پيوند بين آيات قرآن | کتابخانه مجازی الفبا

در پاسخ به مطالب ذیل توجه کنید :
1- در واقع پرسش شما مربوط به نحوه شماره گذاری آیات قرآن و نحوه چینش آنها بر می گردد .
2- در هر سوره، آیاتی کوچک و بلند وجود دارد و به ندرت در شماره آیات بعضی سوره ها اختلاف به چشم می خورد و همچنین در تعداد مجموع آیات قرآن، وحدت نظر نیست ولی اجمالاً تعیین حدود آیات و شماره گذاری آنها به زمان رسول خدا بر می گردد و در برخی روایات به تعداد آیات بعضی از سوره ها ( سوره حمد 7 آیه و سوره ملک 30 آیه ) اشاره شده است .
به خصوص بعضی از آیات به گونه ای است که از نظر مفاد، کاملاً مرتبط به آیه بعدی است ( مثل آیه 219، و 220 بقره ) و برخی کاملاً از آیات قبل و بعد مجزا است . با توجه به قرائن گوناگون به دست می آید که تجزیه یک سوره به تعدادی از آیات امری توقیفی است، یعنی متوقف بر بیان اولیای دین می باشد . اختلاف در شماره ی آیات سوره ها ناشی از اختلاف برخی روایاتی است که در این زمینه نقل شده است و منشا اختلاف روایات، تفاوت بر داشت اصحاب از شیوه تلاوت قرآن توسط پیامبر اکرم و جاهای وقف و وصل آن می باشد . همین چند دسته روایات ، سبب پیدایش نظرات مختلف نسبت به تعداد مجموع آیات قرآن شده است .
مرحوم طبرسی در تفسیر خود می نویسد :
« عدد اهل کوفه ( که قرآن دارای 6236آیه است )
صحیح ترین عدد و دارای عالی ترین سند می باشد . زیرا از امیر المؤمنین (ع) گرفته است .
و در جای دیگر می نویسد : پیامبر اسلام فرمود :
« جَمیعُ سُوَر القرآن مأهٌ واربعُ عشر سُورَهً و جمیعُ آیاتِ القرآنِ سِتّه آلافِ آیهٍ و مِأتا آیهٍ و ستُّ و ثلاثونَ آیه و .... »
مجموع سوره های قرآن صدو چهارده سوره ومجموع آیات آن، شش هزار و دویست و سی وشش (6236) آیه می باشد .
گفتنی است طبق محاسبه ای که بر اساس شماره گذاری قرآن های چاپ دانشگاه الازهر مصر انجام شده است، بدون به حساب آوردن « بسم الله » های اوایل سوره ها، قرآن دارای 6231 آیه مي‌باشد ( به جز سوره حمد که در این شمارش به حساب نیامده است ) و با محاسبه بسم الله های اوایل سوره، دارای 6343 آیه می باشد.
3- برای آگاهی بیشتر در این مورد به توضیح ذیل توجه کنید :
در مورد جمع قرآن سه نظریه وجود دارد :
1.آیات هر سوره در هنگام نزول به طور کامل نازل می شده، و تا سوره ای تمام نمی شده، سوره دیگر شروع نمی شده است.
2.از هر سوره چند آیه نازل می شده است و به تدریج سوره ها کامل می شده است. سؤالی که در این فرض مطرح می شود این است که آیا جا سازی آیات در سور مختلف به فرمان پیامبر بوده است یا چنین عملی در زمان صحابه انجام شده است؟
3. هم ترتیب آیات و هم ترتیب سوره ها به شکل کنونی، در زمان صحابه شکل گرفته است.
بررسی نظریه اول:
سیوطی در الاتقان رواياتي را مي آورد که نشان می دهد پیامبر و مسلمانان با شروع بسم الله الرحمن الرحیم متوجه می شوند که سوره قبل تمام شده و سوره جدیدی شروع شده است.[2] این نقل به طور ضمنی نشان می دهد که در زمان پیامبر هر سوره به صورت کامل نازل می شده است. اما از آنجا که علماء اتفاق نظر دارند که: در ابتدای بعثت، فقط چند آیه از ابتدای سوره علق نازل شد.[3] که گاهی آیه ای نازل می شد و پیامبر آن آیه را در سوره متناسب خودش قرار می داد.[4] پس این فرض قابل اعتماد نیست.
