تحصیل هویت بندگی | کتابخانه مجازی الفبا

لطفا در باب تغيير هويت و بازگشت به هويت اصلي انسان امروز به همان عبد بودن توضيح بفرمائيد؟

انسان هر عصري و به هر ميزان كه علم پيشرفت كند، بايد به سوى خدا حركت كند تا به مقام قرب و عبوديت او برسد. مسافت ميان انسان و خدا كه از آن به صراط مستقيم تعبير شده، مسافت درازى نيست. اما به‌رغم كوتاهى(1) اين مسير و برخلاف انتظار، تشخيص‏ و پيمودن آن با دشواري‌ها و موانعى روبه‌رو است. در اين تحقيق برآنيم تا به طور خلاصه بدانيم انسان معاصر در حركت خود به سوى خدا و رسيدن به مقام عبوديت يا حفظ مقام عبوديت حداقلي و رشد و پيشرفت دادن آن به مقام‌ها و معرفت‌هاي بالاتر به چه چيزهايى نياز دارد و از چه چيزهايي بايد دوري گزيند؟راه‌هاي بازگشت انسان معاصر به مقام عبوديت
مهم‌ترين راه‌هاي بازگشت انسان معاصر به مقام عبوديت و هويت روحاني خويش يا حفظ حداقلي آن با جهت‌دهي پيشرفت آن، به شرح زير است:
1. معرفت و شناخت
شايد بتوان در پرتو علم و دانش روز به زوايا و ابعاد گوناگون جسم و بدن انسان آگاه شد ولى شناخت ساحت‌هاى وجودى روح انسان به طور كامل امكان‌پذير نيست؛ زيرا روح انسان جلوه و مظهر برجسته حق تعالى و مرتبط با كمال بي‌نهايت است. با اين حال مي‌توان در پرتو آيات نورانى قرآن كريم و سخنان رهگشاى معصومان(ع) تا حدودى پرده از راز و رمزهاى وجودى او برداشت و آگاهى نسبى به او پيدا نمود.
يكى از مهم‌ترين و بنيادي‌ترين ابعاد وجودى انسان، جنبه معرفتى و شناختى اوست. جنبه شناختى انسان داراى مراتب گوناگونى مي‌باشد برخى از آنها با حيوانات مشترك است؛ مانند شناخت حسّى و خيالى. برخى از مراتب آن مختص به انسان مي‌باشد و وجه تمايز او با حيوانات به شمار مي‌آيد؛ مانند شناخت عقلى و توانايى تفكّر و انديشه ورزى.
قرآن يكى از عناصر سازنده انسان يا بال‌هاى تكامل و تغيير هويت وى را پرورش عقل و انديشه مي‌داند. انسان در پرتو رشد و بالندگى صحيح انديشه و عقل خود و بهره‌بردارى از آن در جهت هدف آفرينش مي‌تواند از حيات طيّبه برخوردار شود؛ خداوند در دو آيه ذيل اهميت و جايگاه ويژه تفكّر و تعقّل را اين گونه بيان مي‌نمايد:
«قطعاً بدترين جنبندگان نزد خدا كران و لالاني‌اند كه نمي‌انديشند». (2)
«و خدا بر كسانى كه نمي‌انديشند، پليدى را قرار مي‌دهد». (3)
گنجايش شناختى انسان منحصر به شناخت عقلى نمي‌شود بلكه فراتر از آن مي‌تواند بهره‌مند از معرفت حضورى و شهودى گردد و بسيارى از حقايق جهان هستى را بدون واسطه مفاهيم ذهنى و از نزديك به شهود بنشيند. آگاهى و شناخت حضرت آدم (عليه السلام) نسبت به «اسماء الهى» و استعداد او براى درك آن حقايق، نشانگر ظرفيت بالاى شناختى انسان است: «و خداوند علم اسماء را همگى به آدم آموخت بعد آنها را به فرشتگان عرضه داشت». (4)
همچنين معرفت و علم فوق العاده‌اى كه در قرآن كريم از آن به «علم لدنّى» تعبير شده و خداوند آن‌را به برخى از بندگان شايسته خود عطا فرمود: «وَ عَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْماً»(5) نشانگر عظمت روح انسانى است.
