درمان سوء ظن به ديگران | کتابخانه مجازی الفبا

براي درمان سوء ظن و کسب حسن ظن به ديگران چه بايد کرد؟

پرسشگر گرامي، رشد معنوي و تقرب به درگاه خداوند مسيري است كه هر انساني بايد آن را طي كند ولي امروزه بسياري از انسانها اين هدف خلقت را فراموش كرده اند و به امور و تفريحات دنيا دل بسته اند. به شما بخاطر اين تفكر الهي تبريك مي گوييم. و در اين راه همراه و هميار شما هستيم.
آنچه كه زندگي انسان را از ساير حيوانات متمايز مي‌كند و به آن رونق و حركت و تكامل مي‌بخشد روحيه همكاري گروهي است و اين در صورتي امكان‌پذير است كه اعتماد و خوش‌بيني بر همگان حاكم باشد و بدور از هر گونه سوء ظن و بدگماني باشند چرا كه بدبيني و سوء ظن اساس اعتماد متقابل را درهم‌ مي‌كوبد، پيوندهاي تعاون را از ميان برداشته و روحيه اجتماعي بودن را تضعيف مي‌كند.در زندگي فردي نيز اگر انسان با افكار منفي يعني احساس ناتواني و خودكم‌بيني همراه باشد در حقيقت سيستم دفاعي خود را عليه خويش فعال نموده و زمينه‌ساز شكست خويشتن مي‌شود به عبارت ديگر همه ما اگر به طور مداوم انديشه‌ها و افكار منفي را در سر بپرورانيم و از كاه كوهي بسازيم و تمام رفتارهاي ديگران را حمل بر دشمني و تحقير نمائيم، بتدريج اين افكار منفي بر ما مسلط مي‌شود و ناخود‌آگاه بخش عظيمي از توانايي‌هاي بالقوه و بالفعل خود را هدر مي‌دهيم و در نتيجه بي‌حوصله، افسرده، عصبي و ناتوان مي‌شويم، همه چيز و همه‌كس در نگاه ما منفي، غم‌انگيز و نااميدكننده خواهد بود و از آنچه داريم هيچ لذتي نمي بريم و احساس خوبي هم نداريم.
بنابراين، بدبيني سرچشمه‌ي همه ناراحتي‌هاي روحي و رواني و موجب اضطراب و نگراني است و شخص بدبين، بيشتر از ديگران غمگين، خود خور و ناراحت است و در اثر گمان‌هاي بدي كه درباره‌ي اشخاص و پديده‌ها دارد، بسيار در رنج و عذابي دروني است.
در نتيجه از همنشيني با دوستان و رفت و آمدهاي مفيد اجتناب مي‌ورزد و به تنهايي و عزلت بيشتر تمايل دارد و از شادي و نشاط روحي بي‌بهره است. و شايد كار به جايي برسد كه از همه‌ كس و همه‌ چيز هراس پيدا مي‌كند و هر تحركي را از سوي هر كس به ضرر خود مي‌بيند و چنين تصور مي كند كه همگان كمر به نابودي و حذف او بسته‌اند.
انسان بدگمان در اثر دوري از معاشرت‌هاي سودمند و فاصله گرفتن از ديگران، از تكامل و رشد فكري باز مي‌ماند و هميشه تنهاست و از تنهايي رنج مي‌برد و از كمترين صفاي روحي برخوردار نيست.
آنكه زندگيش همراه با سوء ظن است هميشه در دل به بدگويي و غيبت ديگران مشغول و از اين جهت است كه برخي از علماي اخلاق از سوء ظن به غيبت قلبي و باطني نام برده‌اند.
همچنين در جمعي كه ديدگاه‌هاي منفي و گمانه‌زني‌هاي بي‌دليل در مورد ديگران امري رايج و عادي در اذهان عموم افراد باشد، دوستي و الفت از ميان آنها رخت بر مي‌بندد و حجم غيبت به سبب بدگماني افزايش مي‌يابد.
