در منابع اسلامی و در بحث موضوع علم، آنچه از اهمیت و اولویت اساسی و ویژه ای برخوردار بوده و نقش مقدماتی برای بهره مندی از قرآن دارد تعلیم و تعلم یا یاددهی و یاد گیری آن است.
ياددهي و يادگيري قرآن پاداش بزرگي دارد و در اهميت آن از دیدگاه قرآن همين بس که خداوند از خود به عنوان «معلم قرآن» ياد مي‌کند: «الرَّحْمَنُ *عَلَّمَ الْقُرْآنَ ؛ خداوند رحمان، قرآن را تعليم فرمود.».(1) همچنين يکي از وظايف بسيار مهم و ابتدائي پيامبر گرامي اسلام(ص) تعليم و آموزش قرآن به مردم دانسته شده است: «هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيينَ رَسُولًا مِّنْهُمْ يتْلُو عَلَيهِمْ آياتِهِ وَيزَکِّيهِمْ وَيعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ؛ و او (همان خدای توانایی) است كه در ميان ناخوانده و نانويسندهها (يا در ميان كسانى كه كتاب و پيغمبرى نداشتند، يا در ميان مردم امّ القرى و مكّه معظّمه) رسولى از خودشان برانگيخت كه آياتش را بر آنها بخواند و آنان را (از پليديهاى شرك، كفر، جهل، اخلاق رذيله و خويهاى زشت) پاكيزه گرداند، و كتاب (قرآن عظيم) و حكمت و دانش (اصول و فروع دين) را به ايشان بياموزد، و هر چند پيش از آن در گمراهى آشكارى بودند!»(2)در سنت و سيره معصومين (عليهم الصلاه و السلام) هم درباره قرآن و تعليم و تعلم آن توصيهها، تأکيدها و تشويق‌هاي بسيار شده است که به چند روايت ارزشمند در این باره توجه کنید:
1. قال رسول الله (صلّي الله عليه و آله و سلم): خيرُکم من تعلّم القرآن و علّمه. (3)
پيامبر اکرم (صلّي الله عليه و آله و سلم) فرمود: بهترين شما کسي است که قرآن را ياد بگيرد و به ديگران بياموزد.2. قال رسول الله (صلّي الله عليه و آله و سلم): ما من مؤمنٍ ذکرا او انثي حُراً او مملوکا إلا و لله عليه حق واجب ان يتعلم القرآن.(4)
پيامبر اکرم (صلّي الله عليه و آله و سلم) فرمود: نيست بر مرد يا زن مؤمن ، آزاد يا برده مگر اين که براي خدا حقي واجب برگردن آنها است و آن حق اين است که قرآن را ياد بگيرند. 3. قال رسول الله (صلّي الله عليه و آله و سلم): من تعلم القرآن و تواضع في العلم و علّم عبادالله و هو يريد ما عندالله لم يکن في الجنة اعظم ثواباً منه و لا اعظم منزلة منه و لم يکن في الجنة منزلةً و لا درجةً رفيعه منه ... . (5)
پيامبر اکرم (صلّي الله عليه و آله و سلم) فرمود: کسي که قرآن را ياد بگيرد و متواضع در علم باشد و آن را به بندگان خدا بياموزد و اجرش را از خدا بخواهد، در بهشت بزرگتر از ثواب او و بزرگتر از مقام و منزلت او چيزي نيست و در آنجا از بالاترين مقامها و شريفترين منازل برخوردار است.4. قال رسول الله (صلّي الله عليه و آله و سلم) : معلم القرآن يستغفرله کل شيءٍ حتي الحوت في البحر.(6)
پيامبر اکرم (صلّي الله عليه و آله و سلم) فرمود: براي معلم قرآن تمام موجودات حتي ماهيان دريا، طلب آمرزش مي کند.5. قال الامام علي (عليه السّلام): تعلموا القرآن فانه احسن الحديث و تفقهوا فيه فانّهُ ربيع القلوب و استشفوا بنوره فانه شفاء الصدور و احسنوا تلاوته فانه انفع القصص فان العالم العامل بغير علمه کالجاهل الحائر ... . (7)
امام علي (عليه السّلام) فرمود: قرآن را بياموزيد که بهترين گفتار است و تفقه کنيد در آن که بهار دلهاست و شفاعت بجوئيد به نورش که او شفادهنده سينهها است و آن را نيکو تلاوت کنيد، زيرا بهترين و مفيدترين داستانها است، پس بدرستي که عالم عامل به غير علمش مثل جاهل و ناداني است که از بيماري ناداني شفا نخواهد گرفت، بلکه حجت بر او قويتر و حسرت و اندوه بر او استوارتر و در پيشگاه خدا سزاوارتر به نکوهش است.6. قال الامام الصادق (عليه السّلام ): ينبغي للمؤمن ان لا يموت حتي يتعلم القرآن او يکون في تعلمه. (8)