بررسی نظریه دوم:
همان طور که در قسمت اول گذشت، آیات متعددی در تاریخ نام برده شده است که به دستور ایشان در سوره های مختلف جاسازی شده اند. در جمع اول قرآن که به دست ابوبکر اتفاق افتاد، و در جمع دوم قرآن که در زمان عثمان اتفاق افتاد هیچ آیه ای جابجا نشد و اصولا در چینش آیات دخالتی نداشتند. اگر چه برخی از سوره ها مانند فاتحه الکتاب به طور کامل نازل شده است[5]، ولی برخی از سوره ها، بخصوص سوره های بلند قرآن، به تدریج و احیانا در عرض هم (یعنی از هر سوره مقداری نازل می شده است و به تدریج سوره ها کامل می شدند.) نازل می شدند.
در این زمینه مرحوم طبرسی می گوید: در ترتیب نزول، رعایت ترتیب سوره ها نظر به ابتدای هر سوره است، اگر سوره ای تا چند آیه نازل شود، و پیش از اتمام آن سوره، سوره دیگری به طور کامل نازل گردد و حتی چند سوره دیگر در این میان به صورت کامل نازل شود، آن گاه بقیه سوره اول نازل شود، در این حالت نیز اعتبار ترتیب ( و مکی و مدنی بودن سوره ها)، به نزول ابتداء هر سوره بر می گردد.[6]
پس چینش و جاسازی آیات در سور مختلف به دستور پیامبر (ص) بوده است، اما در زمان عثمان نسخه های مختلف قرآن جمع آوری شد و هر کس برای اثبات قسمت هایی از نسخه اش که در قرآن دیگران نبود باید دو شاهد بیاورد که این آیات را از پیامبر شنیده اند تا در جای خود گنجانده شود.[7]
بررسی نظریه سوم:
در مورد ترتیب آیات تقریبا[8] اتفاق نظر وجود دارد که، ترتیب آیات به دستور پیامبر و امر توقیفی است.[9] ولی همان طور که گفته شد، بنا بر برخی از قرائن، ترتیب سوره ها، در زمان صحابه اتفاق افتاده است.[10] اگر چه برخی از روایات بر این دلالت دارند که، قرآن در زمان پیامبر نیز جمع شده است.[11] که اگر این جمع را -که قول محکمی نیز می باشد- قبول کنیم ، مجموعۀ جمع آوری قرآن به سه مرحلۀ ؛ در زمان پیامبر( ص)، خلیفه اول و دوم و نهایتا، خلیفه سوم، می رسد.[12]
جمع قرآن:
قرآن در زمان پیامبر، و به دستور ایشان، توسط بعضی از صحابه جمع آموری شد. این جمع، همان کتابت کلام وحی بود. در زمان ابوبکر، الواح پراکنده و آیات متفرق، بین لوحین( در یک مجموعه همانند کتب فعلی)، جمع آوری شد. و در نهایت،در زمان عثمان، این مصحف های متعدد که به دست اعراب به اختلاف قرائت، مبتلا گشته بود، به یک مصحف مادر ، تبدیل گشت.[13]
مصحف علی (ع):
علی (ع) بعد از وفات پیامبر شروع به جمع کردن قرآن کرد. از ویژ گی های این قرآن (مصحف) ترتیب دقیق آیات و سور بر طبق نزول بود.[14] یعنی مکی پیش از مدنی آمده بود.[15] اما این قرآن مورد قبول برخی از صحابه که داعیه خلافت داشتند، واقع نشد.[16] و در نهایت قرآن فعلی که آخرین بار توسط خلیفه سوم جمع آوری شد، مورد قبول علی (ع) قرار گرفت.[17]
حرف آخر و نتیجه نهایی: با توجه به مطالب گفته شده، چنین می توان نتیجه گرفت که:
1-آیات قرآن در نزول تدریجی خود گاه به صورت یک سوره کامل نازل می شده است و گاه چند آیه از یک سوره.
2-در نزول آیات قرآن، نزول عرضی بین آیات سوره های مختلف وجود داشته است.
3--کسانی از صحابه به دستور پیامبر- نه الزاما به ترتیب نزول- و با چینش ایشان، قرآن را جمع آوری می کردند.
4-چینش آیات به دستور پیامبر و توقیفی است.
5-چینش سور بنا بر قولی، در زمان صحابه و بخصوص در زمان عثمان انجام شد.
