پيام‏هاي سوره كهف | کتابخانه مجازی الفبا

درپاسخ به مطالب ذیل توجه کنید :
الف- این سوره مشتمل بر پیام ها و نتایج و نکات تربیتی و اخلاقی و اجتماعی فراوانی دارد که به برخی اشاره می شود :
داستان حضرت خضر و حضرت موسی –ع-حاوی مطالب درس اموزی است که به برخی اشاره می شود :
الف- پيدا كردن رهبر دانشمند و استفاده از پرتو علم او به قدرى اهميت دارد كه حتى پيامبر اولو العزمى همچون موسى اين همه راه به دنبال او مى‏رود و اين سرمشقى است براى همه انسانها در هر حد و پايه‏اى از علم و در هر شرائط و سن و سال.
ب- جوهره علم الهى از عبوديت و بندگى خدا سرچشمه مى‏گيرد، چنان كه در آيات فوق خوانديم عَبْداً مِنْ عِبادِنا ... عَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْماً.
ج- همواره علم را براى عمل بايد آموخت چنان كه موسى به دوست عالمش مى‏گويد مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْداً (دانشى به من بياموز كه راهگشاى من به سوى هدف و مقصد باشد) يعنى من دانش را تنها براى خودش نمى‏خواهم بلكه براى رسيدن به هدف مى‏طلبم.
د- در كارها نبايد عجله كرد چرا كه بسيارى از امور نياز به فرصت مناسب دارد (الامور مرهونة باوقاتها) به خصوص در مسائل پراهميت و به همين دليل اين مرد عالم رمز كارهاى خود را در فرصت مناسبى براى موسى بيان كرد.
ه- چهره ظاهر و چهره باطن اشياء و حوادث، مساله مهم ديگرى است كه اين داستان به ما مى‏آموزد، ما نبايد در مورد رويدادهاى ناخوشايند كه در زندگى‏مان پيدا مى‏شود عجولانه قضاوت كنيم، چه بسيارند حوادثى كه ما آن را ناخوش داريم اما بعدا معلوم مى‏شود كه از الطاف خفيه الهى بوده است.
اين همان است كه قرآن در جاى ديگر مى‏گويد عَسى‏ أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَ هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَ عَسى‏ أَنْ تُحِبُّوا شَيْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَكُمْ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ: ممكن است شما چيزى را ناخوش داريد و آن به نفع شما
باشد و ممكن است چيزى را دوست داريد و آن به ضرر شما باشد، و خدا ميداند و شما نمى‏دانيد! توجه به اين واقعيت سبب مى‏شود كه انسان با بروز حوادث ناگوار فورا مايوس نشود در اينجا حديث جالبى از امام صادق ع مى‏خوانيم كه امام ع به فرزند زراره همان مردى كه از بزرگان و فقهاء و محدثان عصر خود به شمار مى‏رفت، و علاقه بسيار به امام و امام هم علاقه بسيار به او داشت) فرمود:
به پدرت از قول من سلام برسان، و بگو اگر من در بعضى از مجالس از تو بدگويى مى‏كنم بخاطر آن است كه دشمنان ما مراقب اين هستند كه ما نسبت به چه كسى اظهار محبت مى‏كنيم، تا او را بخاطر محبتى كه ما به او داريم مورد آزار قرار دهند، بعكس اگر ما از كسى مذمت كنيم آنها از او ستايش مى‏كنند، من اگر گاهى پشت سر تو بدگويى مى‏كنم بخاطر آن است كه تو در ميان مردم به ولايت و محبت ما مشهور شده‏اى، و به همين جهت مخالفان ما از تو مذمت مى‏كنند، من دوست داشتم عيب بر تو نهم تا دفع شر آنها شود، آن چنان كه خداوند از زبان دوست عالم موسى مى‏فرمايد أَمَّا السَّفِينَةُ فَكانَتْ لِمَساكِينَ يَعْمَلُونَ فِي الْبَحْرِ فَأَرَدْتُ أَنْ أَعِيبَها وَ كانَ وَراءَهُمْ مَلِكٌ يَأْخُذُ كُلَّ سَفِينَةٍ غَصْباً ... اين مثل را درست درك كن، اما به خدا سوگند تو محبوب‏ترين مردم نزد منى، و محبوب‏ترين ياران پدرم اعم از زندگان و مردگان تويى، تو برترين كشتى‏هاى اين درياى خروشانى و پشت سر تو پادشاه ستمگر غاصبى است كه دقيقا مراقب عبور كشتى‏هاى سالمى است كه از اين اقيانوس هدايت مى‏گذرد، تا آنها را غصب كند، رحمت خدا بر تو باد در حال حيات و بعد از ممات .
