عرش و سوالات پیرامون آن | کتابخانه مجازی الفبا

«عرش» در لغت به معناي چيزي است كه داراي سقف بوده باشد، و به تخت حكومت و پادشاه نيز اطلاق شده كه كنايه از قدرت و حكومت است و «كرسي» نيز به معناي سرير و تخت است. و هر دو واژه در قرآن بكار رفته، و در موارد زيادي «عرش» و در يك مورد «كرسي» به خداوند نسبت داده شده است .

بسياري از مفسرين برآنند كه مُراد از «عرش» و «كرسي» خدا، معنايي كنايي است ولي در اينكه منظور از آن معناي كنايي چيست، سخن بسيار گفته اند. گاهي با استناد به حديثي كه حفص ابن غياث از امام صادق (عليه السلام) نقل مي كند كه از امام (عليه السلام) درباره ي تفسير «وسع كرسيه السماوات و الارض» سؤال كردند، فرمود: منظور علم او است. مي گويند مُراد علم بي پايان پروردگار است. و گاه با استناد به آيه ي شريفه «ثم استوي علي العرش» و... به معناي مالكيت و حاكميت خدا دانسته اند و گاه به معناي هر يك از صفات كماليه و جلاليه ي او گرفته اند.

معاصريني چون مرحوم علامه طباطبايي و... گفته اند:

«عرش» و «كرسي» داراي وجودي حقيقي اند، اگر چه از لفظ آن دو معناي كنايي اراده شده، طبق اين نظريه عرش و كرسي در حقيقت امر واحدي هستند كه به حسب اجمال و تفصيل داراي دو مرتبه هستند و اختلافاتشان رتبي است و هر دو از حقايق وجودي هستند، ولي نه آن طور كه عده اي پنداشته اند كه تختي هستند و خداوند را بر آنها حمل مي كنند. بلكه «عرش» مرحله ي اعلاي عالم وجود است كه زمام جميع حوادث و اسمايي كه علّت وجود آن حوادثند و ترتيب و رديف كردن سلسله ي اسباب و علل منتهي به آن مرحله مي باشد و «كرسي» در مرتبه اي پايين تر، مقام ربوبي اي است كه تمامي موجودات آسمان ها و زمين قائم به آن هستند. و روايات زيادي نيز بر صحت همين قول دلالت مي نمايند.

از حضرت صادق (عليه السلام) معناي عرش و كرسي را پرسيده شد فرمود: عرش صفات كثير و مختلفي دارد; در هر جاي قرآن به هر مناسبتي كه اسم عرش برده شده صفات مربوط به همان جهت ذكر شده است. كه عرش در اين روايت در معاني ملك و مشيت و اراده و علم بكار رفته است. و از عرش و كرسي به عنوان دو درب مقرون به هم نام برده شده كه علم عرش، نهان تر از علم كرسي است.

اصلا در خارج چيزي به نام عرش متعارف وجود ندارد و جمله «اَلرَّحمن عَلي العَرش اسْتَوي» طه/5. كنايه از سلطنت و استيلاي علمي و قدرت خدا بر جهان خلقت است؛ يعني آيه «ثُمَّ اسْتَوي عَلَي العَرش» سجده/4.

مثلا در عين حال كه مثالي است، كه احاطه تدبير خدا را در مملكتش ممثل مي سازد، نيز دلالت دارد كه زمام همه امور به دست قدرت و علم بي نهايت خداست. و اوست پروردگار عرش بزرگ: «وَهُوَ رَبُّ العَرش العَظيم». توبه/129.

به نقل كليني (رحمه الله) جاثليق به اميرالمؤمنين(ع) عرض كرد خبر ده مرا از معناي «وَيَحمِل عَرش رَبِّك فَوقَهُم يَومَئِذ ثَمانيه»}Vحاقه/17. اميرالمؤمنين(ع) فرمود: مراد از عرش آن علمي است كه خداوند به حاملان عرش داده و آن نوري است از نور عظمتش... جاثليق پرسيد: خداوند كجاست؟ فرمود: او اين جا، آن جا، پايين، بالا، محيط بر ما و با ماست... بنابراين، حاملان عرش خدا دانشمنداني هستند كه خداوند از علم خود به آنان داده است. (اصول كافي 1/129، ح 1.)