بدگماني و سوءظن نوعي ستمگري در حق ديگران است و باعث افزايش ترس ميان آحاد جامعه مي‌شود زيرا مردم پيوسته در هراس‌اند كه مبادا بي دليل در معرض اتهام قرار بگيرند و آبروي‌شان به مخاطره بيفتد. پس بدبيني بزرگ‌ترين مانع همكاري‌هاي اجتماعي، اتحاد و پيوستگي دلهاست و سبب گوشه‌گيري، تكروي و خودخواهي انسان‌ها مي‌شود و چه بسا افراد ارزنده‌اي كه مي‌توانستند منشاء كارهاي مهم و ارزشمند باشند اما بر اثر بدگماني خود يا بدگماني ديگران نسبت به آنها از پيشرفت و ترقي بازمانده‌اند.
بدگماني و سوء ظن در اسلام
در مورد سوء ظن و بدگماني بايد گفت كه آثار فردي و اجتماعي و معنوي زيانباري به دنبال دارد و به همين دليل در دين مقدس اسلام، به آن توجه ويژه‏اي شده و اهل ايمان را سخت از آن برحذر داشته‏اند.
بدگماني به ديگران سرچشمه گناهان بزرگي چون تجسّس از كار و حال ديگران، غيبت، تهمت، حسادت و كينه‏توزي نسبت به دوستان و اهل ايمان مي‏گردد و لذا خداوند متعال در قرآن كريم مي‏فرمايد: «اي مؤمنان! از بسياري از گمان‏ها بپرهيزيد. به راستي كه برخي از گمان‏ها، گناه مي‏باشد و نيز تجسس و غيبت نكنيد، آيا كسي از شما دوست دارد گوشت برادر مرده خود را بخورد؟» (حجرات، آيه 12)
البته در ابتدا ممكن است سوء ظن و بدبيني بي‏اختيار حاصل شود و اگر در اين مرحله باقي بماند و به مرحله عمل كشيده نشود حرمتي ندارد و زيان آن محدود مي‏باشد، ولي اگر به آن ترتيب اثر داده شود، گناه و حرام مي‏باشد و ترتيب اثر دادن به آن در دو مرحله مي‏باشد:
1ـ مرحله قلبي: يعني در درون خود اين گمان بدش را تصديق كند و آن را در درون انكار و نفي ننمايد و احتمال اشتباه ندهد. علماي اخلاق اين مرحله را غيبت قلبي مي‏نامند و آن را حرام دانسته‏اند.
پيامبر اكرم(ص) در اين باره فرموده است: به هر كس بدگمان شوي، آن را تصديق و باور مكن (نقطه‏هاي آغاز در اخلاق اسلامي، آيت‏الله مهدوي كني، ص 165)
2ـ مرحله عملي: يعني بيان اين گمان بد براي ديگران و يا اتهام وارد نمودن به كسي به صرف اين احتمال و غيبت كردن از او بر اين اساس. در روايتي از پيامبر بزرگوار اسلام(ص) مي‏خوانيم: خداوند، خون و مال و آبروي مسلمان را محترم شمرده و بدگماني به او را حرام نموده است(نقطه‏هاي آغاز در اخلاق اسلامي، آيت‏الله مهدوي كني، ص 168)زيان‏ها و آثار بد بدگماني
1ـ گوشه‏گير شدن شخص بدگمان، در روايتي از علي(ع) مي‏خوانيم: كسي كه به مردم گمان خوبي ندارد و نسبت به آنان خوش‏گمان نمي‏باشد، از تمام مردم وحشت مي‏كند (نقطه‏هاي آغاز در اخلاق اسلامي، آيت‏الله مهدوي كني، ص 172)
2ـ بدگماني باعث گسستن رشته الفت و دوستي ميان مردم مي شود و تفرقه و جدايي را بين مردم حاكم مي‏سازد. از امام علي(ع) روايت شده است: بر هر كه بدگماني چيره شود، صلح و صفا ميان او و دوستانش از ميان مي‏رود (نقطه‏هاي آغاز در اخلاق اسلامي، آيت‏الله مهدوي كني، ص 173)
3ـ از نظر معنوي نيز بدگماني، عبادت را تباه مي‏سازد و اثر آن را از بين مي‏برد.