امام صادق (عليه السّلام) فرمود: سزاوار است براي انسان مؤمن که قبل از مردنش قرآن را ياد بگيرد يا در حال يادگيري قرآن باشد.7. قال رسول الله (صلّي الله عليه و آله و سلم): ما من رجل علّم ولده القرآن الا توّجَ الله ابويه يوم القيامه تاج الملک و کسيا حلتين لم ير الناس مثلهما. (9)
پيامبر اکرم (صلّي الله عليه و آله و سلم) فرمود: پاداش مردي که به فرزند خود قرآن بياموزد نيست مگر اين که خداوند در روز قيامت تاج پادشاهي بر سرش گذارد و او را حلّههايي بپوشاند که مردم مثل آن را نديده اند.8. سأل ابوذر عن النبي (صلّي الله عليه و آله و سلم ): اني اخاف ان اتعلم القرآن و لا اعمل به، فقال رسول الله - صلّي الله عليه و آله -: لا يعذب الله قلباً اسکنه القرآن. (10)
ابوذر از پيامبر اکرم (صلّي الله عليه و آله و سلم) پرسيد: يا رسول الله من مي ترسم از اين که قرآن را فراگيرم ولي به آن عمل نکنم، پس پيامبر (صلّي الله عليه و آله و سلم) فرمود: خداوند قلبي را که قرآن در آن جاي گرفته است، عذاب نمي کند.9. قال رسول الله (صلّي الله عليه و آله و سلم): تعلّموا القرآن و اقرؤوه. (11)
پيامبر اکرم (صلّي الله عليه و آله و سلم) فرمود: قرآن را فراگيريد و آن را بخوانيد.10. قال رسول الله (صلّي الله عليه و آله و سلم): من تعلم القرآن ثم تفقه في الدين ثم اتي صاحب سلطان تملقاً اليه و طمعا لما بين يديه خاض بقدر خطاه في نار جهنم. (12)
پيامبر اکرم (صلّي الله عليه و آله و سلم) فرمود: هر کس که قرآن را فراگيرد و سپس در دين تفقه و کوشش کند، بعد آن را نزد پادشاهي بياورد و تملق او را بکند يا چشم بدوزد به آن چه نزد سلطان است؛ فرو مي رود به مقدار خطاي خود در آتش جهنم.11. قال الامام الصادق (عليه السّلام): و يجيئ بعبدٍ قد تعلم القرآن فيقول يا رب تعلمتُ القرآن ابتغاء وجهک فيقال له بل تعلمت ليقال ما احسن صوت فلان اذهبوا به الي النار. ( 13)
امام صادق (عليه السّلام ) فرمود: مي آيد روز قيامت بنده اي که قرآن را فراگرفته و مي گويد: پروردگارا، من قرآن را به خاطر رضا و خشنودي تو فراگرفتم، پس گفته مي شود به او که تو قرآن را فراگرفتي تا به تو بگويند فلاني چه صوت زيبايي دارد، ببريد او را به سوي آتش.12. قال رسول الله (صلّي الله عليه و آله و سلم): من تعلم القرآن للدنيا و زينتها حرّم الله عليه الجنّة. (14)
پيامبر اکرم (صلّي الله عليه و آله و سلم) فرمود: هر کس قرآن را براي دنيا و زينتهاي آن فراگيرد، خداوند بهشت را بر او حرام مي کند.13. قال الامام الصادق (عليه السّلام و سلم): من تعلّم منه حرفاً ظاهراً کتب الله له عشر حَسَنات و محا عنه عشَر سيّئات و رفع له عشر درجات. (15)
امام صادق (عليه السّلام) فرمود: هر کس از قرآن يک حرف بياموزد، خداوند براي او ده حسنه مي نويسد و ده گناه از او مي بخشد و او را ده درجه بالا مي برد.14. قال الامام الصادق (عليه السّلام): من شدّد عليه القرآن کان له اجران و من يسرِّ عليه کان مع الابرار. ( 16)
امام صادق (عليه السّلام ) فرمود: هر که به سختي قرآن را ياد بگيرد براي او دو اجر است و هر که به آساني يادگيرد با نيکان مي باشد.15. قال رسول الله (صلّي الله عليه و آله و سلم): من علّم آية في کتاب الله کان له اجرها ما تليت. (17)