2. معنوي نمودن حيات اجتماعى‏
در حيات اجتماعى ارزش انسان به خدمات اوست؛ آن‌گونه كه هرچه اين خدمات ارزنده‌تر و گسترده‌تر باشد، تأثير وجود فرد در جامعه فزون‌تر است و به همين‌رو مي‌توان او را در بُعد اجتماعى موفق‌تر دانست. بر اين بنياد مي‌بايد هر فرد در فرايند انتخاب خود دقت كافي كند تا متناسب با توان و استعداد خود در صنفى قرار گيرد كه بهره بيشترى برساند. پس از انتخاب نيز بايد توان خود را براى ارتقاى سطح خدمات خويش بالاتر برد. (6)
ايمان و معرفت ارزش بُعد فردى وجود انسان در همه اعصار است و خدمتگزارى، ارزش بُعد اجتماعى او. در واقع «مؤمن خدوم»، خود را به افق كمال و عبوديت خداي تعالي نزديك مي‌گرداند و با صفت خدمت، جامعه را به سوي كمال گسيل مي‌دارد. نتيجه رشد اخلاقى در بُعد فردى تربيت «انسان پاك» و حاصل رشد اخلاقى در بعد اجتماعى نيز تشكيل «جامعه پاك» است‏ (7) و البته بديهى است كه هدف دوم در طول هدف نخست و وسيله‌اى براى تحقق آن است.
توصيه به برآوردن نيازمندي‌هاى مؤمنان در معناى گسترده خود، توجه به همين خدمت اجتماعى است. رسول اكرم(ص) فرمود: «كسي كه به امور جامعه اسلامى اهتمام نداشته باشد، مسلمان نيست». (8)
امام على(ع) نيز مي‌فرمايد: «برترين مردم كسى است كه فايده بيشترى براى ديگران داشته باشد». (9)
از اين بيانات آشكار مي‌گردد كه انسان در ميانه اجتماع، حق ندارد تنها به امور عبادى بپردازد، بلكه تا وقتى در جامعه اثرگذار است، در اين خصوص وظيفه‌اى مهم بر دوش دارد. انسان مؤمن معاصر همان‌گونه كه درپى تحقق «انسان آرمانى» است، به «جامعه آرمانى» نيز مي‌انديشد و براى اين منظور درپى آن است كه مهارت‌ها و توانايي‌هاى لازم را به‌دست آورد.
3. شناخت موانع حركت معنوي
براى حركت معنوي و بازگشت واقعي به معنويت و بندگي خداوند در دوران معاصر، هم بايد راه را شناخت، هم بايد انگيزه رفتن داشت و هم بايد از همه توان براى طى آن استفاده كرد. بنابراين جسم و ذهن و دل بايد به‌كار گرفته شود تا انسان به مقصود خود برسد. موانع و دشواري‌هاى اين راه بر سه‌گونه است: يا توان حركت را سلب مي‌كند، يا مانع شناخت درست هدف، راه يا ضرورت حركت مي‌شود كه در اين صورت گمراهى پديد مي‌آيد و يا انگيزه و شور حركت را مي‌ستاند. اين موانع را مي‌توان چنين نيز برشمرد: مانع شناختى، مانع انگيزشى و مانع رفتارى.
همچنين پاره‌اى از موانع حركت معنوى انسان غيراكتسابى و غيرارادى است. از آن‌جا كه آفرينش، بدون تفاوت امكان‌پذير نيست، انسان به اقتضاى آفرينش ويژه خود و به دليل شرايط خاص جسمى و روحى با محدوديت‌هايى روبه‌رو است كه بي‌شك از حوزه اختيار او بيرون است. از سويى ديگر، موجودات عالم از جمله انسان‌ها متفاوت آفريده شده‌اند و به همين‌رو برخى از آنها محدوديت‌هاى كمترى دارند و برخى با موانع بيشترى روبه‌رويند. در ‏واقع در طبيعتِ انسان پاره‌اى از موانع طبيعى و غيراكتسابي در راه رشد او قرار داده شده است.