باز در اين مورد امام علي(ع) مي‏فرمايد: از بدگماني بپرهيز. چون اثر عبادت را از بين مي‏برد و گناه انسان را بزرگ مي‏كند. ايمان با بدگماني جمع نمي‏شود. گمان بد نسبت به انسان نيكوكار، بدترين گناه و زشت‏ترين ظلم است (نقطه‏هاي آغاز در اخلاق اسلامي، آيت‏الله مهدوي كني، ص 173)هفت نشانه بدبيني
1-بدون دليل كافي، شك داردكه ديگران اورااستثمارمي كنند!سرش كلاه مي گذارند!
2-هميشه ذهنش به شكي اثبات نشده درمورد وفاداري ياقابل اعتمادبودن دوستان مشغول است.
3-ترسي ناموجه ازاينكه اطلاعاتي به ديگران بدهدومغرضانه عليه خودش استفاده كنند.
4-ازاظهارنظربي غرضانه ديگران يااتفاقات معمولي،معني تحقير ياتهديد آميزببينند.
5-هميشه دلخوروعصباني است.اگركسي فقط يك بارتوهيني كرده ياآسيبي به اورسانده هرگزاورانمي بخشد.
6-باكوچك ترين نكته حس مي كند به اعتبارش لطمه خورده وواكنش سريع وخشمگين نشان مي دهد.
7-مكرروبدون هيچ دليلي به وفاداري همسريا شريك جنسي اش شك دارد.
نكته
چنانچه سوء ظن به ديگران، به گونه‏اي باشد كه در زندگي روزمره فرد اختلال ايجاد ‏كند بايد حتما به مشاور مراجعه نمايد. براى جلوگيري از بدگماني نسبت به ديگران بايد به اين نكات توجه داشت
ممكن است گفته شود كه گمان خوب يا بد يا به اصطلاح مثبت‌نگري يا منفي‌نگري امري اختياري نيست بنابراين چگونه مي‌توان از آن جلوگيري كرد؟ در همين راستا توصيه هايي از سوي علماي اخلاق بيان گرديده كه به اختصار عبارتند از:
1. آگاهي از مشكل اخلاقي خود و قابل تغيير بودن آن؛ كسي كه از ريشه مشكلات خود خبر ندارد و نمي داند كه منفي نگر و بدبين است، اصلاً به درمان آن اقدام نمي كند. چنان چه واقعيت را بپذيريم كه شخصيت ما سازماني باز و گشوده است و امكان تغيير و تحول در آن وجود دارد؛ در اين صورت است كه در ريشه كن شدن صفات شخصيتي و اخلاقي خويش تلاش خواهيم كرد. پس بدانيد كه اگر اراده كنيد مي توانيد اين مشكل خود را درمان كنيد.
2. بالا بردن سطح شناخت و معرفت؛ به هر ميزان كه شناخت آدمي از موضوعات، كامل تر و عميق تر شود، موجب ايجاد بينشي واقع بينانه و شفاف تر مي گردد. شناخت و معرفت خدا نيز موجب خوش بيني و حسن ظن به او خواهد شد.
3. تزكيه نفس و پالايش فكر و ذهن؛ سيستم ذهني فرد بدبين، به گونه اي است كه خود را بد و گنهكار نمي بيند؛ بلكه ديگران را بد تحليل مي كند. در حالي كه مشكل در نفس سركش و ذهن غلط اوست. امام علي ـ عليه السلام ـ مي فرمايد: «شخص بد، گمان خير به كسي نمي برد؛ زيرا كسي را نمي بيند، مگر به اوصاف خودش.»[6] بنابر اين اگر انسان نسبت به خداوند و خلق او نظر خير و نيك ندارد، به اين علّت است كه در خود فضيلتي نمي بيند؛ از چنين انساني گمان خيري انتظار نمي رود مگر خود را اصلاح نمايد و سيستم ذهني اش را تغيير دهد. قبل از اين كه به ديگران شك كند، به ديد و فكر خود شك كند.