6-جمع قرآن در زمان پیامبر (ص)، همان کتابت وحی بود. قرآن در زمان خلیفه اول و دوم از الواح پراکنده جمع آوری و در یک مجموعه گرد آوری شد. با جمع قرآن در زمان عثمان اختلاف قرائتی که در طی چند سال پیش آمده بود، برطرف شد.
7-امام علی (ع) قرآن را بر اساس ترتیب نزول، جمع آوری نمود، اما چون قرآن جمع آوری شده توسط عثمان نیز مورد قبول ایشان بود برای حفظ وحدت مسلمین قرآن خود را از دسترس دیگران جمع کردند.





[2] ابن عباس گفته است: رسول خدا (ص) نمى‏دانست چه وقت سوره تمام مى‏شود تا آنكه بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ نازل گردد. و بزار اضافه كرده كه وقتى بسم اللَّه نازل مى‏شد معلوم مى‏گشت كه آن سوره خاتمه يافته و سوره ديگرى شروع شده است. المیزان، ج12،ص186.
[3] معرفت، محمد هادی ، علوم قرآنی ،ص76. موسسه التمهید، قم ، 1378
[4] همان،ص77؛ ابن عاشور،التحریر والتنویر، ج1،ص90: روى الترمذي عن ابن عباس عن عثمان بن عفان قال: «كان رسول اللّه صلّى اللّه عليه و سلّم مما يأتي عليه الزمان و هو تنزل عليه السور ذوات العدد- أي في أوقات متقاربة- فكان إذا نزل عليه الشي‏ء دعا بعض من يكتب الوحي فيقول ضعوا هؤلاء الآيات في السورة كذا».
[5] علوم قرآنی، ص76
[6] طبرسی، فضل بن الحسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ترجمه مترجمان،ج 26،ص 147،انتشارات فراهنی، تهران،1360، با تصرف و استنتاج؛ علوم قرآنی، ص89
[7] ترجمه المیزان، ج12،ص 174
[8] با این مطلبي كه مورى اتفاق استلإ برخی از مفسرین شیعه مانند محمد بن حبیب الله سبزواری نجفی در الجدید فی تفسیر القرآن المجید ، ج2،ص420 و از مفسرین غیر امامی، شوکانی در فتح القدیر ، ج1، ص 86، مخالفت کرده اند.
[9] سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج1،ص 71؛ علوم قرآنی،ص119
[10] الاتقان،ج 1،ص 69؛ بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری،ج4،ص1907،دارابن کثیر،بیروت، 1407
[11] علی بن سلیمان العبید، جمع القرآن حفظا و کتابة، ص70، المطلب الأول : الأدلة على كتابة القرآن الكريم في عهده صلى الله عليه وسلم ، ما رواه البخاري ومسلم عن ابن عمر « أن رسول الله صلى الله عليه وسلم نهى أن يُسَافر بالقرآن إلى أرض العدو » .
* وفي لفظ لمسلم أن رسول الله صلى الله عيه وسلم قال : « لا تسافروا بالقرآن ، فإني لا آمنُ أن يناله العدو »،بیجا،بیتا
[12] مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج4، ص 239، دارالکتب العلمیه، بیروت،1420
[13] نک: جمع القرآن حفظا و کتابة، ص70(در مورد جمع قرآن در زمان پیامبر) ؛ الاتقان، ج1،ص69و67(درباره جمع ابوبکر، و عثمان و مطالب مربوط به آن).
[14] همان طور که گفته شد برخی از آیات به دستور پیامبر در مکان های مخصوص به خود گذاشته می شد.
[15] علوم قرآنی،ص 121، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ترجمه مهدوی دامغانی، ج 2، ص 324، انتشارات فرهنگ و اندیشه، تهران، 1374
[16] علوم قرآنی، ص 122
[17] چون على (ع) به كوفه رسيد [هنگام خلافت‏]، مردى برخاسته عثمان را سرزنش كرد زيرا مردم را به يك نسخه از قرآن واداشته، على (ع) فرياد زد و گفت:خاموش باش، هر چه كرد با مشورت و موافقت ما كرد و من هم اگر جاى او بودم چنين مى‏كردم و همان راه را مى‏پيمودم. نک : اعثم ابن کوفی، الفتوح، ترجمه مستوفی هروی، ص 997، نشر انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، تهران، 1372؛ علوم قرآنی، ص 122-123
(لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد نمايندگي مقام معظم رهبري در دانشگاه ها، كد: 10/100108644)

پرسمان دانشجویی