شرايط تاريخى، اجتماعى، جسمانى، ذهنى و روحيات وراثتى، هريك اندكى‏ جبرآفرين‌اند. مثلاً در شرايط تاريخى امروز كه ارتباط بيشترى فراهم است، امكان دست‌يابى به حقيقت و رشد اخلاقى افزايش يافته و مسئوليت انسان‌ها نيز افزون گشته است. دست‌كم مي‌توان سه‌گونه مانع وراثتى را برشمرد: كم‌بهرگى هوشى، روحيات مزاحم و شرايط جسمانى محدودكننده. البته اين موانع را مي‌توان در پرتو قدرت اراده مرتفع كرد.
بي‌‏گمان ثروت و شهرت حقايقى خارج از وجود انسان‌اند، از اين‌رو؛ فزونى آنها هرگز به معناى رشد حقيقت وجودى او نيست؛ همان‌گونه كه شهرت و محبوبيت و جلب‌نظر ديگران نيز به كوچكى و بزرگى و منزلت واقعى او ارتباطى ندارد. اما در اين ميان بي‌ترديد علم و آگاهى از نوعى ديگر است؛ چنان‌كه با جان آدمى درمي‌آميزد و هويت و شخصيت او را ديگرگون مي‌سازد. از همين‌رو، افزايش علم و آگاهى براى انسان كمال واقعى به‌شمار مي‌رود. بنابراين، بزرگى وجود انسان به ميزان علم و درك و معرفت او است. به بيان امام على(ع): «اندازه وجود هر كسى همان است كه مي‌داند». (10)
انسان با افزايش آگاهى و معرفت خود مي‌تواند به جهانى ديگر درآيد. گوهر وجود او از همين يافته‌ها و آگاهي‌ها شكل گرفته است. در ‌واقع معرفت، دايره هستى انسان معاصر را توسعه مي‌بخشد و ابعاد وجود او را بزرگ‌تر مي‌كند. پس كمال انسان معاصر در به‌دست آوردن معرفت بيشتر است.
4. پيروي نكردن از هواى نفس‏
عمده‌ترين مانع سعادت انسان در همه اعصار و عامل سقوط او را بايد در درون جان او جست: «أَعْدَى عَدُوِّكَ نَفْسُكَ الَّتِي بَيْنَ جَنْبَيْك‏»؛(11) «بدترين دشمن تو نفس توست كه در ميان دو پهلوى تو قرار دارد». در آفرينش انسان اين نكته درخور توجه است كه آدمى، هم ظرفيت رشد و كمال را در درون خود دارد و هم عامل سقوط و پستى و شقاوت را كه از آن به هواي ‏نفس ياد كرده‌اند.
در وجود انسان، هم ميل به كمال و گرايش به سعادت وجود دارد و هم ميل به بهره‌مندى بي‌كران از لذايذ و بهره‌هاى مادى، اما با اين تفاوت كه ميل‌هاى مادى و غريزى - مانند خوردن و خوابيدن- معمولاً فعليت دارند و خودبه‌خود شكوفا مي‌شوند، ولى تمايلات ديگر بالقوّه‌اند و در شرايط و محيط‌هاى خاصى به فعليت مي‌رسند.
بي‌شك خواسته‌هاى انسان بسيار متنوّع و متفاوت است و او در اين دنيا نمي‌تواند به همه آرزوهاى خود دست يابد؛ چرا كه اين گرايش‌ها اغلب با هم در تضادند. «خوردن و خوابيدن و خوش بودن» و همچنين «به‌دست آوردن علم»، خواسته همه انسان‌ها است، اما اين دو با هم در تقابل‌اند؛ بدين بيان كه پيگيرى خواسته اول مانع از خواهش دوم و پيگيرى خواسته دوم مانع از رسيدن به آرزوى اول است. روشن است كه با تن‌آسايى و خوش‌گذرانى و لذت‌جويى نه مي‌توان به موفقيت بالاى علمى رسيد و نه به هيچ موفقيت ديگرى. از اين جهت، ناگزير بايد از برخى هواها و خواهش‌ها چشم پوشيد.
