خدابودن در طول روز و تكبر نورزيدن با خلق خدا و گرسنه را سير كردن و برهنه را پوشاندن و مهرباني و دلسوزي با گرفتاران و غريبان را پناه دادن، اين عوامل در روايات از عوامل قبولي نماز شمرده شده است.(همان، ح10327)توضيحات بيشتر؛
در آيات و روايات، شرايطي براي قبولي اعمال و عبادات بيان شده كه نمونه هايي از آنها از اين قرار است.
1. شرط اعتقادي.
2. شرط سياسي.
3. شرط اخلاقي.
4. شرط اقتصادي.
5. شرط اجتماعي.
6. شرط بهداشتي و ...
قبل از توضيح اين موارد، تأكيد مي شود كه انسان بايد به مسئله قبولي عبادت عنايت خاصّي داشته باشد تا از تلاش معنوي اش بهره بيشتر ببرد.
1. شرط اعتقادي: ايمان به خدا
نداشتن ايمان، مايه تباهي اعمال است: « وَ مَنْ يكْفُرْ بِالْإِيمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ» ( سوره مائده، آيه 5 )
كساني مساجد خدا را آباد مي كنند كه ايمان به خدا و معاد داشته باشند: «إِنَّما يعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيوْمِ الاخِرِ» ( سوره توبه، آيه 18 )
و عمل صالح از زن و مرد «مؤمن» است كه موجب زندگي پاك مي شود: «من عمل صلحاً من ذكر أو أنثي و هو مؤمن فَلنُحيينَّه حيوه طيبهً» ( سوره نحل، آيه 97 )
كسي كه خدا را قبول ندارد، براي او كاري نمي كند تا انتظار پاداش داشته باشد. قرآن كريم، اعمال كافران را همچون خاكستري مي داند كه در يك روز طوفاني در برابر باد قرار گيرد. كه چيزي از آن باقي نمي ماند.
2. شرط سياسي: ولايت
ولايت و رهبري صحيح و آسماني، همه‌ بندگان خدا و بندگي ها و نماز و حجّ و جهاد و ... را در مسير الهي قرار مي دهد و به آنها جهت شايسته مي بخشد. مثل ايران امروز كه با برخورداري از ولايت فقيه، راه رو به رشدي را مي پيمايد. در مقابل، كشورهاي اسلامي ديگر، با آنكه نماز و روزه و ... دارند ولي به خاطر انحراف در خط سياسي و رهبري، در ذلّت اند.
رهبري جامعه، همانند راننده در يك ماشين است. اگر همه سرنشينان، شيك و مرتب و مؤدّب باشند ولي راننده مست باشد يا جاده منحرف باشد، سقوط در پيش است. ولي اگر راننده، سالم و باتجربه باشد، هر چند مسافران، كهنه پوش و نامترب باشند، اين سفر به مقصد مي رسد.
در حديث از امام باقر ـ عليه السّلام ـ است: «من دان الله بعباده يجهد فيها نفسه و لا امام له من الله فسعيه غير مقبول» ( وسائل الشيعه، ج 1، ص 90 )
كسي كه به خدا ايمان دارد و عبادت هاي طاقت فرسا هم انجام مي دهد ولي امام لايقي از طرف خدا ندارد، تلاشش بي فايده است.
اگر رهبر آسماني بود، پرستش خدا به طاغوت پرستي كشيده نمي شد و قوانين آسماني تبديل به خرافات نمي گرديد و نمازهاي جمعه، با همه شكوهش، به نفع طاغوت ها نمي انجاميد و حج، اين مظهر قدرت و عزّت اسلام و مسلمين، چنين بي اثر يا به سود حكام دور از اسلام تبديل نمي شد.
در حديث مي خوانيم: «فمن لم يتوّلنا لم يرفع الله له عملاً» ( كافي، ج 1، ص 430 ) هر كس ولايت و رهبري ما را نپذيرد، خدا هم اعمال او را قبول نمي كند.
حضرت علي ـ عليه السّلام ـ فرمود: ما «باب الله» هستيم و راه خدا از طريق ما معرّفي و شناخته مي شود. ( كافي، ج 1، ص 193 و 145 )
پس شرط قبولي عبادات، ولايت است. ولي همراهش بايد تقوا هم باشد. امام باقر ـ عليه السّلام ـ مي فرمايد: «و ما تنال و لايتنا الّا بالعمل و الورع» ( كافي، ج 2، ص 75، بحارالانوار، ج 71، ص 187 )
در خط رهبري ما نيست، مگر آنانكه اهل عمل و تقوا باشد.