و- اعتراف به واقعيت‏ها و موضع‏گيرى هماهنگ با آنها درس ديگرى است كه از اين داستان مى‏آموزيم، هنگامى كه موسى سه بار به طور ناخواسته گرفتار پيمان‏شكنى در برابر دوست عالمش شد به خوبى دريافت كه ديگر نمى‏تواند با او همگام باشد، و با اينكه فراق اين استاد براى او سخت ناگوار بود در برابر اين واقعيت تلخ، لجاجت به خرج نداد، و منصفانه حق را به آن مرد عالم داد، صميمانه از او جدا شد و برنامه كار خويش را پيش گرفت، در حالى كه از همين دوستى كوتاه گنج‏هاى عظيمى از حقيقت اندوخته بود.
انسان نبايد تا آخر عمر مشغول آزمايش خويش باشد و زندگى را تبديل به آزمايشگاهى براى آينده‏اى كه هرگز نمى‏آيد تبديل كند، هنگامى كه چند بار مطلبى را آزمود بايد به نتيجه آن گردن نهد.
ز- آثار ايمان پدران براى فرزندان- خضر به خاطر يك پدر صالح و درستكار، حمايت از فرزندانش را در آن قسمتى كه مى‏توانست بر عهده گرفت، يعنى فرزند در پرتو ايمان و امانت پدر مى‏تواند سعادتمند شود و نتيجه نيك آن عائد فرزند او هم بشود، در پاره‏اى از روايات مى‏خوانيم آن مرد صالح پدر بلا واسطه يتيمان نبود بلكه از اجداد دورش محسوب مى‏شد (آرى چنين است تاثير عمل صالح) «1».
از نشانه‏هاى صالح بودن اين پدر همان است كه او گنجى از معنويت و اندرزهاى حكيمانه براى فرزندان خود به يادگار گذارد.
ح- كوتاهى عمر بخاطر آزار پدر و مادر- جايى كه فرزندى به خاطر آنكه در آينده پدر و مادر خويش را آزار مى‏دهد و در برابر آنها طغيان و كفران مى‏كند و يا آنها را از راه الهى به در مى‏برد مستحق مرگ باشد چگونه است حال فرزندى كه هم اكنون مشغول به اين گناه است، آنها در پيشگاه خدا چه وضعى دارند.
در روايات اسلامى پيوند نزديكى ميان كوتاهى عمر و ترك صله رحم (مخصوصا آزار پدر و مادر) ذكر شده است كه ما در ذيل آيه 23 سوره اسرى به قسمتى از آن اشاره كرديم.
ط- مردم دشمن آنند كه نمى‏دانند! بسيار مى‏شود كه كسى در باره ما نيكى مى‏كند اما چون از باطن كار خبر نداريم آن را دشمنى مى‏پنداريم، و آشفته مى‏شويم، مخصوصا در برابر آنچه نمى‏دانيم كم صبر و بى حوصله هستيم، البته اين يك امر طبيعى است كه انسان در برابر امورى كه تنها يك روى يا يك زاويه آن را مى‏بيند ناشكيبا باشد، اما داستان فوق به ما مى‏گويد نبايد در قضاوت شتاب كرد، بايد ابعاد مختلف هر موضوعى را بررسى نمود.
در حديثى از امير المؤمنين على ع مى‏خوانيم: مردم دشمن آنند كه نمى‏دانند «2» و بنا بر اين هر قدر سطح آگاهى مردم بالا برود برخورد آنها با مسائل منطقى‏تر خواهد شد، و به تعبير ديگر زير بناى صبر آگاهى است!.
البته موسى از يك نظر حق داشت ناراحت شود، چرا كه او مى‏ديد در اين سه حادثه تقريبا بخش اعظم شريعت به خطر افتاده است: در حادثه اول مصونيت اموال مردم، در حادثه دوم مصونيت جان مردم، و در حادثه سوم مسائل حقوقى، يا به تعبير ديگر برخورد منطقى با حقوق مردم، بنا بر اين تعجب ندارد كه آن قدر ناراحت شود كه پيمان مؤكد خويش را با آن عالم بزرگ فراموش كند، اما همين كه از باطن امر آگاه شد آرام گرفت و ديگر اعتراضى نكرد، و اين خود بيانگر آن است كه عدم اطلاع از باطن رويدادها چه اندازه نگران كننده است.