پيامبر اکرم (صلّي الله عليه و آله و سلم) فرمود: کسي که آيه اي از قرآن را به ديگري ياد بدهد اجر تلاوت آن (آيه) براي او (نيز) است مادامي که تلاوت شود.16. قال رسول الله (صلّي الله عليه و آله و سلم): من علّم ولده القران فکانّما حج البيت عشرة آلاف حجة و اعتمر عشرة آلاف عمرة و اعتق عشرة آلاف رقيه من ولد اسماعيل و ... . (18)
پيامبر اکرم (صلّي الله عليه و آله و سلم) فرمود: کسي که به فرزند خود قرآن بياموزد مثل اين که ده هزار حج و ده هزار عمره انجام داده و ده هزار بنده از اولاد اسماعيل را آزاد کرده و در ده هزار غزوه شرکت کرده و ده هزار مسکين گرسنه را طعام داده است.17. قال الامام الصادق (عليه السّلام): علّموا اولادکم يس فانّها ريحانة القرآن. (19)
امام صادق(عليه السّلام) فرمود: به فرزندان خود سوره مبارکه يس را بياموزيد که آن ريحانه قرآن است.18. قال الامام علي (عليه السّلام): و امّا حق الولد علي الوالد ان يُحسّن اسمه و يُحسّنَ ادبه و يعلمه القرآن. (20)
امام علي (عليه السّلام) فرمود: حق فرزند بر پدر آن است که براي او اسم نيکو انتخاب کند و او را نيکو ادب کند و به او قرآن بياموزد.19. قال ... : «القرآن مأدبةُ الله فتعلّموا مِن مأدُبَتِهِ مَا استطعتم؛ قرآن سفرهى گستردهى الهى است، پس به يادگيري از سفره گستردهاش به قدر توان برگيريد»، (21)20. وَ رُوِيَ عن النبئ (صلي الله عليه و اله و سلم): أَنَّ مَنْ أُعْطِيَ الْقُرْآنَ فَظَنَّ أَنَّ أَحَداً أُعْطِيَ أَكْثَرَ مِمَّا أُعْطِيَ فَقَدْ عَظَّمَ صَغِيراً وَ صَغَّرَ كَبِيراً؛ فَلَا يَنْبَغِي لِحَامِلِ الْقُرْآنِ أَنْ يَرَى أَنَّ أَحَداً مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ أَغْنَى مِنْهُ وَ لَوْ مَلَكَ الدُّنْيَا بِرُحْبِهَا». (22)
پيامبر اکرم (صلي الله عليه و اله و سلم)فرمودند: به هر کس (نعمت دانستن) قرآن داده شود و با اين حال گمان کند که به ديگرى نعمتى بالاتر و بيشتر از اين نعمت او داده شده است، بىگمان کوچکى را بزرگ شمرده و بزرگى را کوچک. شايسته نيست که حامل قرآن، کسي از اهل زمين را از خود ثروتمندتر بپندارد، هر چند سراسر پهنه ي گيتي را مالک باشد.(23)پاورقي:
1- سوره الرحمن، آيه 1- 2 .
2- سوره جمعه، آيه 2.
3- مستدرک الوسائل، ج 4، ص .
4- مستدرک الوسائل، ج 1، ص 287 .
5- عقاب الاعمال، ص 51 .
6- مستدرک الوسائل، ج 1، ص 288 .
7- نهج البلاغه، خطبه 110 .
8- الکافي، ج 1، ص 444 .
9- وسائل الشيعه، ج 6، ص 168 .
10- مستدرک الوسائل، ج 4، ص 233 .
11- مستدرک الوسائل، ج 4، ص 254 .
12- مستدرک الوسائل، ج 13، ص 127 .
13- بحار الأنوار، ج 7، ص 180 .
14- بحار الأنوار، ج 74، ص 101 .
15- الکافي، ج 2، ص 612 .
16- بحار الأنوار، ج 89، ص 187 .
17- مستدرک الوسائل، ص 235 .
18- مستدرک الوسائل، ج 1، ص 290 .
19- جامع الاخبار، ج 1، ص 211 .
20- نهج البلاغه، حکمت 391 .
21- بحارالانوار، ج 92، ص 19.
22- بحار الأنوار ج76 ، ص 255- 256، ح5؛ معاني الأخبار، ص279.
23- ر. ک: سايت انديشه قم (
www.andisheqom.com)؛ سايت ويکي علوم اسلامي (wiki.islamicdoc.org )؛ القرآن الکريم في احاديث الرسول الاعظم(ص)؛ بصائرذوي التمييز في لطائف الکتاب العزيز؛ تلاوة القرآن المجيد: فضائلها، آدابها، خصائصها، فضائل القرآن و ما انزل من القرآن بمکة و ما انزل بالمدينة؛ چهل حديث منتخب در آستان قرآن.غلامرضا کاویان
آذر ماه 1393