3. شرط اخلاقي: الف) تقوا
داستان فرزندان آدم در قرآن آمده است. هر دو قرباني كردند. قرباني يكي پذيرفته شد و ديگري نه. خدا مي فرمايد: «إِنَّما يتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِين» ( سوره مائده، آيه 27 ) خدا تنها از اهل تقوا مي پذيرد.
ب) حضور قلب
توجه و حضور قلب از ديگر شرايط صحت عبادت است:
برخي از راه هاي كسب توجه و حضور قلب در عبادات عبارتند از:
1. توجه به عظمت خدا و تفكر در عبادت حضرت علي ـ عليه السّلام ـ مي فرمايد: «الا لاخير في عباده ليس فيها تفكر؛ آگاه باشيد كه در عبادتي كه تفكر نباشد سودي نيست» (اصول كافي، ج 1، ص 36)
2. توجه به لطف بي نهايت خدا نسبت به بندگانش.
3. پناه بردن به خدا از شر شيطان هاي جنّي و انسي.
4. توسل جستن به اهل بيت ـ عليهم السّلام ـ.
5. داشتن حالت خشوع و خضوع.
و ....
4. شرط اقتصادي: اداي حق مردم
رسيدگي به نيازمندان و اداي حقوق محرومان به درجه اي از اهميت است كه گاهي قبولي عبادت بستگي به آن دارد. پرداختن زكات، يا داشتن درآمد مشروع، از اين نمونه هاست.
امام رضا ( عليه السّلام) مي فرمايد: «من صلّي و لم يزك لم تقبل صلوته»( بحارالانوار، ج 96، ص 12) هر كس نماز بخواند ولي زكات (و ماليات اسلامي) نپردازد، نمازش قبول نمي شود.
در حديث ديگري علي ـ عليه السّلام ـ به كميل مي فرمايد: هر گاه غذاي تو از راه حلال و درآمد صحيح نباشد، خداوند، تسبيح گفتن و شكر كردن تو را قبول نمي كند.( . سفينه البحار، ج 1، واژه «حلّ» )
5. شرط اجتماعي: خيرخواهي نسبت به ديگران
حفظ پيوندهاي اجتماعي و اخوّت ميان مسلمانان و روابط شايسته و نيكو ميان پيروان اسلام، اهميت بسياري دارد. از اين رو، هر سخن و عملي كه به گسستن پيوندها و بهم زدن روابط خوب منجر شود نارواست، «غيبت»، «سوء ظن»، «بدخواهي»، «قطع رابطه»،‌ «بدخلقي» و ... از اوصاف و اعمالي هستند كه موجب قبول نشدن عبادت مي شوند.
رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم )فرمود: «من اغتاب مسلماً او مسلمهً لم يقبل الله صلاته و لاصيامه اربعين يوماً و ليلهً الّا ان يغفر له صاحبه» ) جامع السعادات، ج 2، ص 234)
كسي كه غيبت زن و مرد مسلماني را بكند، تا چهل روز نماز و روزه اش را خدا نمي پذيرد، مگر آنكه آن شخص، او را ببخشد.
و نيز، آن حضرت فرمود: «يا اباذر! اياك و هجران اخيك، فانّ العمل لايتقبّل مع الهجران» ( مكارم الاخلاق، ص 554 (به نقل از الحياه، ج 1، ص 236) ) اي ابوذر! از دوري و قطع رابطه با برادر ديني بپرهيز، چرا كه عمل اينگونه اشخاص پذيرفته نيست.
و امام صادق ـ عليه السّلام ـ مي فرمايد: «لا يقبل الله من مؤمن عملاً و هو مضمر علي اخيه سوءً» ( اصول كافي، ج 2، ص 361 ) هر مؤمني كه نسبت به برادر ديني اش، نيت بدي داشته باشد، خداوند عمل او را قبول نمي كند.
و امام صادق ـ عليه السّلام ـ مي فرمايد: «انّ سوء الخلق يفسد العمل كما يفسد الخّل العسل» ( اصول كافي، ج 2، ص 321 ) بداخلاقي با مردم، چنان عمل را فاسد مي كند، كه سركه، عسل را.