4. توقعات خود را از ديگران كاهش دهيد؛ و رضايت از زندگي، خود و ديگران را تمرين كنيد.
5. صبر و گذشت داشته باشيد و از عيب ها و خطاهاي ديگران چشم پوشي كنيد و آن ها را بپوشانيد.
6. چنان‌كه اشاره شد منظور از نهي از سوء‌ظن، نهي از ترتيب اثردادن به آن است يعني هرگاه گمان بدي نسبت به شخصي مسلمان در ذهن پيدا شد در عمل نبايد كوچكترين اعتنايي به آن كرد، يعني نحوه تعامل خود را تغيير ندهيم. بنابراين آنچه گناه است ترتيب اثر دادن به گمان بد مي‌باشد. سعي كنيد تا حد امكان حواس خود را از افكار منفي پرت كنيد و از ادامه دادن به آن افكار، جلوگيري نماييد.
7. بدبيني و تهمت در قدم اول خود ما را مورد آزار و اذيت قرار مي دهد. از اين رو بهتر است به خود رحمي كنيم و با خود مهربانانه تر برخورد كنيم. افكار و ذهن خود را از افكار صحيح پر كنيم.
8. اين نگرش هاي ناكارآمد دوستان انسان را از دور آدمي دور مي كنند. زيرا اگر چه اين افكار در ذهن شما هستند، منتهي در رفتار شما اثر مي گذارند و اين امر را دوستان شما متوجه مي شوند.
اين نيز عاملي براي دور شدن آنها از اطراف شما خواهد بود. فرمايش حضرت علي – عليه السلام- اشاره به اين نكته است: ...«مبادا بدبينى بر تو چيره شود تا ميان تو و هيچ دوستى راه آشتى نگذارد...».(تحف العقول/ترجمه جعفرى / ص 76). اين افكار براي شما تنها كاري كه به ارمغان مي آورد، تنهايي شما خواهد بود.
9. به افرادي كه نسبت به آنها نگرش واقع بينانه نداريد، احترام بيشتر كنيد و آنها را مورد لطف و اكرام خود قرار دهيد. اين كار باعث مي شود نگرش شما نسبت به آنها تغيير كند. در ضمن دعا كردن براي آنها نيز مفيد است. چرا كه اين عمل اگر در آن وسوسه هاي شيطاني باشد آن را از شما دور و مهر و محبت آنها را در دل شما مي فزايد.
10. توجه به امور انساني مانند: محبت و لطف به ديگران نيز عامل آزاد شدن از اين نگرش ها است. محبت به همه را در ذهن خود پرورش دهيد.
11. مشغول شدن به اين امور شما را از رشد و شكوفايي دور مي كند. توجه به اين امور گاهي باعث مي شود شما خود را پاك ببينيد و ديگران را آلوده. اين نيز باعث مي شود دست به حركت نزنيد، چرا كه از همه پاكتر هستيد. اين مشغوليت هاي فكري شما را از مشغول شدن به خود دور مي كند و در نتيجه نمي توانيد نقاط ضعف خود را در زندگي شناسايي و برطرف كنيد.
12. اين برداشت ها، بدون هيچ پيش زمينه اي و يا با پيش زمينه ذهني خودتان، مي تواند تنها عاملي شود تا ايمان در شما شكل نگيرد. امام صادق - عليه السلام- فرمودند: «هرگاه مؤمن به برادر خود تهمت زند ايمان در قلب او آب مي شود هم چنان كه نمك در آب حل مي شود». (ميزان الحكمه/ج 2/ ص 117).
