جمع آوری قرآن | کتابخانه مجازی الفبا

درباره عصر جمع‏آورى و تدوين قرآن، ميان پژوهشگران علوم قرآنى سه ديدگاه وجود دارد:

يك. بعد از رحلت رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم:‏ براساس اين نظر، تدوين قرآن به عصر بعد از رحلت پيامبر اسلام ‏صلى الله عليه وآله برمي‏گردد.

دلايل صاحبان اين ديدگاه چنين است:

1-1. امكان تدوين قرآن به لحاظ پراكندگى نزول وحى، در زمان پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم وجود نداشت.

1-2. در بعضى از روايات اين نظر تأييد شده؛ چنان كه آمده است: «رسول خداصلى الله عليه وآله در حالى رحلت كرد كه قرآن در چيزى، نگاشته نشده بود». مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، ج 92، ص 97، (تهران: دارالكتب‏الاسلاميه).

دو. در عهد رسول ‏خدا صلى الله عليه وآله وسلم‏

اين گروه مى‏گويند: قرآن در عهد خود رسول خداصلى الله عليه وآله و به صورت امروزى (ترتيب آيه‏ها و سوره‏ها) تدوين يافته است. ادله اين ديدگاه بدين شرح است: 2-1. مصونيت قرآن از خطر تحريف، بدون تدوين در زمان پيامبرصلى الله عليه وآله امكان‏پذير نبود، چون غير از آن حضرت، كسى به طور كامل به خصوصيات قرآن آگاه نبود. 2-2. تحدّى از جانب قرآن، اقتضا مى‏كند آيه‏ها و سوره‏ها، مطابق نظر پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم تنظيم شده و به شكل خاصّى در آمده باشد. 2-3. بعضى از روايات دلالت دارد كه عده‏اى در زمان رسول خدا، مشغول اين كار بودند. شعبى مى‏گويد: «شش نفر از انصار، قرآن را در عهد رسول خدا جمع‏آورى كردند: ابى بن كعب، زيد بن ثابت، معاذ بن جبل، ابو درداء، سعيد بن عبيد و ابو زيد».

سه. جمع‏ آورى قرآن در سه مرحله‏:

مرحله يكم. نظم و چينش آيه‏ها در كنار يكديگر كه شكل‏گيرى سوره‏ها را در پى داشت. اين كار در عصر پيامبرصلى الله عليه وآله صورت گرفت.

مرحله دوم. جمع كردن مصحف‏هاى پراكنده در يك جا و تهيه جلد براى آنها كه در زمان ابوبكر انجام شد.

مرحله سوم. جمع‏آورى تمامى قرآن‏هاى نوشته شده از سوى كاتبان وحى، براى نگارش يك قرآن به عنوان الگو و ايجاد وحدت قرائت در آن. اين مرحله در زمان عثمان صورت گرفت. بر اين اساس بيشتر علماى اسلام، تدوين در غير زمان رسول خداصلى الله عليه وآله را نپذيرفته‏اند. عده‏اى از آنان به تدوين و جمع‏آورى قرآن در زمان آن حضرت معتقد بوده و سه مرحله‏اى بودن و يا تدوين در زمان خلفا را هم به طور كلى رد مى‏كنند؛ از جمله آيةاللَّه خويى‏ترجمة البيان، ج 1، ص 346. و آيةاللَّه حسن زاده آملى‏فصل‏الخطاب، ص 46. و دكتر صبحى صالح‏مباحث فى علوم القرآن، ص 73. و ... .

آيةاللَّه خويى‏رحمه الله در تبيين ديدگاه خود، آورده است:

1. احاديث دلالت‏كننده بر جمع آورى قرآن در غير زمان پيامبرصلى الله عليه وآله با يكديگر در تناقض است. در بعضى ابوبكر، در بخشى ديگر عمر و در بعضى عثمان ذكر شده است.

2. اين روايات، با روايات دلالت كننده بر جمع قرآن در زمان پيامبرصلى الله عليه وآله تعارض دارد.

3. احاديث يادشده، با حكم عقل به لزوم اهتمام پيامبرصلى الله عليه وآله در امر جمع و ضبط قرآن مخالف است.

4. اين روايات با اجماع مسلمانان، مبنى بر ثبوت [قطعيت‏] قرآن از طريق تواتر مخالفت دارد.

5. جمع آورى پسينى، نمى‏تواند شبهه تحريف قرآن را به طور كامل از بين ببرد.

كسانى كه تدوين را به عهد رسول خدا منسوب نمى‏دانند، ضمن پاسخ به اشكالات ياد شده، بر اين باورند كه گردآورى قرآن، يك حادثه تاريخى است، نه مسئله عقلانى؛ لذا مى‏بايست در اين باره به نصوص تاريخى مستند مراجعه كرد.

