تلفظ خلع و حفد | کتابخانه مجازی الفبا

خَلْع وحَْفْد، خلع به معني ترك كردن،رهانمودن،وحفد به معني شتاب كردن.
اينها دعاهائي هستند كه گفته شده در بعضي از مصحف ها نوشته شده وتوّهم شده كه اينها جزءقرآن هستند. در ادامه توضيحاتي پيرامون جمع قرآن وتعداد سوره هاي آن،ونيز توضيحاتي پيرامون اين دو سوره ادعائي اهل سنت،ونقد وبر رسي آن آمده است.
مسلمانها به جمع آوري قرآن اهتمام فراواني داشتندوتعداد زيادي از افرادحافظ قرآن بودندوهر سوره اي نازل مي شد,ثبت وضبط مي کردند.نتيجه طبيعي اين کار آنست که آيات وسوره هاي قرآن کريم بدون کم وزياد در اختيار مردم باشد وتواتر آن محفوظ باشدوکسي نتواند چيزي را بر قرآن اضافه ياکم کند.ماجراي مصاحف(قرآن هاي صحابه مانند ابي ابن کعب وعبدالله ابن مسعود و..)در ادامه پاسخ آمده است وروشن گرديده که آنها از نظر قرآنيت با بقيه فرقي ندارند ,واگر اضافاتي بوده توضيح وتفسير هائي براي آيات قرآن داشته اند زيرا در صدر اسلام رسم بوده که اين توضيحات را در لابلاي آيات مي نوشتندوگاهي موجب اشتباه مي شده است.
قرآن ابي ابن کعب,مشتمل بر دعاي خلع وحفد بوده که اولا نسبت دادن اين مسائل به ايشان مشکوک است وثانيا نظم ومحتواي آنها نشان مي دهد که آيه قرآن نيستند وبه دعاهاي اهل بيت (ع)هم شباهتي ندارد,در نتيجه مصحف ابي ابن کعب با بقيه تفاوتي ندارد ابي شخصيتي نبود که اين مسائل به او بچسبد.
ابن مسعود هم سوره حمد را چون مشهور بوده وآنرا عدل وهمسنگ قرآن مي دانسته نه بخشي از آن,در قرآن خود نياورده ودو سوره قل اعوذبرب الفلق والناس راتعويذ(طلسم براي دفع چشم زخم)مي دانسته ,نه دوسوره که اگر اين مطالب صحت داشته باشد ضرري ندارد بعد از آنکه قرآن متواتر کلمه به کلمه وحرف به حرف نزد مردم هست وبسياري آنرا در سينه خود دارند.
در مجموع وبرطبق شواهد قطعي آنچه ادعا شده که در بعضي مصحفها بوده,توضيحات وتفسير ويا شان نزول آيات بوده که در کنا آيات نوشته مي شده وگاهي سبب اشتباه مي شده ونويسندگان آنها هم به قرآن بودن آن اضافات معتقد نبودند,واين مسئله حل شده اي است که در همه کتابهاي علوم قرآني مورد بررسي قرار گرفته است.
شاهد براين مطلب آنست که آن قرآنها رواج پيدا نکردند وقرآن متواتر در بين مسلمانها از آغاز تا به امروز رواج داردواگر ديگران شاهدي براختلاف قرآنها داشتند آنرا وسيله اي براي مقابله با قرآن قرار مي دادند وبا اين حربه که معلوم نيست کدام قرآن اصلي است,قرآن را در جامعه از کار مي انداختندوهمين که چنين کاري نشد با همه دشمني ها با قرآن,نشان مي دهداين اختلاف ها در نسخه اصلي قرآن که بدستور پيامبر(ص) نوشته شده راه پيدا نکرد بلکه اختلاف در مصحف هاي شخصي بوده که توضيحاتي در آنها براي استفاده خودشان مي نوشته اند وبا تلاش وجديت فوق العاده پيامبر(ص)واهتمام مردم کلمه به کلمه در نوشته ها وسينه ها حفظ شد وبا اين جديت وشهرت قرآن در بين مردم ,معني ندارد که بگوئيم قرآنها ي مختلف در ميان مردم بوده است.
[انتخابي از كد25744]يكى از تمهيدات الهى براى مصون ماندن قرآن، نزول تدريجى آن، آن هم با سبك و برنامه‏اى ويژه است. در مدت تقريباً 23 سال، آيات قرآن به دو شكل نازل شده است. آياتى كه در آغاز بعثت در مكه نازل گرديده، آياتش كوتاه و موزون است؛ مانند «وَ الضُّحى‏ وَ اللَّيْلِ إِذا سَجى‏ ما وَدَّعَكَ رَبُّكَ وَ ما قَلى‏...» و يا «الرَّحْمنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ خَلَقَ الْإِنْسانَ عَلَّمَهُ الْبَيانَ...». اين مقاطع كوتاه و موزون در حفظ آيات، تأثير بى‏شائبه‏اى داشته است، آن هم در ميان مردم روزگارى كه امى بوده‏اند. اما در سال‏هاى بعد، آيات و سوره‏هاى بزرگ‏ترى در مدينه نازل شده است؛ زيرا در مدينه، هم آرامش بيشترى براى مسلمانان بوده و هم امكانات نوشتن و ثبت آيات وجود داشته است. بالاخره، نزول تدريجى قرآن، اين نتيجه را داشت كه وقتى حتى چند آيه نازل مى‏شد، پيامبر آن را براى مسلمان‏ها مى‏خواند (و آنان نيز حفظ مى‏كردند) و بعد آيه‏اى ديگر نازل مى‏گشت. 10. شيوه تعليم قرآن‏ در تاريخ قرآن مهم است بدانيم كه پيامبرصلى الله عليه وآله چگونه آيات را به مردم مى‏خوانده و آنها را تعليم مى‏داد؟ راوى مى‏گويد: پيامبرصلى الله عليه وآله در مدينه هر بار ده آيه به ما مى آموخت.

