فلسفه نماز و عبادت | کتابخانه مجازی الفبا

فلسفه عبادت و بندگي خدا چيست؟

آفرينش هستي و بعثت پيامبران (عالم تکوين و تشريع) براي عبادت است. خداوند ميفرمايد: وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِيعْبُدُونِ [1] هدف آفرينش هستي و جن و انس، عبادت خداوند است. کارنامه همه انبيا و رسالت آنان نيز، دعوت مردم به پرستش خداوند بوده است: وَ لَقَدْ بَعَثْنا فِي کُلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً اََنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ أجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ [2]پس هدف از خلقت جهان و بعثت پيامبران، عبادت خدا بوده است. روشن است که خداي متعال، نيازي به عبادت ما ندارد چرا که، فَإِنَّ اللَّهَ غَنِي عَنْکُمْ [3] پس همان خداوند از همه شما ها بي نياز است پس بي ترديد سود عبادت، به خود پرستندگان بر ميگردد. [4]مرحوم علامه طباطبائي (ره) در تفسير آيه وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِيعْبُدُونِ [5] ميفرمايند: « اي تعالي انسان را آفريد تا پاداش دهد، و معلوم است که ثواب و پاداش عايد انسان ميشود، و اين انسان است که از آن پاداش منتفع و بهرهمند ميگردد، نه خود خدا، زيرا خداي عز و جل بي نياز از آن است. و اما غرضش از ثواب دادن خود ذات متعاليش ميباشد، انسان را بدين جهت خلق کرد تا پاداش دهد، و بدين جهت پاداش دهد که اللَّه است. پس پاداش کمالي است براي فعل خدا، نه براي فاعل فعل که خود خدا است، پس عبادت غرض از خلقت انسان است، و کمالي است که عايد انسان ميشود، هم عبادت غرض است و هم توابع آن - که رحمت و مغفرت و غيره باشد. و اگر براي عبادت غرضي از قبيل معرفت در کار باشد، معرفتي که از راه عبادت و خلوص در آن حاصل ميشود در حقيقت غرض أقصي و بالاتر است، و عبادت غرض متوسط است» [6]
شهيد مطهري(ره) در بيان مفهوم عبادت مي فرمايند: «شناخت خداي يگانه به عنوان کاملترين ذات با کامل ترين صفات، منزه از هرگونه نقص و کاستي و شناخت رابطه او با جهان که آفرينندگي و نگهداري و فياضيت، عطوفت و رحمانيت است، عکس العملي در ما ايجاد مي کند که از آن به «پرستش» (يا عبادت) تعبير مي شود. پرستش نوعي رابطه خاضعانه و ستايشگرانه و سپاسگزارانه است که انسان با خداي خود، برقرار مي کند. اين نوع رابطه را انسان تنها با خداي خود مي تواند برقرار کند و تنها در مورد خداوند صادق است.» [7] و نيز علامه طباطبايي(ره) در بيان حقيقت عبادت مي فرمايند: « حقيقت عبادت اين است که بنده، خود را در مقام ذلت و عبوديت واداشته، رو به سوي مقام رب خود آورد. و همين، منظور آن مفسري است که عبادت را به معرفت تفسير کرده، ميخواهد بگويد: حقيقتش آن معرفتي است که از عبادت ظاهري به دست مي آيد. پس غرض نهايي از خلقت همان حقيقت عبادت است، يعني اين است که بنده از خود و از هر چيز ديگر بريده، به ياد پروردگار خود باشد، و او را ذکر گويد. [8]
از آن چه گفته شد نتيجه مي شود که وظيفه اصلي ما چيزي خارج از هدف اصلي خلقت نيست که آن عبارت است از عبوديت و بندگي کامل خداوند متعال.
آنچه تصويري روشن تر و کامل تر از عبادت به دست ما مي دهد، اين است که بدانيم حس عبادت و پرستش با خمير مايه و سرشت انسان عجين شده است و «پرستش جزئي از وجود و کشش فطري انسان است. اين روح پرستش که در انسان فطري است، گاهي در مسير صحيح قرار گرفته و انسان به «خدا پرستي» مي رسد، گاهي انسان در سايه جهل يا انحراف به پرستش سنگ و چوب و خورشيد و گاو و پول و ماشين و همسر و پرستش طاغوتها کشيده ميشود.
انبيا، براي ايجاد حس پرستش نيامده اند، بلکه بعثت آنان، براي هدايت اين غريزه فطري به مسير درست است. علي ـ عليه السّلام ـ ميفرمايند: «فَبَعَثَ اللهُ مُحَمَّداً بالحَقِّ لِيخْرِجَ عِبادَهُ مِنْ عِبادَةِ الاَوْثان الي عبادَتِهِ» خداوند، محمد ـ صلّي الله عليه و آله ـ را به حق فرستاده تا بندگانش را از بت پرستي به خدا پرستي دعوت کند. [9] بيشتر آيات مربوط به عبادت در قرآن، دعوت به توحيد در عبادت ميکند، نه اصل عبادت. زيرا روح عبادت در انسان وجود دارد. [10] »