علامه طباطبايي و بسياري از دانشمندان معتقدند:

اين كه اميرالمؤمنين فرمودند خدا اين جا، آن جا، بالا، پايين... اين معنا عبارت ديگري از «علم فعلي» خداوند است و در حقيقت عرش و ملكوت يكي است؛ چون عرش مقام اجمال و باطن غيب است.

سدير از امام صادق(ع) پرسيد: معناي عرش و كرسي چيست؟ امام فرمود: عرش، صفات كثير و مختلفي دارد از جمله ملك عظيم، احاطه بر ملك و اين همان علم به كيفيت اشياست. عرش اگر با كرسي ذكر شود معنايش غير معناي كرسي است.... (الميزان 8/165.)

فراواني روايات در اين زمينه موجب قطع مي شود كه معناي محسوس و ظاهري واژه‎هاي عرش و كرسي و مانند آنها مراد نيست.

آية الله جوادي آملي،تفسير موضوعي قرآن ج 5 (معاد در قرآن)

به عبارت ديگر، «عرش»، مرتبه‏اى از وجود است كه تمام صفات خداوند سبحان، در آن تجلّى كرده است. جايگاه پادشاه كه مقام صدور احكام است، «عرش» نيز همان مقام صدور احكام تفصيل يافته موجودات است؛ يعنى، در آن مقام «وجوه» تمام موجودات و وجودهاى شريف آنها، به طور تفصيلى حضور دارند. از آن جا كه گستره عرش مجرد و مادى را در بر مى‏گيرد، خود يك موجود مجرد است. ازاين‏رو، فعليت‏هاى تمام موجودات مادون، نزد خداوند سبحان و براى او با تمام وجودشان، حضور دارد و به همين جهت عرش از مراتب علم خداوند به شمار مى‏رود.

