حقیقت قرآن | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن «حقيقت» است نه «سمبليك»؛

چرا كه براساس ديدگاه ما، قرآن وحى تشريعى است و اين وحى، ارتباط خاصى است كه خداوند براى پيام‏رسانى به انبيا و هدايت بشر به وسيله آنان، برقرار نموده است .

اين وحى كه گفتار كلامى و فعل زبانى خداوند است، براى رفع نيازهاى فردى و اجتماعى بشر نازل گشته است. براساس آيات قرآنى - كه بهترين بيانگر اين وحى مى‏باشند - وحى زبانى كه در قالب قرآن در دسترس ما است، سخن، فكر و نبوغ حضرت محمد(ص) نيست. اين وحى، پيام انسان نيست و منشأش صرف يك مكاشفه عرفانى، همانند عارفان نيست. وحى تشريعى اكتسابى نيست و تكرارناپذير است. آن را نمى‏توان كتمان كرد و تنها به قدرت غيبى حق مستند است.

رسول اكرم(ص)، وحى را با ابزار حسى و يا تفكّر عقلانى دريافت نكرد؛ بلكه روح مبارك آن حضرت، محل القاى سخن سنگين الهى بود. نگا: تحليل وحى، صص 98 - 73؛ تفسير نمونه، ج 13، ص 173 به بعد.

براساس دلايل متقن، معتقديم كه مفاد و محتواى قرآن از سوى خداوند است. علاوه بر آن تك تك الفاظ نيز از سوى خداوند است و تركيبات اين الفاظ - كه در قالب آيات آمده‏اند - نيز از سوى خداوند است. مجموعه اين آيات - كه به صورت سوره‏ها تجلى كرده است - هم از ناحيه خداوند مى‏باشد. حتى چينش و ترتيب سوره‏ها در كنار يكديگر و تشكيل قرآن موجود نيز، از ناحيه خداوند است. در اين باب نگا: مبانى كلامى اجتهاد در برداشت از قرآن كريم، صص 32 - 84. اين آيات با چنين خصايصى، حكايت‏گر حقايق گوناگونى است كه معرفت انسان را افزايش مى‏دهد ودر يك كلام وحى تشريعى، معرفت‏زا است. از آن‏جا كه به اعتقاد ما پيامبران معصوم‏اند، در تلقى وحى و حفظ و ابلاغ آن به مردم، از عصمت كامل برخوردارند. ازاين‏رو، وحى با تمام قامت و به صورت عريان و آن گونه كه هست، به تلقى و شعور و فهم انبياى بزرگ، درآمده و آنچه به چنگ صاحبان وحى مى‏افتد، سخن ناب خداوند است. بنابراين فهم دينى پيامبران، هرگز به آثار بشرى و كاستى‏ها و نقايص انسانى، آلوده نمى‏شود. اما كسانى كه وحى را براساس قرائت خاصى - كه ريشه در ديدگاه فلاسفه غرب دارد - تشريح و تفسير مى‏كنند، مدعى‏اند كه قرآن «سمبليك» است و حالت نمادانديشى(Symbolic) دارد. اين قرائت، وحى را از سنخ دانش، معرفت و گزاره نمى‏داند كه به پيامبران القا مى‏شود؛ بلكه نوعى انكشاف خويشتن خداوند مى‏داند. براساس اين قرائت، خداوند گزاره وحى نمى‏كند؛ بلكه خودش را وحى مى‏كند. وحى در وقايع اصيل و تاريخى،براى انسان رخ داده و نوعى دخالت خداوند بوده است. اين وقايع نمودار تجربه انسان از خداوند، در لحظات مهم تاريخ است و درعين حال عمل خداوند در انكشاف خويش براى انسان و برداشتن قدم اول را از سوى او باز مى‏نمايد. براساس اين ديدگاه، خداوند بر آن نبود كه يك كتاب معصوم از خطا - كه بيانگر حقايق است - بفرستد؛ بلكه او مى‏خواست وقايعى را در حيات افراد و جوامع به منصه ظهور درآورد. اينان مى‏گويند: انسان در مواجهه با مسيح، فقط يك مشت اطلاعات به دست نمى‏آورد؛ بلكه مهر، اهتدا و آشتى را از او مى‏پذيرد. در اين باب نگا: ايان باربور، علم و دين، ترجمه: بهاءالدين خرمشاهى، مركز نشر دانشگاهى، تهران: 1362 ش ، صص 269 - 270. اين بينش نتايج و لوازمى دارد. يكى از اين پيامدها آن است كه براى آشنايى با ديگر لوازم نگا: محمدتقى فعالى، درآمدى بر معرفت‏شناسى دينى و معاصر، معاونت امور اساتيد و معارف اسلامى قم: چاپ اول، 1377، صص 361 - 358. ديدگاه غيرزبانى وحى، بر آن است كه چون وحى نوعى «تجربه درونى» انسان است و تجربه هميشه با «تعبير» همراه است؛ هيچ وحى تعبير ناشده‏اى وجود ندارد علم و دين، صص 269، 245، 214.؛ يعنى، وحى تجربه عريان نيست. حتى وقايع خطير تاريخى گذشته، نمى‏تواند از تعبير انسانى گذشته و حال، تفكيك شود. در اين جا نيز سهم داننده و فاعل شناسايى را نمى‏توان ناديده انگاشت. ازاين‏رو پيروان اين ديدگاه، معتقدند كه پيامبران، همانند قطعه اسفنج نيستند كه صرفاً حامل و ناقل آب است، بدون اين كه در آن تأثيرى بگذارد؛ بلكه پيامبران تجربياتى را كه به الهام دريافت مى‏كنند، با لغات استعارى و رمزى، بيان مى‏كنند. جمعى از نويسندگان، معجم اللاهوت الكتابى، بيروت، بى‏نا، 1982 م، مقدمه ص 15. بر اين اساس اينان معتقدند كه بعضى جنبه‏هاى «تجربه دينى»، به نحو نمادين و به مدد تخيّل آفرينش‏گر انسان، تعبير و تفسير مى‏شود؛ مثلاً داستان‏هاى دينى - كه در تورات و انجيل آمده - داستان‏هايى است كه با قرار دادن وضع بشرى در يك زمينه كيهانى و يگانگى بخشيدن به انسان و كيهان و هر آنچه مقدس است، اهتدا و هدايت به بار مى‏آورد. مضمون مشترك آنها سرآغاز ازلى، زندگى و مرگ انسان، طبيعت، اهداف و سرنوشت‏هاى افراد و اقوام است. علم و دين، صص 255 - 254. اما با رد تحويل وحى به تجربه دينى (Religious Experience)، ديگر مشخص مى‏شود كه قرآن «حقيقت» است، نه سمبليك. ما تجربه دينى در تحليل وحى را نمى‏پذيريم؛ زيرا اگر واقعيت و حقيقت وحى - آن گاه كه از سوى پيامبر(ص) به تعبير درمى‏آيد - دستخوش تحوّل و تغيير شود و از محدوديت‏هاى انسانى تأثير پذيرد، لغو و بيهودگى فرستادن پيامبران لازم مى‏آيد و با ادله عقلى عصمت در مقام ابلاغ وحى منافات دارد؛ زيرا اگر راه سعادت و هدايت آدميان - راهى كه بدون آن، رسيدن به هدف زندگى محال است - خود دستخوش دگرگونى قرار گيرد و بازتابى از محيط اجتماعى و فرهنگى پيامبر(ص) باشد؛ چه فايده‏اى بر آن مترتب خواهد بود؟ در اين صورت و با سمبليك دانستن آيات قرآن، غرض خداوند حكيم از آفرينش آدميان - با توجه به ناكافى بودن حس و عقل براى هدايت انسان به سوى مقصد نهايى - چگونه تأمين خواهدشد؟ از سوى ديگر، وقتى ما با پديده‏هايى روبه رو هستيم كه نمى‏توان صحنه تلقى و دريافت آن را در معرض نمايش و مشاهده ديگران قرار داد - به عبارت ديگر كاملاً شخصى است - و از طرفى پديده‏اى فرا عقلى و خارج از تحليل‏هاى عقلانى است و به تعبير خود آنها «سخنى به كلى ديگر» مى‏باشد؛ به حكم عقل، بهترين و شايد تنهاترين راه شناخت و آشنايى با آن، پرسش از نزديك‏ترين «من وابسته» به آن است. وقتى ويژگى‏هاى وحى را از خود دريافت كنندگان آن، جويا مى‏شويم؛ آنان در پاسخ، نقش خود را در واسطه بودن منحصر مى‏كنند و هم معانى و هم الفاظ را از ناحيه خداوند مى‏دانند. نكته مهم ديگر آن است كه بايد ديد، چه علل و انگيزه‏اى موجب شد كه برخى، تحليل «تجربه دينى» را از وحى ارائه كنند؟ آيا اين علّت‏ها موجب مى‏شود كه ما قرآن را نيز «تجربه دينى» بدانيم يا خير؟ يكى از عوامل مهم تحقيقات انتقادى جديد كتاب‏هاى مقدس (تورات و انجيل)، پيدايى اختلافات و تناقضات فراوان و توجيه‏ناپذير و مسائل دور از حقيقت در آنها بود؛ حال آن كه چنين مسأله‏اى در قرآن و آيات آن وجود ندارد. از سوى ديگر، گسترش و تعميم تجربه‏گرايى جديد در غرب - كه تلاش مى‏كند تمام پديده‏هاى مادى و غيرمادى جهان هستى را با يك معيار مشخص ارزيابى كند - موجب گشت كه برخى از غربيان، اين مسأله را در باب «وحى» نيز وارد سازند و معتقد شوند كه همان طور كه هيچ خط و مرز قاطعى، ميان تجربه و تعبير نمى‏توان كشيد و داده‏هاى علمى از كانال تعبير انسان مى‏گذرند؛ در دين نيز تجربه تعبيرناشده‏اى وجود ندارد. نگا: همان، صص 120 - 131، 156 - 198، 212، 214، 245، 269 و.... اما حقيقت آن است كه «وحى» هرگز در مدار و افق دانش‏هاى عمومى بشرى نبوده است و قوانين آنها را نمى‏پذيرد. مضافاً بر آن كه اين مطلب؛ يعنى، «تجربى بودن» هرگز معيار معنادارى در گزاره معرفتى نيست و ازاين‏رو اين گزاره كه بايد وحى تجربى باشد تا آموزه‏اى معرفتى تلقى گردد؛ خودش را تكذيب مى‏كند؛ چرا كه هيچ راه تجربى براى اثبات يا ابطال آن وجود ندارد. با توجّه به آن كه مبناى تجربى بودن وحى، سست‏گشت ديگر نمى‏توان تحليل سمبليك را - كه بر آن بنانهاده شده بود - مطرح ساخت. براى آن كه اطلاعات شما در اين باب بيشتر شود، توجّه به اين پرسش و پاسخ آن مغتنم است: آيا خداوند متعال در قرآن، در بيان مقاصد خويش همان شيوه عمومى عقلا در «مفاهمه» را به كار برده است و يا با رمز و مانند آن سخن گفته است؟ در اين ميان دو ديدگاه كلى وجود دارد: يكم. مفاهيم قرآنى، آميخته‏اى از شيوه‏هاى گوناگون و تركيبى از زبان‏هاى مختلف است؛ يعنى، قرآن در مواردى از زبان «عرف» استفاده كرده است و در مواردى از زبان «ادبى و كنايى و مجاز» سود جسته است و در پاره‏اى از مفاهيم از زبان «رمز». نگا: مبانى كلامى اجتهاد در برداشت از قرآن كريم، ص 298 و 299. دوم. نظريه ديگر آن است كه قرآن، داراى يك زبان است؛ ولى اين يك زبان در نگاه برخى همان زبان عرف عقلا است سيدابوالقاسم خويى، البيان، انتشارات كعبه، بى‏تا، ص 263. و در نگاه برخى ديگر يك زبان ويژه و عرف مخصوص به خود است. الميزان، ج 1، ص 9 و ج 3، ص 78. به نظر مى‏رسد كه به دلايل عقلى و نقلى، قرآن كريم در مجموع زبان خاص خود را دارد و نمى‏توان آن را با زبان رايج در يك واحد بشرى، مقايسه كرد. نمى‏توان زبان قرآن را صرفاً زبانى معمولى و عرفى يا زبانى ويژه - همانند زبان فيلسوفان يا عارفان - دانست. قرآن براى بيان احكام فرعى و پيام‏هاى مربوط به تكليف و عمل بندگان