ى- ادب شاگرد و استاد- در گفتگوهايى كه ميان موسى و آن مرد عالم الهى رد و بدل شد نكته‏هاى جالبى پيرامون ادب شاگرد و استاد به چشم مى‏خورد مانند:
1- موسى خود را به عنوان تابع خضر معرفى مى‏كند (أَتَّبِعُكَ).
2- موسى بيان تابعيت را به صورت تقاضاى اجازه از او ذكر مى‏كند (هَلْ أَتَّبِعُكَ).
3- او اقرار به نيازش به تعلم مى‏كند و استادش را به داشتن علم (عَلى‏ أَنْ تُعَلِّمَنِ).
4- در مقام تواضع، علم استاد را بسيار معرفى مى‏كند و خود را طالب فراگرفتن گوشه‏اى از علم او (مما).
5- از علم استاد به عنوان يك علم الهى ياد مى‏كند (علمت).
6- از او طلب ارشاد و هدايت مى‏نمايد (رشدا).
7- در پرده به او گوشزد مى‏كند كه همانگونه كه خدا به تو لطف كرده و تعليمت نموده، تو نيز اين لطف را در حق من كن (تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ).
8- جمله هل اتبعك اين واقعيت را نيز مى‏رساند كه شاگرد بايد به دنبال استاد برود، اين وظيفه استاد نيست كه بدنبال شاگرد راه بيفتد (مگر در موارد خاص).
9- موسى با آن مقام بزرگى كه داشت (پيامبر اولوا العزم و صاحب رسالت و كتاب بود) اينهمه تواضع مى‏كند يعنى هر كه هستى و هر مقامى دارى در مقام كسب دانش بايد فروتن باشى.
10- او در مقام تعهد خود در برابر استاد، تعبير قاطعى نكرد بلكه گفت : سَتَجِدُنِي إِنْ شاءَ اللَّهُ صابِراً: انشاء اللَّه مرا شكيبا خواهى يافت كه هم ادبى است در برابر پروردگار و هم در مقابل استاد كه اگر تخلفى رخ دهد هتك احترامى نسبت به استاد نشده باشد.
ذكر اين نكته نيز لازم است كه اين عالم ربانى در مقام تعليم و تربيت نهايت بردبارى و حلم را نشان داد، هر گاه موسى بر اثر هيجان‏زدگى تعهد خود را فراموش مى‏كرد و زبان به اعتراض مى‏گشود او تنها با خونسردى در لباس استفهام مى‏گفت: من نگفتم نمى‏توانى در برابر كارهاى من شكيبا باشى.
تفسير نمونه، ج‏12، ص: 518

2- ماجرای شیرین ذو القرنین نیز در بر دارنده نكات آموزنده مختلفی به خصوص در زمینه مدیریتی است که به برخی اشاره می شود :
1- نخستين درسى را كه به ما مى‏آموزد اين است كه در جهان هيچ كارى بدون توسل به اسباب امكان ندارد، لذا خدا براى پيشرفت كار ذو القرنين اسباب پيشرفت و پيروزى را به او داد (وَ آتَيْناهُ مِنْ كُلِّ شَيْ‏ءٍ سَبَباً) و او هم بخوبى از اين اسباب بهره گرفت (فاتبع سببا) بنا بر اين، آنها كه انتظار دارند بدون تهيه اسباب لازم به پيروزى برسند بجايى نخواهند رسيد حتى اگر ذو القرنين باشند!
2- هر چند غروب خورشيد در چشمه‏اى گل‏آلود قطعا جنبه خطاى باصره داشت، ولى با اين حال نشان مى‏دهد كه ممكن است خورشيد با آن عظمت بوسيله چشمه گل‏آلودى پوشانده گردد همانگونه كه يك انسان با عظمت و يك شخصيت والا مقام گاه بر اثر يك لغزش بكلى سقوط مى‏كند، و شخصيتش در ديده‏ها غروب خواهد كرد.
