«لا اِكراهَ فِى الدّين» | کتابخانه مجازی الفبا

«لااكراه فى الدين قد تبيّن الرشدُ مِن الغَىّ فَمَن يكفر بالطاغُوتِ وَ يُومِن بالله فقد استمسك بالعروة الوُثقى لاانفصامِ لها و الله سميعٌ عليم.»1

در دين هيچ اجبارى نيست و راه از بى‏راهه به خوبى آشكار شده است. پس هر كس به طاغوت كفرورزد و به خدا ايمان آوَرَد، به يقين، به دستاويزى استوار كه آن را گسستن نيست، چنگ زده است و خداوند شنواىِ دانا است.

اين آيه شريفه اصل راهبردى و درخشان نظام مترقى اسلام در گفت‏گو و تعامل با پيروان ديگر اديان است.

به همين منظور نخست، به فضاى نزول آيه و شأن نزول آن، به عنوان نمونه آشكار چگونگى رفتار و تعامل با ديگران، اشاره مى‏گردد؛ سپس به اختصار به برخى پرسش‏ها درباره چگونگى رفتار در مجموعه نظام اسلامى و چگونگى رفتار با پيروان ديگر اديان و فرهنگ‏ها پاسخ داده مى‏شود.

فضاى نزول و شأن نزول آيه‏

اين آيه در سوره بقره است. بى ترديد نزول آيات سوره بقره پس از هجرت به مدينه آغاز گرديده و چندين سال به طول انجاميده است.2؛ يعنى در زمانى كه نظام اسلامى در حال شكل‏گيرى و استحكام بود.

درباره هنگام نزول اين آيه 3 چنين مى‏خوانيم:

دو فرزند مردى از مسلمانان انصار به نام «حصين» به آيين مسيحيت گرويده بودند و او مى‏خواست آنان را با اجبار به سوى اسلام دعوت كند. وقتى موضوع با پيامبر(ص) درميان گذاشته شد، آيه «لااكراه فى‏الدين...» نازل گرديد.

با توجه به شأن نزول آيه و ظهور آيات ديگر در قرآن مجيد، آشكارترين مراد آيه شريفه آن است كه «پذيرش دين اسلام اجبارى نيست». اين اصل كلى براى همگان است. و پيروان اديان ديگر و كافران را شامل مى‏شود. كسى حق ندارد به زور و اجبار شريعت اسلام را بر آنان تحميل كند؛ چنان كه در آيه ديگر مى‏خوانيم: «و قل الحَقَّ مِن ربكم فمَن شاء فليؤمن و من شاء فليَكْفُر بگو: حق از پروردگارتان [رسيده‏] است. پس هر كه بخواهد، بگرود و هر كه بخواهد انكار كند.»4

افزون بر اين، اجبار در پذيرش دين و ايمان به خداوند با آزمايش و امتحان بندگان و مقتضاى حكمت خداوند در دنيا كه آدمى را مختار و آزاد قرار داده، مخالف است. به همين جهت، خداوند متعال پيامبر اسلام(ص) را از اجبار مردم براى ايمان به خداوند بازداشته است؛ چنان كه در قرآن مجيد مى‏خوانيم: «و لو شاءَ ربُّكَ لأَمنَ مَن فِى الارضِ كلُّهُم جميعاً اَفاَنتَ تُكْرِه الناسَ حتى يكونوا مؤمنينَ‏5؛ و اگر پروردگارت مى‏خواست، قطعاً هر كه در زمين است همه آن‏ها ايمان مى‏آوردند. پس آيا تو مردم را ناگزير مى‏كنى كه بگروند؟!»

از سوى ديگر، اعتقاد به دين و التزام به آن از امور قلبى و باطنى است و اجبار و اكراه در آن ثمربخش نيست. بنابراين، عبارت «لااكراه فى الدين» يا يك جمله خبرى و بيانگر حال حقيقى انسان و مقتضاى تكوينى او است؛ و يا بيانگر يك حكم تشريعى به منظور نهى از اجبار در پذيرش دين است.6

بنابر آنچه گفته شد، انسان «به خودى خود»، در پذيرش دين و چگونگى راه و روش زندگى‏اش، مختار و آزاد است؛ اگر چه نظام اسلامى درباره چگونگى حضور او در اجتماع و تأثيرگذارى‏اش بر ديگر افراد قوانينى وضع كرده، و خداوند متعال فرجام مؤمنان و كافران را يادآور شده و آدمى را براى بهره‏مندى از اعتقادات صحيح و روش زندگى شايسته راهنمايى فرموده است؛ چنان كه در آيه ياد شده و آيات قبل و بعد آن اين حقيقت به خوبى آشكار مى‏نمايد.

بنابراين، «عقيده» قابل تحميل نيست؛ ولى اين محدوده غير از محدوده احكام است. اكراه و اجبار از ابزارهاى پيش‏بينى شده در كليه نظام‏هاى اجتماعى است؛ در هر نظامى در مقوله‏هاى اجتماعى و حقوقى جبر قانونى وجود دارد و بدون آن، جامعه قابل اداره و كنترل نيست. نظام‏هاى قضايى و نيروهاى انتظامى در همه نظام‏ها، امرى مقبول و معقول شمرده مى‏شوند. بنابراين، بايد حيطه عقيده را از محدوده عمل و حقوق جدا كرد. در حيطه «عقيده» اجبار راه، ندارد؛ ولى در حيطه عمل، جبر و اكراه گاه لازم و قابل قبول‏است؛ چنان كه در تمام جوامع قوانين و مقرراتى وضع مى‏شود و همگان ناگزير بايد آن را رعايت كنند. با اين تفاوت كه در برخى جوامع تنها به رفاه عمومى و آسايش جسمى افراد جامعه توجه مى‏شود و هرچه سبب اختلال در آسايش بدنى باشد، خلاف قانون به شمار مى‏آيد ولى در جامعه اسلامى علاوه بر آسايش بدنى به حفظ ارزش‏هاى معنوى نيز توجه شده، آنچه بر معنويت افراد جامعه تأثير سوء دارد، خلاف قانون شمرده مى‏شود. البته تعيين حيطه و محدوده قوانين بايد با كارشناسى و آگاهى كامل از دستورات دينى انجام گيرد و از سليقه‏هاى شخصى و برداشت‏هاى افراطى و تفريطى پرهيز شود.پي نوشت:1. بقره(2): 256.

2. تلخيص التمهيد، هادى معرفت، ص 101.

3. ر.ك: تفسير الميزان، نمونه، مجمع‏البيان، ابن‏كثير، روح‏المعانى و... ذيل آيه شريفه.

4. كهف(18):29.

5. يونس (10): 99؛ ر.ك: الميزان، ج 10، ص 120 ط عربى.

6. ر.ك: الميزان، ج 2، ص 347؛ مجمع‏البيان، ج 2-1، ص 631. (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد نمايندگي مقام معظم رهبري در دانشگاه ها، كد: 1/600003)

پرسمان دانشجویی