و روايت رويدادهاى تاريخى، «زبان عرفى» را به كار گرفته‏است و در معارف بلند عقلى و حقايق والاى فلسفى و عرفانى، گاهى از «تمثيل و استعاره» سود جسته‏است. در پاره‏اى موارد نيز تعابيرى دارد كه محتمل است «رمزى» ميان خداوند و فرستاده او باشد. اما دليل عقلى اين مسأله، آن است كه «دين» موهبتى الهى است كه خداوند از طريق رسولانش، در اختيار بشر قرار مى‏دهد تا او بتواند راه نجات را بيابد و هدايت گردد. پس خداوند، با زبانى سخن مى‏گويد كه گسترده‏ترين مخاطبان را در برگرفته و موجبات هدايت عموم مردم فراهم آيد. اگر سخن خداوند، به گونه‏اى باشد كه عموم مردم توان فهم آن را نداشته باشند؛ هدايت همگانى مردم - كه هدف از فرستادن رسولان و انزال كتاب‏ها است - حاصل نخواهد شد. ازاين‏رو حكمت حدوث دين، اقتضا مى‏كند «زبان هدايت»، زبانى فراگير، آشكار و قابل فهم براى عموم بوده و بيانگر حقايقى باشد كه براساس آنها، آدمى بتواند راه حقيقت و هدايت را بيابد .اگر زبان قرآن، «سمبليك» باشد، آيا مى‏توان از چنين زبانى، حقايقى را فهميد كه راه‏گشاى آدمى به سوى رستگارى باشد؟ اما در عين حال در برخى موارد - از آن‏جا كه مطلب بسيار پيچيده است - بيان صريح براى عرف قابل فهم نيست. در اين گونه موارد، عقل حكم مى‏كند كه در اين موارد، از شيوه محاوره عرفى، عدول و به تمثيل و استعاره تمسّك كنيم. عقل اين شيوه را در راستاى همان هدف كلى؛ يعنى، هدايت عمومى و گستره مخاطبان مى‏داند. ازاين‏رو آياتى كه در آن بعضى از خصوصيات مادى و جسمانى به خداوند نسبت داده شده است (مثل فتح، آيه 10؛ فجر، آيه 22 و...) از اين قبيل هستند. همچنين در برخى مواضع، خداوند علاوه بر پيام‏هاى دينى، عمومى و همگانى، براى خواص بندگان خود نيز پيام ويژه‏اى دارد. در اين جا نيز عقل حكم مى‏كند كه «مفاهيم» به صورتى مطرح شوند كه فقط براى مخاطبان خاص خود قابل فهم باشند. اين يكى از احتمالاتى است كه درباره «حروف مقطعه» در آغاز برخى سوره‏ها، مطرح شده است. اما بيشتر آيات قرآن، براساس زبان تفاهم و تخاطب عرف عقلا است؛ چنان كه بنا بر دلايل نقلى و از جمله آيات قرآن، اين مطلب روشن مى‏شود. به عنوان مثال خداوند فرموده است كه همه فرستادگانش، به زبان قوم و امت خويش مبعوث شده‏اند: «و ما ارسلنا من رسول الا بلسان قومه»؛ ابراهيم(14)، آيه 4. مفاد اين آيه آن است كه لسان وحيانى پيامبران، چيزى جدا و ناشناخته براى مردم آن ديار و مخاطبان ايشان نبوده است؛ چنان كه بارها خاطرنشان شده است كه قرآن، به زبان مردم و براى فهم ايشان است (آل عمران، آيه 138؛ ابراهيم، آيه 52). بنابراين كلام وحيانى و فعل گفتارى خداوند؛ يعنى، قرآن، «معنادار» و حكايت‏گر حقايق است و براساس همان معنادارى است كه شريعت، هدايت و كمال‏آفرينى انسان شكل مى‏گيرد. بر اين اساس «زبان وحى الهى» قابل شناسايى است؛ چرا كه بيشتر آيات آن، همان زبان تفاهم و تخاطب عرف عقلا است و بعضى مبتنى بر تمثيل و پاره‏اى اندك به زبان رمز است كه به دليل اقتضاى آن عقل، آن را امرى روا و مجاز مى‏داند.

پرسمان دانشجویی