ما ده آيه را ياد مى‏گرفتيم، سپس ده آيه ديگر و... براى مثال، يكى از صحابه در مسجد دمشق 1600 شاگرد را تعليم قرآن مى‏داده است. به اين شكل كه آنها را به گروه‏هاى ده نفرى تقسيم كرده بود و هر ده نفر يك ناظر داشته اند كه مجموع اين ناظران و سرگروه‏ها 160 نفر مى‏شدند. افزون بر آن‏ابو عبدالله زنجانى، تاريخ القرآن، ص 42، موسسه الاعلمى، بيروت. به شهادت تاريخ، در صدر اسلام عده زيادى از مسلمانان - كه تعداد آنان را تا 43 نفر نوشته‏اند به دستور پيامبرصلى الله عليه وآله هر آيه و يا سوره‏اى كه نازل مى‏شد، بلافاصله مى‏نوشتند؛ از جمله معروف‏ترين اصحاب پيامبر كه به نوشتن قرآن اهتمام خاصى مى‏ورزيدند، حضرت على‏عليه السلام و زيد بن ثابت بودند. 11. اهتمام مسلمانان‏ بى‏شك از اهتمام پيامبرصلى الله عليه وآله بر قرائت قرآن و تحفيظ آن بر مسلمانان‏جامعه آن روز فضيلت بزرگى براى حفظ قرآن قائل شده بود.

مؤمن و منافق در اين جهت بر يكديگر سبقت مى‏گرفتند. معاشرت و انس با قرآن، جزو آداب و رسوم مردم در آمده بود و در مسائل و مشكلات خود به آن مراجعه مى‏كردند. تقدّس و فضيلت يافتن قرآن نزد مسلمانان، اين نتيجه را به دنبال داشت كه كسى نمى‏توانست ايده تغيير قرآن را در سر بپروراندمحمدتقى مصباح يزدى، قرآن شناسى، ج 1، ص 215، (نشر مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى).. اهتمام به نگه‏دارى و حفظ قرآن كريم در ميان مسلمانان به اندازه‏اى بود كه پس از نبى اكرم و در زمان خلافت ابوبكر، وقتى در جنگ يمامه تعدادى از حافظان قرآن كشته شدند، مسلمانان تصميم گرفتند توجه بيشترى در حفظ قرآن به خرج دهند و به اين منظور همه نسخه‏هاى قرآن را در يك جا جمع‏آورى كرده و از اينكه نقصانى در آنها واقع شود، جلوگيرى نمودند. حفظ اين نسخه‏ها به شدت مورد توجه قرار گرفت و همين طور نسل بعد، قرآن را سينه به سينه حفظ مى كردند و به نسل بعد انتقال مى دادندسيد محمد حسين طباطبايى، ترجمه الميزان، ج 12، ص 167 - 161، مركز نشر فرهنگى رجا. . 12. تكامل خط و كتابت‏ براى حفظ يك متن به صورت اصلى، بايد شرايط طبيعى چنين امرى فراهم باشد.