در چنين تزاحمى حكم قاطع عقلى، محدود ساختن لذايذ مادى و تلاش براى رسيدن به كمال و لذت معنوى است. آنان كه دورانديش و عاقل‌اند، از ميان اين دو دومى را برمي‌گزينند، اما كساني كه اسير خواهش‌هاى زودگذر خود هستند، نمي‌توانند از اين لذايذِ ناپايدار بگذرند بدين‌سان از لذايذ معنوى محروم مي‌مانند. بنابراين، براى رسيدن به مقصد بايد با نيروهاى درونى مزاحم كه ما را به امور كم‌اهميت سرگرم مي‌دارد، درافتاد.
هواى نفس همان‌گونه كه مانع رسيدن به موفقيت مادى و اجتماعى است، مانع رسيدن به مقامات معنوى و روحانى نيز مي‌شود. بي‌ترديد براى رسيدن به كمالات معنوى و اخلاقى بايد رنج كشيد و بر دسته‌اى از تمايلات غريزى و خواسته‌هاى لذت‌بخش دنيوى پا نهاد. در احاديث از اين اقدام به جهاد اكبر ياد شده كه بسيار سهمگين‌تر از قرار گرفتن در صحنه نبرد ظاهرى است.
نقطه مقابل پيروى از هواهاى نفسانى، قدرت كنترل خويش، مهار آرزوهاى طبيعى و تسلط بر اميال و گرايش‌هاى مادى است. انسان اخلاقي كسى است كه احساسات و هيجانات خود را كنترل مي‌كند و بدون اراده و دست‌بسته تحت‌تأثير درخواست‌هاى خوشايند درونى قرار نمي‌گيرد و هرگز نسبت به خود احساس ضعف و زبونى نمي‌كند. در وجود چنين كسى «عقل» بي‌گمان امير بر هوى است، نه اسير آن.
مهم‌ترين مصداق پيروى از هواى نفس، ارتكاب گناه است. نافرمانى خدا بزرگ‌ترين عامل سقوط معنوى انسان به‌شمار مي‌رود. خداوند از باب لطف و كرم خود آنچه براي كمال انسان ضرورى بوده، واجب و آنچه مانع جدى اين حركت بوده، حرام شمرده است. بر همين بنياد، همه مربيان بزرگ، آغاز حركت معنوى آدمى را طاعت خدا در انجام واجبات و ترك امور حرام‏ مي‌دانند و به ‏عنوان اولين و مهم‌ترين دستورالعمل معنوى بر آن تأكيد دارند.
5. دوري از دنيازدگي
دنيا به همه مظاهر دلربا و فريباى مادي كه براى آدمى جذابيت دارد و او را به سوى خود فرامي‌خواند، اطلاق مي‌شود. پيامبر اكرم(ص) فرموده است: «دنيادوستى جانمايه هر اشتباهى است». (12)
قرآن كريم نيز مي‌فرمايد:
«اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زِينَةٌ وَ تَفَاخُرٌ ...»؛ (13) «بدانيد كه زندگى دنيا، در حقيقت، بازى و سرگرمى و آرايش و فخرفروشى شما به يكديگر است».
تأثير دنيا بر انسان از طريق تحريك موانع درونى است. اگر انسان در درون قدرتمند باشد و از عوامل درونى متأثر نگردد، هيچ‌گاه عناصر بيرونى مانع حركت او نخواهد شد. مظاهر دنيا اين‌گونه آدمى را مي‌فريبد كه با تحريك پياپى اميال انسان، مقاومت او را درهم مي‌شكند و فكرش را از حركت به سمت كمال باز مي‌دارد و به دنياجويى مشغول مي‌كند.