3- هيچ حكومتى نمى‏تواند بدون تشويق خادمان و مجازات و كيفر خطاكاران به پيروزى برسد، اين همان اصلى است كه ذو القرنين از آن بخوبى استفاده كرد و گفت: آنها را كه ظلم و ستم كرده‏اند مجازات خواهيم كرد، و آنها را كه ايمان و عمل صالح دارند به نحوى شايسته و نيكويى پاداش خواهيم داد.
على ع در فرمان معروفش به مالك اشتر كه يك دستور العمل جامع كشوردارى است مى‏فرمايد
و لا يكون المحسن و المسي‏ء عندك بمنزلة سواء، فان فى ذلك تزهيدا لاهل الاحسان فى الاحسان، و تدريبا لاهل الاسائة على الاسائة
: هيچگاه نبايد نيكوكار و بدكار در نظر تو يكسان باشند، زيرا اين امر سبب مى‏شود كه نيكوكاران به كار خود بى رغبت شوند و بدكاران جسور و بى‏پروا .
4- تكليف شاق هرگز مناسب يك حكومت عدل الهى نيست، و به همين دليل ذو القرنين بعد از آنكه تصريح كرد من ظالمان را مجازات خواهم كرد و صالحان را پاداش نيكو خواهم داد، اضافه نمود من برنامه سهل و آسانى به آنها پيشنهاد خواهم كرد (تا توانايى انجام آن را از روى ميل و رغبت و شوق داشته باشند).
5- يك حكومت فراگير نمى‏تواند نسبت به تفاوت و تنوع زندگى مردم و شرائط مختلف آنها بى اعتنا باشد، به همين دليل ذو القرنين كه صاحب يك حكومت الهى بود به هنگام برخورد با اقوام گوناگون كه هر كدام زندگى مخصوص به خود داشتند متناسب با آن رفتار كرد، و همه را زير بال پر خود گرفت.
6- ذو القرنين حتى جمعيتى را كه به گفته قرآن سخنى نمى‏فهميدند (لا يَكادُونَ يَفْقَهُونَ قَوْلًا). از نظر دور نداشت، و با هر وسيله ممكن بود به درد دل آنها گوش فرا داد و نيازشان را بر طرف ساخت، و ميان آنها و دشمنان سرسختشان سد محكمى ساخت و با اينكه به نظر نمى‏رسد يك چنين جمعيت عقب افتاده‏اى
هيچگونه نفعى براى حكومت داشته باشند، بدون هر گونه چشم داشت به اصلاح كارشان پرداخت.
در حديثى از امام صادق ع مى‏خوانيم:
اسماع الاصم من غير تضجر صدقة هنيئة
: بلند سخن گفتن آن چنان كه شخص ناشنوا بشنود مشروط بر اينكه توأم با اظهار ناراحتى نباشد همچون صدقه گوارايى است .
7- امنيت، نخستين و مهمترين شرط يك زندگى سالم اجتماعى است، به همين جهت ذو القرنين براى فراهم كردن آن نسبت به قومى كه مورد تهديد قرار گرفته بودند پرزحمتترين كارها را بر عهده گرفت، و براى جلوگيرى از مفسدان از نيرومندترين سدها استفاده كرد، سدى كه در تاريخ ضرب المثل شده و سنبل استحكام و دوام و بقاء است، مى‏گويند همچون سد اسكندر! (هر چند ذو القرنين اسكندر نبود).
اصولا تا جلو مفسدان را با قاطعيت و بوسيله نيرومندترين سدها نگيرند جامعه روى سعادت نخواهد ديد.
و به همين دليل ابراهيم ع هنگام بناى كعبه نخستين چيزى را كه از خدا براى آن سرزمين تقاضا كرد نعمت امنيت بود، (رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً) و نيز به همين دليل سختترين مجازاتها در فقه اسلامى براى كسانى در نظر گرفته شده است كه امنيت جامعه را بخطر مى‏افكنند. (به تفسير سوره مائده آيه 33 مراجعه شود).