در عصرهاى گذشته تكامل خط و پيشرفت كتابت به آن ميزان نبوده است كه بتواند متنى را در بستر خويش و به صورت كامل حفظ كند. البته با رشد تمدن بشرى، زمينه‏هاى لازم براى چنين امرى پديدار مى‏شد؛ چنان كه به نظر برخى‏علامه خوئى، ترجمه البيان، ج 1، ص 309، (نشر مجمع ذخائر اسلامى - قم، 1360 ش). در زمان رسول‏اللَّه شرايط و موقعيت حصول چنين كارى مهيا شد و زمينه را براى حفظ و صيانت قرآن فراهم آورد. براى مطالعه بيشتر ر.ك: الف. محمد هادى معرفت، تاريخ قرآن، (تهران: سمت، چاپ دوم 1377)، صص 167 - 154؛ ب. محمدتقى مصباح يزدى، قرآن‏شناسى، (قم: مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى، چاپ اول، 1376)؛ پ. حسن حسن‏زاده آملى، قرآن هرگز تحريف نشده است؛ ت. محمد هادى معرفت، التحقيق فى نفى التحريف عن القرآن.[پايان كد انتخابي]
تعداد سوره‏هاي قرآن
قرآن 114 سوره دارد و همه‏ي دانشمندان بر اين مطلب اتفاق نظر دارند كه اول آن فاتحه الكتاب و آخر آن سوره‏ي الناس است. البته بودند كساني كه سوره‏هاي قرآن را غير از اين مي‏دانستند.
گفته‏اند: عاصم الحجدري و مجاهد، قرآن را 113 سوره دانسته‏اند. آن‏ها سوره‏هاي انفال و توبه را كه ميانشان بسم اللَّه الرحمن الرحيم نيست، يكي گرفته‏اند.
مصحف عبدالله بن مسعود، 112 سوره بود؛ چون معوذتين را نداشت؛ ولي چنان چه در مصحف او ديديم و مجموع دو روايت را سنجيديم، هم معوذتين را نداشت و هم فاتحه را. بنا بر اين مصحف او 111 سوره داشت.
مصحف ابي ابن كعب، 116 سوره بود؛ چون دعاي استفتاج و قنوت را به نام سوره‏هاي خلع و حفد داشته است (در پايان اين بخش به اين دو سوره اشاره مي‏كنيم) ولي به عقيده‏ي سيوطي اين مصحف بايد 115 سوره باشد؛ زيرا سوره‏هاي فيل و قريش را يك سوره گرفته است. به نقل سيوطي اين مصحف 6 سوره را نداشت. مصحف علي بن ابيطالب‏عليه السلام طبق نقل يعقوبي 5 سوره كم داشت و مصحف ابن عباس 114 سوره‏ي كامل برد.
اين را هم اضافه كنيم كه گفته‏اند بر حسب حكم امام صادق‏عليه السلام مجموع سوره‏ها 112 سوره است. چون ايشان دو سوره‏ي فيل و قريش را يكي مي‏دانست و هم‏چنين سوره‏هاي والضحي و اَلَم نشرح را در حكم يك سوره مي‏گرفت.
روي همين نكته علماي شيعه خواندن هر كدام از اين دو سوره را با هم، جانشين يك سوره‏ي كامل در نماز واجب ضروري مي‏دانند.[4]
امّا دو سوره‏اي كه ابي ابن كعب افزوده:
1ـ سوره‏ي خلع (سوره‏ي رَد و انكار)
بسم اللَّه الرحمن الرحيم(1) اِنّا نستعيتُكَ و نستغفِرُكَ(2) و نُثْني عَلَيكَ و لا نُكَفِّروك(3) و نَخْلَعُ و نَتْرُكُ مَن يَفجُرُك؛ پروردگارا! از تو ياري مي‏طلبيم و از تو آمرزش مي‏خواهيم. بر تو ثنا مي‏خوانيم و بر تو كفر نمي‏ورزيم و آن‏ها را كه بر تو گناه ورزند ترك كنيم و از خود دور سازيم.
2ـ سوره‏ي حفد (سوره‏ي سابقه)
(1) اللهم اياك نعبد (2) و لك فُصَلّي و نسجُدُ (3) و اليك نسمي و نَحْفِد (4) نَرْجُوا رَحْمَتَكَ (5) و فخشي عَذابَكَ (6) اِن عَذابَكَ بالكفّار مُلْحقّ؛ پروردگارا! تنها تو را مي‏پرستيم و بر تو نماز مي‏خوانيم و سجده مي‏بريم و به سوي تو گام برمي‏داريم و مي‏شتابيم به رحمت تو اميدواريم و از عذاب تو ترسانيم همانا كه عذاب تو به كافران ملحق است.
علّت اختلاف در تعداد سوره‏هاي قرآن
عمده‏ي كلام در اين است كه چرا عده‏اي در شمارش سوره اختلاف نموده‏اند و آن را 112 و 113 و 114 و 115 و 116 شمارش نموده‏اند؟ اختلاف‏هايي كه در تعدادِ سوره‏ها ديده مي‏شود، ناشي از اختلاف مصاحف است. نوشته‏اند كه در مصحف عبدالله ابن مسعود در آغاز سوره‏ي برائت بسمله وجود داشت و مصحف او 112 سوره بوده است؛ چون در اين مصحف سوره‏ي فلق و سوره‏ي ناس نيامده بود و نيز نوشته‏اند كه عبدالله ابن مسعود علاوه بر اين دو، سوره‏ي فاتحه را در مصحف خود نياورده، چون مي‏دانست كه مردم كاملاً آن را در حافظه‏ي خود سپرده، و هرگز در مورد آن‏ها دچار نسيان نمي‏شوند[5] و يا حتّي درباره‏ي مصحف ابي ابن كعب كه دو سوره‏ي حَفد و خَلْع را اضافه كرده بود، مي‏نويسد: اين دو سوره در مصاحف برخي از صحابه وجود داشته و حتّي عمر بن خطاب بعد از ركوع در قنوت نماز، اين دو را با ذكر بسمله مي‏خواند.