نتيجه آنكه بدگويي از ديگران، نيت سوء درباره مردم، ترك دوستي، غيبت و امثال آن كه باعث سست شدن پيوندهاي اجتماعي مسلمانان مي شود، از موانع قبول شدن عبادات به حساب آمده است. و نمازگزار و اهل عبادت، بايد روابط ديني مستحكمي با بندگان خدا داشته باشد، تا پرستش هايش شايستگي قبولي را دارا باشند.
6. شرط خانوادگي: خوشرفتاري
آئين مقدس و متعالي اسلام، ميان عبادت و سياست و اخلاق و اجتماع، پيوندي منسجم ايجاد كرده است. در امور خانوادگي هم رعايت احترام و حقوق متقابل زن و شوهر را چنان مهم دانسته كه بي توجهي به آن گاهي باعث قبول نشدن عبادات مي گردد. و قطع پيوندهاي زميني، به قطع پيوند آسماني مي انجامد.
در اين زمينه پيامبر اسلام ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ فرموده است: «من كان له امرئه توذيه لم يقبل الله صلاتها و لاحسنهً من عملها ... و علي الرّجل مثل ذلك» ( . وسائل الشيعه، ج 14، ص 116 ) هر كس زن بد رفتار و اذيت كننده اي داشته باشد، خداوند نماز و كارهاي نيك آن زن را نمي پذيرد. (مرد نيز همچنين است)
نه تنها بد رفتاري زن با شوهر يا برعكس، اين اثر را دارد، حتي نگاه خشم آگين به پدر و مادر هم مانع قبول عبادت است.
امام صادق ـ عليه السّلام ـ فرمود: «من نظر الي أبويه نظر ماقتٍ و هما ظالمان له لم يقبل الله له صلاهً» ( اصول كافي، ج 2، ص 349 )
نماز فرزنداني كه با خشم به پدر و مادر خود نگاه مي كنند قبول نمي شود. گر چه والدين، نسبت به آنان كوتاهي و ظلمي كرده باشند.
آري ... وقتي ما از نردبان نماز، به معراج مي رويم كه پايه هاي آن، روي زمين محكمي باشد. ولي اگر روي يخ لغزنده يا زمين سست قرار داده شود، بالا رفتن را مشكل يا غير ممكن مي سازد. كمال معنوي در سايه‌ عبادات، آن هم با حسن رفتار و روابط شايسته اجتماعي حاصل مي شود. مسائل ديگري هم در روايات بيان شده كه مانع قبولي اعمال است، مانند شراب خوردن و غير آن. البته نبايد تصوّر شود كه حال كه خدا قبول نمي كند، پس نماز نخواند و روزه نگيرد و ... بلكه اينگونه روايات، نشان دهنده ضعف عمل و كم ارزشي آن به خاطر رفتار و خصلت هاي ناشايست عبادت كننده است. (محسن قرائتي ـ پرتوي ازاسرارنماز، چاپ هجدهم ، ص53)
البته بايد توجه داشت كه به غير از رعايت شرايط قبولي نماز اموري نيز به عنوان عوامل عدم قبولي نماز در روايات بدان اشاره شده است كه از آنجا كه موضوع پرسش شما نمي باشد تنها به ذكر فهرستي از عواملي كه موجب عدم پذيرش نماز مي گردد اشاره مي نمائيم :
1- بي باكي نسبت به انجام گناه در صورت فراهم بودن شرايط
2- چشم چراني
3- داشتن روحيه استگباري و ظالمانه
4- ندادن خمس و زكات
5- ريا كاري در نماز
7- حرام خواري
8- بي تعهدي زنان در وظايف شوهر داري
9- غيبت كردن
10- به حال خشم و كينه به پدر و مادر نگاه كردن :
11- خيانت در معامله
12- كسي كه بول و غائط خود را نگاه مي دارد و بدينوسيله به خود فشار آورده و دچار ضررهاي جسمي مي شود اين كار ، علاوه بر زيان براي سلامتي ، در نماز هم موجب عدم تمركز فكر مي شود و حضور قلب را از بين مي برد . « امام صادق عليه السلام فرمود : نماز چنين كساني قبول نمي شود » (محجه البيضاء ، فيض كاشاني ، ج 1 ، ص 354)
براي آگاهي بيشتر ر.ك:
- نماز، محسن قرائتي
- حضور قلب در نماز، علي اصغر عزيزي تهراني
- صلاه الخاشعين، شهيد دستغيب شيرازي.

پرسمان دانشجویی