نظر مفسران قرآن درباره‏ى آيه‏ى وَ كانَ عَرْشُهُ عَلَى اَلْماءِ يكسان نيست. ما در اين جا به عنوان نمونه، نظر تعدادى از آن‏ها را مطرح مى‏كنيم: الف. برخى از مفسّران، مثل سيد قطب، معتقدند كه نمى‏توان به حقيقت آيه پى برد؛ زيرا نصّى درباره‏ى مسائل مربوط به آن نداريم. ما نمى‏دانيم كه اين آب چگونه و در كجا بود؟ چه حالاتى داشت و چگونه عرش خدا بر اين آب قرار داشت؛ لذا هيچ مفسرى نمى‏تواند حدود اين‏ها را درك بكند. بر نظريه‏هاى علمى هم نمى‏توان اعتماد كرد؛ زيرا هميشه در معرض تحوّل و تغييرند، (سيد قطب: فى ظلال القرآن، ج 4، ص 1857، نشر بيروت، دار الشروق) . ب. در مقابل نظريه‏ى بالا، غالب مفسران سنّى مذهب قائلند كه آيه مجهول نيست؛ بلكه بر همان معناى ظاهرى خود حل مى‏شود. به اعتقاد اينان، منظور از عرش، تخت است و آب نيز همان آب معمولى است؛ ليكن تخت خدا - متناسب با او - تخت عظيمى است كه از هر مخلوقى بزرگ‏تر است و چهار پايه دارد. هر پايه‏اش شاخه‏هايى دارد كه تنها خدا بدان آگاه است و طول و عرضش را خود او مى‏داند. در بيان علت وجود چنين تختى، توجيهات مختلفى آورده‏اند؛ از جمله: 1. محل ملائكه در ارائه‏ى خدماتشان باشد. 2. خداوند با اين كار اظهار قدرت مى‏كند. 3. خداوند با اين وسيله مى‏خواهد بندگان خود را از جانب بالا دعوت بكند. 4. شرافت محمد(ص) را آشكار مى‏كند. 5. آن را معدن كتاب ابرار قرار داده است. 6. آينه‏اى در دست ملائكه باشد تا آن‏ها بتوانند آدميان را ببينند. 7. محل امر فيض و تجلى خداوند مى‏باشد. به باور اين مفسران، «عرش» و «ماء» هر دو جسمند و اولى ما فوق دوّمى است. درباره‏ى چگونگى قرا گرفتن عرش بر آب، بحث‏ها و قول‏هاى زيادى دارند، (فخر رازى: تفسير كبير، ج 17، ص 187 و آلوسى: روح المعانى، ج 12، ص 15 و بروسوى: روح البيان، ج 4، ص 98 چاپ بيروت، دار الاحياء التراث العربيه) . ج. مفسران شيعى و برخى از مفسران سنّى، چون محمد عبده، معتقدند كه مراد از «عرش» به طور قطع، موجودى جسمانى به نام تخت نيست؛ بلكه منظور از عرش، ملك و سلطنت و استيلاى خداوند است كه با كنايه از آن‏ها به عرش تعبير آورده شده است. مقصود از آب، يا همان آب معروف است كه ماده‏ى حيات شناخته مى‏شود، (ترجمه الميزان، ج 10، ص 239) . و يا هر ماده‏اى روان و مذاب است كه ماده پيشين زمين و آسمان و ديگر كرات را تشكيل مى‏دهد، (رشيدرضا: تفسير المنار، ج 12، ص 16) . بنابراين، «عرش» ملك مظهر سلطنت خداست و استقرار عرش روى چيزى، به معناى قرار داشتن ملك و سلطنت بر آن چيز مى‏باشد. علامه مجلسى نيز به نقل از سيد داماد نقل مى‏كند كه مراد از «الماء» يا علم و دين است؛ زيرا اطلاق اسم «ماء» بر علم، در قرآن كريم و احاديث استعمال زيادى دارد. و يا عقل قدسى است كه حامل علم مى‏باشد. مانند آيه‏ى وَ تَرَى اَلْأَرْضَ هامِدَةً، فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَيْهَا اَلْماءَ اِهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ‏ (حج/5) در اين آيه «ماء» به معناى عقل قدسى آمده است. مرحوم كلينى، درباره‏ى معناى «عرش» و «الماء» از امام صادق(ع) نقل مى‏كند كه حضرت فرمود: «پيش از آن كه زمينى يا آسمانى يا جن و انسى يا خورشيد و ماهى باشد، خداوند دين و علمش را به آب عطا فرمود.»، (كلينى: اصول كافى، ج 1، ص 180، حديث 7) علامه مجلسى مى‏فرمايد: «منظور از الماء در حمل علم بر آن، يا ماده‏اى است كه براى خلق انبيا و اوصيا قابليت دارد - كه حاملان علمند - و يا ماده‏ى ساير موجودات است، كه متعلَّق علم خدايند»، (مجلسى، محمدباقر: مرآت العقول، ج 2، ص 81، چاپ دار الكتب الاسلاميه) . علامه شعرانى با نقل تشبيه جالبى از صدر المتألهين درباره‏ى اين آيه مى‏گويد: «مكان و زمان از اعظم مخلوقات به شمار مى‏آيند و چون خداوند مدبر زمان و مكان است، از هر دو منزّه است. آن گاه براى خداوند عرش و كرسى است. او زمان را با عرش عقد كرد و فرمود: « کانَ عَرْشُهُ عَلَى اَلْماء » زيرا جريان زمان، شبيه جريان آب مى‏باشد. مكان را با كرسى عقد نمود و فرمود: « وَسِعَ كُرْسِيُّهُ اَلسَّماواتِ‏ » زيرا مكانش عالى‏ترين و وسيع‏ترين مكان‏هاست»، (كلينى: الكافى الاصول و الروضه، ج 4، ص 147، تعليقه‏ى شعرانى، چاپ مكتبة الاسلاميه) .( الّلهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَعَجِّلْ فَرَجَهُمْ )

پرسمان دانشجویی