و اين دو سوره در مصحف عبدالله ابن عباس و ابو موسي اشعري نيز آمده است.[6]
به هر حال يكي از محققان قرن پنجم هجري، براي توجيه كار ابي ابن كعب و ديگر صحابه، يادآور مي‏شود كه اگر ابن ابي كعب دعاي قنوت را به عنوان سوره‏اي از قرآن شمرده باشد ـ در صورتي كه اين مطلب صحيح باشد ـ مبني بر آن نيست كه وي اين دعا را به عنوان جزئي از قرآن نگاشته باشد؛ بلكه بدين منظور آن را در مصحف خود آورد تا مردم آن را فراموش نكنند. چون او اين دو دعا را در قنوت نماز وتر از رسول خداصلي الله عليه وآله شنيده بود؛ پس اين دو دعا هستند، نه دو سوره از قرآن.[7] زيرا نظم اين دو مناسب نظم قرآن نيست.علاوه بر اينکه هنگام توحيد مصاحف آنها را حذف کردند که نشان مي دهد دعا بودن آنها خيلي معروف بوده ,وکسي معترض نشد.
در پايان به اين نتيجه دست مي‏يابيم كه علّت اختلاف از ناحيه‏ي بعضي به خاطر ذوق و سليقه‏ي درست يا نادرست بوده و يا به آنان نسبت داده شده است؛ البته عدد 114 سوره مورد اتفاق اكثر محققان به نام اسلامي مي‏باشد.
تعداد سوره در بيان پيامبر اكرم‏صلي الله عليه وآله
پيامبر اكرم فرمودند: مجموع سوره‏هاي قرآن 114 سوره است و تعداد آيات آن 6236 آيه و همه‏ي حروف آن به 321250 حرف مي‏رسد. به تعلم اين قرآن روي نمي‏آورند، و قرائت و تلاوت آن را جزء اولياي خداوند به عهده نمي‏گيرند.
منابع
الاتقان في علوم القرآن، سيوطي، جلد 1، صص 113 و 112.
مجمع البيان، طبرسي، جلد 8، ص 406.
تاريخ قرآن، دكتر راميار، ص 582 ـ 581 و 80، (تهران: مؤسسه انتشارات اميركبير، چاپ دوّم)
تاريخ قرآن كريم، دكتر سيد محمدباقر حجتي، ص 107 ـ 109، (دفتر نشر فرهنگ اسلام، چاپ هفتم).
تفسير كشاف، زمخشري، جلد 2، ص 226، ذيل آيه‏ي 10 سوره‏ي يونس (انتشارات دارالفكر)
قاموس قرآن، دكتر اكبر قريشي، جلد 3، ص 351، (انتشارات دارالكتب الاسلاميه، چاپ سوم)
اديان زنده‏ي جهان، استاد حسين توفيقي، ص 102، (مركز مديريت حوزه‏هاي علميّه‏ي خواهران)

[1] . اديان زنده‏ي جهان، حسين توفيقي، ص 102
[2] . اكبر قريشي، قاموس قرآن، جلد 3، ص 51، (ماده‏ي سوره(.
[3] . راميار، تاريخ قرآن، ص 107 ـ 109 580.
[4] . دكتر اميار، تاريخ قرآن، ص 581 ـ 582.
[5] . سيد محمدباقر حجتي، تاريخ قرآن كريم، ص 91 ـ 92، نقل از مقدمتان، ص 75.
[6] . سيد محمدباقر حجتي، تاريخ قرآن كريم، ص 93، نقل از سيوطي، اتقان، جلد 1، ص 113 و 112.
[7] . سيد محمدباقر حجتي، تاريخ قرآن، ص 94.
منبع:سايت انديشه (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد نمايندگي مقام معظم رهبري در دانشگاه ها، كد: 2/100113271)

پرسمان دانشجویی