اين گروه در مقابل اين سؤال كه چرا تدوين در زمان رسول خداصلى الله عليه وآله صورت نگرفت، مى‏گويند: اهتمام پيامبرصلى الله عليه وآله به ترتيب و جمع آيه‏ها مربوط مى‏شد؛ ولى گردآورى و ترتيب سوره‏ها، بعد از رحلت آن حضرت صورت گرفت؛ زيرا در زمان پيامبرصلى الله عليه وآله همچنان انتظار نزول قرآن مى‏رفت. بنابراين با عدم انقطاع وحى، جمع‏آورى قرآن بين دو جلد، همانند كتاب امكان‏پذير نبود. از اين رو هنگامى كه پيامبرصلى الله عليه وآله آثار وفات را مشاهده و به انقطاع وحى يقين پيدا كرد، حضرت على‏عليه السلام را به جمع‏آورى قرآن وصيت فرمود. براساس اين ديدگاه پس از درگذشت پيامبرصلى الله عليه وآله ، بزرگان صحابه بر حسب دانش و كفايت خود، به جمع آورى آيات و مرتب كردن سوره‏هاى قرآن دست زدند و هر يك، آنها را در مصحف خاص خود گرد آوردند. به اين ترتيب و با گسترش قلمرو حكومت اسلام، تعداد مصحف‏ها رو به فزونى گذاشت. بعضى مصحف‏ها، به تبع موقعيت و پايگاه جمع كننده آن در جهان اسلام آن روز، مقام والايى كسب كرد؛ به عنوان نمونه مصحف عبداللَّه بن مسعود، مرجع اهل كوفه به شمار مى‏آمد. مصحف ابوموسى اشعرى در بصره و مصحف مقداد بن اسود در دمشق مورد توجّه مردم بود. گردآورندگان مصحف‏ها متعدد بوده و ارتباطى با يكديگر نداشتند و از نظر كفايت، استعداد و توانايى انجام كار، يكسان نبودند. بنابراين نسخه هر كدام از نظر روش، ترتيب، قرائت و ... با ديگرى يكسان نبود. اين تفاوت ها، بين مردم اختلاف ايجاد مى‏كرد. دامنه اختلاف به آنجا رسيد كه حتى در مركز خلافت (مدينه)، معلمان قرآن، شاگردان خود را به صورت‏هاى مختلف تعليم مى‏دادند.

گردآورى مصحف‏ها اين اختلافات، زمينه ‏هاى اقدام عثمان را براى يكى كردن مصحف‏ها به وجود آورد. وى گروهى متشكل از چهار تن (زيد بن ثابت، سعيد بن عاص، عبداللَّه بن زبير و عبدالرحمان بن حارث بن هشام) را مأمور اين كار كرد. آنان با همكارى هشت تن ديگر، مصحف‏ها را از اطراف و اكناف كشور پهناور اسلامى جمع كرده و قرآنى را، از بين آنها فراهم آوردند (مشهور به مصحف امام يا عثمانى). همه مصحف‏هاى ديگر به دستور عثمان، خليفه سوم، سوزانده يا در آب جوش انداخته شد. از اين مصحف‏ها چهار عدد استنساخ شد و هر يك به همراه فردى آگاه، به مراكز مهم اسلامى ارسال گرديد تا همگان طبق آن نسخه‏ها، به تكثير و تعليم قرآن اقدام كنند.

براى مطالعه بيشتر ر.ك: الف. معرفت، محمد هادى، تاريخ قرآن، صص 84 - 139؛ ب. راميار، محمد، تاريخ قرآن، ص 407. امامان اهل بيت‏عليهم السلام قرآن موجود را تأييد و تلاوت بر اساس آن را سفارش كرده‏اند. علامه طباطبايى در اين باره مى‏نويسد: «حضرت على‏عليه السلام خودش پيش از آن، قرآن مجيد را به ترتيب نزول جمع آورى كرده و به جماعت نشان داده بود؛ اما مورد پذيرش واقع نشد و آن حضرت بر هيچ يك از جمع اول و دوم شركت داده نشد. با اين حال هيچ گونه مخالفت و مقاومتى از خود نشان نداد و آن مصحف را پذيرفت و تا زمانى كه زنده بود - حتى در زمان خلافت خود - از خلاف دم نزد. همچنين امامان معصوم‏عليهم السلام هرگز در اعتبار قرآن مجيد، حتى به خواص خود حرفى نزدند؛ بلكه پيوسته در بيانات خود، استناد به آن جسته و شيعيان خود را امر كردند كه از قرائت‏هاى مردم پيروى كنند ...».ر.ك: الف. معرفت، محمد هادى، علوم قرآنى، ص 119؛ ب. حجتى، سيد محمدباقر، پژوهشى در تاريخ قرآن كريم، ص 235.

پرسمان دانشجویی