ثروت و فقر از موانع بيروني‌اند كه موجب دل‌مشغولى و فراموش كردن هدف (قرب حق) مي‌گردند. تأثير تدريجى اين عوامل مخرب به‌گونه‌اى است كه حتى امام معصوم از آنها به خدا پناه مي‌برد. شايد نغزترين و كوتاه‌ترين وصف دنيا اين تعبير زيباى اميرمؤمنان علي(ع) باشد: «فريب مي‌دهد، آسيب مي‌رساند و مي‌گذرد». (14)
6. دوري از طاغوت‏
طاغوت به هر عامل بيرونى گفته مي‌شود كه با استفاده از قدرت خود، حيطه اختيار ديگران را در رشد و تعالى محدود مي‌سازد و آنان را از مسير هدايت بازمي‌دارد. اين واژه را چنان كه از نامش پيداست، به كسى مي‌گويند كه بر خداوند طغيان كرده و از تحت ولايت و سرپرستى او خارج شده و ديگران را به خود مي‌خواند. وظيفه انسان‌ها در برابر طاغوت كفر ورزيدن بدان است؛ بدين بيان كه از حوزه نفوذ و سرپرستى او خارج شوند و به خواسته‌هاى او تن ندهند. (15)
اطاعت از طاغوت و تسليم بي‌چون و چرا در برابر او در بيان قرآن كريم «عبوديت طاغوت» ناميده شده است. (16) عبادت در مفهوم قرآنى، تسليم و اطاعت مطلق در برابر قدرت واقعي يا پندارى است، خواه از روى رغبت باشد يا از سر اجبار و خواه همراه با حس تقديس معنوى باشد، يا بدون آن.
نكته آخر اين‌كه طاغوت در روزگار معاصر چهره‌اى متفاوت يافته است. به بيانى طاغوت در اعصار پيشين در فردى سركش و مقتدر مانند فرعون و نمرود تجلى مي‌يافت، اما امروزه به يك نظام پيچيده و گسترده بدل شده است؛ نظامي كه در ابعاد آموزشى و اقتصادى و نظامى، از امكانات بسيار و برنامه‌ريزى دقيق براى سلطه بر ملت‌ها بهره مي‌برد.
______________________________
1. «ان الراحل اليك قريب المسافه»؛ سيد ابن طاووس، رضي الدين علي، الاقبال بالاعمال الحسنة، تهران، دار الكتب الإسلامية، چاپ دوم، 1409ق، ج ‏1، ص 68.
2 . «إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذِينَ لا يَعْقِلُونَ»؛ انفال(8)، آيه 22.
3 . «وَ يَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِينَ لا يَعْقِلُونَ»؛ يونس(10)، آيه 100.
4 . «وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ كُلَّها ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلائِكَهِ»؛ بقره(2)، آيه 31.
5 . كهف(18)، آيه 65.
6 . قصص(28)، آيه 26: «إِنَّ خَيْرَ مَنْ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِيُّ الْأَمِينُ».
7 . ر. ك: طباطبائي، سيد محمد حسين، الميزان في تفسير القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامي، چاپ پنجم، 1417ق، ج 4، ص 148 – 154.
8 . «مَن اصبَحَ لايَهتَمَّ بأُمورِ المُسلِمينَ فَلَيسَ بمُسلِم»؛ كليني، محمد بن يعقوب، الكافي، تهران، دار الكتب الإسلامية، چاپ چهارم، 1407ق، ج ‏2، ص 163.
9 . «افضَلُ النّاسِ انفَعُهُم لِلنّاسِ»؛ تميمي آمدي، عبد الواحد بن محمد، غرر الحكم و درر الكلم، قم، دار الكتاب الإسلامي، چاپ دوم، 1410ق، ص 192.
10 . «قدر كلّ امرى‏ء ما يحسنه‏»؛ غرر الحكم و درر الكلم، ص 500.
11 . ورام بن أبي فراس، مسعود بن عيسي، تنبيه الخواطر و نزهة النواظر المعروف بمجموعة ورّام، قم، مكتبة الفقيه، چاپ اول، 1410ق، ج ‏1، ص 59.
12 . «حب الدنيا رأس كلّ خطيئه»؛ الكافي، ج ‏2، ص 131.
13 . حديد( 57)، آيه 20.
14. غرر الحكم و درر الكلم، ص 36.
15. بقره( 2)، آيه 256.
16 . زمر( 39)، آيه 17.

پرسمان دانشجویی