شهيد مطهري (ره) با تعابيري رسا و گويا در بيان چرايي عبادت آورده اند: «اگر ما عبادت کنيم، اين عبادت ـ که مکرر هم هست و مخصوصاً درباره نماز بيشتر صدق ميکند ـ براي چيست؟ براي اينکه ما هميشه يادمان باشد که بنده هستيم و خدايي داريم. گاهي افرادي سؤال ميکنند فايده نماز خواندن ما براي خدا چيست؟ براي خدا چه فايده اي دارد که من نماز بخوانم؟ ديگري ميگويد: شما ميگوييد من نماز بخوانم، نزد خدا اعلام بندگي کنم. مگر خدا نميداند که من بنده اش هستم که مرتب بروم آنجا بايستم اعلام بندگي کنم، تعظيم کنم، چاپلوسي کنم تا خدا يادش نرود که چنين بنده اي دارد. پس عبادت کردن براي چيست؟ خير، نماز براي اين نيست که خدا يادش نرود چنين بنده اي دارد، نماز براي اين است که بنده يادش نرود خدايي دارد. نماز براي اينست که ما هميشه يادمان باشد که بنده هستيم، يعني چشم بينايي در بالاي سر ما وجود دارد، در قلب ما وجود دارد، در تمام جهان وجود دارد. يادمان نرود به موجب اينکه بنده هستيم خلقت ما عبث نيست. بنده هستيم پس تکليف و وظيفه داريم. [11] »
ايشان در قسمت ديگري از اين کتاب آورده اند: «بوعلي سينا، اين فيلسوف بزرگ اسلامي، مي گويد: براي زندگي اجتماعي بشر ضرورت دارد که خداي خودش را بشناسد و پس از شناسايي متوجه بشود که از جانب آن خدا قانون عادلانه اي براي زندگي بشر وجود دارد و باز واجب و لازم است عبادت وجود داشته باشد، عبادت هم تکرار بشود تا هميشه انسان يادش باشد که بنده است و خدايي دارد. وقتي که اين تذکر و تلقين در روحش وجود داشت، جلو معصيت و گناه او را مي گيرد. مي خواهد ظلم کند، نماز مي آيد جلو چشمش مجسم مي شود، مي گويد که تو اعلام عبوديت کردي، تو که گفتي من رها نيستم (پس چرا مي خواهي ظلم کني؟) در اينجا چه قانوني دارد؟ مي گويد: «و فرضت عليهم بالعبادة المفروضه بالتکرير» به اين جهت عبادت واجب شده است تا در روح انسان چنين نيرويي پيدا بشود که در اثر اين نيرو که تجديد عهد با ايمان است دايماً ايمانش تجديد بشود و اين ايمان مانع گناه کردن بشود». [12]
با توجه به آن چه ذکر شد، مهمترين فلسفه عبادات که در بين همه آنها مشترک است تسليم بودن در برابر خداوند و زنده نگهداشتن ذکر و ياد او در دلهاست. اما هر کدام از عبادات به طور خاص نيز داراي فلسفه و آثاري مي باشند که در قرآن و روايات به برخي از آنها اشاره شده است؟ مثلاً قرآن درباره نماز مي گويد: نماز انسان را از فحشاء و منکر باز مي دارد. [13] در جاي ديگر مي فرمايد: نماز را براي ياد و توجه به من بپادار. [14] و [15] درباره روزه مي گويد: روزه بر شما واجب شد، تا آن که اهل تقوا شويد. [16] درباره زکات مي گويد: از مردم و اموالشان زکات بگير، تا آن را (از روح بخل و دنيا پرستي) پاک کني. [17]
اما حديث: از ميان انبوه احاديث اين موضوع، تنها به چند جمله از يکي از سخنان امير المؤمنين ـ عليه السّلام ـ در نهج البلاغه [18] اشاره مي کنيم: «فرض الله الايمان تطهيراً من الشرک و الصلوةَ تنزيهاً عنِ الکِبر و الزکاة تسبيباً للرزق...» خداوند، ايمان را براي پاکسازي از شرک، واجب ساخت و نماز را براي پاک ساختن از تکبر، و زکات را به عنوان سبب سازي براي رزق و روزي و...» [19]
البته ضرورت و وجوب عبادت را عقل ما نيز درک مي کند. چرا که پس از اعتقاد به وحدانيت خداوند و درک رابطه و نسبت بين خود و خدا، که او خالق است و مولا و ما مخلوقيم و عبد. او مالک است و غني و ما مملوکيم و فقير، او عظيم است و قوي و ما حقيريم و ضعيف. عقل حکم مي کند که خدا را به عنوان قدرت مطلق عالم و منشأ تمام خيرات و خوبي ها تعظيم نمائيم و او را بپرستيم و خاضعانه بر آستان او سرفرود آوريم. [1] - ذاريات: 56.
[2] - نحل: 36.
[3] - زمر: 7.
[4] - قرائتي، محسن، کتاب پرتوي از اسرار نماز، ص 15.
[5] - ذاريات: 56.
[6] - طباطبايي، سيد محمد حسين، ترجمه تفسير الميزان، ترجمه سيد محمد باقر همداني، قم، انتشارات اسلامي، پنجم، 1374ه.ش، ح18، ص579-580.
[7] - طباطبايي، سيد محمد حسين، ترجمه تفسير الميزان، ج 36، ص 302.
[8] - طباطبايي، ترجمه الميزان، ج18، ص582.
[9] - نهج البلاغه، خطبه ي 147.
[10] - قرائتي، کتاب پرتوي از اسرار نماز، ص 17.
[11] - مطهري، مرتضي، آزادي معنوي، انتشارات صدرا، 1378، ص 109.
[12] - همان.
[13] - عنکبوت: 45.
[14] - طه: 14.
[15] - رعد: 28.
[16] - بقره: 183.
[17] - توبه: 103.
[18] - نهج البلاغه،حکمت 244، فيض الاسلام.
[19] - قرائتي، محسن، پرتوي از اسرار نماز، انتشارات سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1369، ص 70.
شهيد مطهري

پرسمان دانشجویی