13. پرهيز از همنشيني با افراد بدبين، ناپاك و ناسالم و نامتعادل، زيرا انسان بر اثر همنشيني با آنها از ويژگي‌هاي اخلاقي ايشان تأثير مي پذيرد و كم‌كم به افراد خوبي كه با او همرنگ و هم‌عقيده نيستند، بدبين مي‌شود.
14. كنترل مجاري ادراكات، چرا كه قرآن كريم تمام مجاري فهم انسان را مسؤول دانسته و مي‌فرمايد: و لاتقف ما ليس لك به علم ان السمع و البصر و الفؤاد كل اولئك كان عنه مسؤولا (إسراء/۳۶) قطعاً‌ چشم و گوش و دل همگي مسؤولند. اگر كنكاشي در علل پيدايش سوءظن داشته باشيم مي‌بينيم كه ادراكات حسي و بالاخص ديدني‌ها و شنيدني‌هاي ما در شكل دادن افكار و تخيلات ما سهم بسزايي دارند در نتيجه يكي از بهترين راههاي تدبير خواست‌ها و تسلط بيشتر بر خود و پيروزي بر خواهش نفساني و وسواس شيطاني در مورد متهم كردن ديگران؛ مهار ادراكات و بيش از همه مهار چشم و گوش است مانند پرهيز از گوش دادن به سخنان پنهاني ديگران و پاسداشت حريم خصوصي آنها.
15. توجه به آثار بد منفي نگري و سوء ظن و دقت در آيات و رواياتي كه سوء ظن را تقبيح كرده و به حسن ظن تشويق نموده‌اند.
16. بايد راه‏هايي را كه ممكن است با آن عمل و يا رفتار فردي را كه به او بدگمان شده‏ايم، توجيه كنيم، بررسي نماييم و تا ممكن است عمل او را به نحوي توجيه كنيم و براي آن وجه درستي بسازيم.
17. توجه داشته باشيم كه خود ما بدگماني ديگران را در مورد خود نمي‏پسنديم، پس براي ديگران نيز نپسنيدم.
18. مطالعه آيات و رواياتي كه در مذمت ونكوهش بدبيني و سوء ظن آمده است و مراجعه به تفاسير مربوط به آنها از اين طريق اطلاعات و آگاهي شما نسبت به مضرات بدبيني بيش‏تر مي‏شود. و زودتر آن را از خود دور مي‏كنيد.
19. در مواقع سوء ظن، افكار خود را با گفتن ذكر و خواندن دعا، روزنامه، مجله، كتاب و... منحرف سازيد.
20. به رفتارهاي خوب و جنبه‏هاي مثبت فردي كه به او بدگمان گشته‏ايم توجه كنيم و تنها به اموري كه موجب بدگماني ما شده اكتفا نكنيم.
21. به دعا و توسل به ائمه(ع) از خداوند بخواهيم دلِ ما را از آلودگي‏ها و بدبيني‏ها پاك كند تا به ديگران محبت بورزيم.
22. به حدي به ضعف و نقايص خود بپردازيم تا فرصتي براي پرداختن به عيوب ديگران نيابيم.
در پايان توجه شما را به مورد استثناء شده در زمينه خوش بيني جلب مي‏كنم گفتني است خوش‏بيني همواره پسنديده نيست بلكه گاه نا به جا و ناپسند است مثلاً خوش بيني در روزگاري كه ظلم و فساد برحق و صلاح غلبه دارد، چيزي جر خود فريبي نيست. امام علي(ع)مي‏فرمايد: اگر بدكاري بر زمانه و مردم آن غالب شود و كسي به ديگري گمان نيك برد خود را فريفته است «نهج‏البلاغه، حكمت 114). آنحضرت در نكوهش خوش بيني به دشمنان، به مالك اشتر هشدار داده، مي‏فرمايد: بعد از صلح با دشمنت از او سخت بر حذر باشد ؛ زيرا گاه دشمن خود را به تو نزديك مي‏كند تاغافلگيرت سازد پس دور انديش و محتاط باش و به دشمن خوش بين مباش (نهج ‏البلاغه، نامه 53).

پرسمان دانشجویی