8- درس ديگرى كه از اين ماجراى تاريخى مى‏توان آموخت اين است كه صاحبان اصلى درد، بايد در انجام كار خود شريك باشند كه آه صاحب درد را باشد اثر، لذا ذو القرنين به گروهى كه از هجوم اقوام وحشى شكايت داشتند نخست دستور داد قطعات آهن بياورند، بعد از آن دستور آتش افروختن در اطراف سد آهنين براى جوش خوردن، و بعد از آن دستور تهيه مس مذاب براى پوشاندن آهن با لايه‏اى از مس داد، اصولا كارى كه با شركت صاحبان اصلى درد پيش ميرود هم به بروز استعدادهاى آنها كمك مى‏كند و هم نتيجه حاصل شده را ارج مى‏نهند و در حفظ آن مى‏كوشند چرا كه در ساختن آن تحمل رنج فراوان كرده‏اند.
ضمنا بخوبى روشن مى‏شود كه حتى يك ملت عقب افتاده هنگامى كه از طرح و مديريت صحيح برخوردار شود مى‏تواند دست به چنان كار مهم و محير- العقولى بزند.
9- يك رهبر الهى بايد بى اعتنا به مال و ماديات باشد، و به آنچه خدا در اختيارش گذارده قناعت كند، لذا مى‏بينيم ذو القرنين بر خلاف روش سلاطين كه حرص و ولع عجيب به اندوختن اموال از هر جا و هر كس دارند هنگامى كه پيشنهاد اموالى به او شد نپذيرفت و گفت ما مَكَّنِّي فِيهِ رَبِّي خَيْرٌ: آنچه پروردگارم در اختيار من نهاده بهتر است.
در قرآن مجيد كرارا در داستان انبياء مى‏خوانيم: كه آنها يكى از اساسى‏ترين سخنهايشان اين بود كه ما در برابر دعوت خود هرگز اجر و پاداش و مالى از شما مطالبه نمى‏كنيم.
در يازده مورد از قرآن مجيد اين مطلب در باره پيامبر اسلام و يا انبياء پيشين بچشم مى‏خورد، گاهى با اين جمله ضميمه است كه پاداش ما تنها بر خدا است و گاهى بدون آن، و گاه دوستى اهل بيت خود را كه خود پايه‏اى براى رهبرى آينده بوده است بعنوان پاداش ذكر كرده‏اند قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى‏ . .
10- محكم كارى از هر نظر درس ديگر اين داستان است، ذو القرنين در بناى سد از قطعات بزرگ آهن استفاده كرد، و براى اينكه اين قطعات كاملا بهم جوش بخورند، آنها را در آتش گداخت و براى اينكه عمر سد طولانى باشد و در برابر تصرف هوا و رطوبت و باران مقاومت كند آن را با لايه‏اى از مس پوشاند تا از پوسيدگى آهن جلوگيرى كند.
11- انسان هر قدر قوى و نيرومند و متمكن و صاحب قدرت شود و از عهده انجام كارهاى بزرگ برآيد باز هرگز نبايد بخود ببالد و مغرور گردد اين همان درس ديگرى است كه ذو القرنين به همگان تعليم مى‏دهد.
او در همه جا به قدرت پروردگار تكيه مى‏كرد، بعد از اتمام سد گفت هذا رَحْمَةٌ مِنْ رَبِّي و به هنگامى كه پيشنهاد كمك مالى به او مى‏كنند مى‏گويد ما مَكَّنِّي فِيهِ رَبِّي خَيْرٌ و بالآخره هنگامى كه از فناى اين سد محكم سخن مى‏گويد باز تكيه‏گاه او وعده پروردگارش مى‏باشد.
12- همه چيز زائل شدنى است و محكمترين بناهاى اين جهان سرانجام خلل خواهد يافت، هر چند از آهن و پولاد يك پارچه باشد. اين آخرين درس در اين ماجرا است درسى است براى همه آنها كه عملا دنيا را جاودانى مى‏دانند، آن چنان در جمع مال و كسب مقام، بى قيد، و شرط و حريصانه مى‏كوشند كه گويى هرگز مرگ و فنايى وجود ندارد، با اينكه سد ذو القرنين كه سهل است خورشيد با آن عظمتش نيز سرانجام فانى و خاموش مى‏شود و كوه‏ها با تمام صلابتى كه دارند متلاشى مى‏گردند و از هم مى‏پاشند، انسان كه در اين ميان از همه آسيب پذيرتر است.
آيا انديشه در اين واقعيت نيست كه جلوى خود كامگيها را بگيرد.
. تفسير نمونه، ج‏12، ص: 538
(لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد نمايندگي مقام معظم رهبري در دانشگاه ها، كد: 1/100132982)

پرسمان دانشجویی