تفسیر فردى یا تفسیر به رای | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن كتابى است با زبان عرفى و در اوج فصاحت و بلاغت و رسایى معنا؛ از این رو عرب‏زبانان عصر نزول، بسیارى از معارف قرآن را بدون مراجعه به تفسیر، درك مى‏كردند.

اما به دلایلى، جهت فهم صحیح آیات قرآن نیاز به آگاهى‏هاى بیشتر و مراجعه به تفسیرهاى معتبر داریم:

1. قرآن در كنار حادثه‏ها بود و به وقایعى كه در طول 23 سال رسالت پیامبر اكرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله اتفاق مى‏افتاد، نظر داشت. عرب‏هاى معاصر پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله آن حوادث را درك كرده بودند، اما نسل‏هاى بعد از آن صحنه‏ها دور شدند. لذا آگاهى به شرایط نزول آیات در فهم بهتر كمك مى‏كند.

2. قرآن با توجه به مخاطبان اولیه خود، از مثال‏ها و اصطلاحات منطقه‏اى بهره جسته است؛ اگر چه پیام‏هاى آن فرامنطقه‏اى است. آگاهى از این قالب‏ها در فهم بهتر پیام‏ها بسیار كارگشا است.

3. برخى از عبارات قرآنى، مربوط به ادیان آسمانى گذشته است؛ لذا آشنایى با اعتقادات آنان و محتواى كتاب‏ها و منابع آنان بایسته است.

روشن است به دلیل ناآگاهى از موارد فوق، پرده‏هایى از ابهام، بر عبارات قرآن عارض مى‏شود. مفسران این پرده‏ها را كنار مى‏زنند، تا مراد خداوند به طور شفاف استخراج و كشف شود. در واقع آنان كار فهم آیات را بر ما ساده و آسان مى‏كنند.

گاهى جهت فهم مراد آیات قرآن، علاوه بر تفسیر به دانش‏هاى دیگرى همچون تأویل و تطبیق نیز نیازمندیم.

گفتنى است معناى «هدایت بودن قرآن» آن نیست كه بدون دانستن زبان آن و رسیدن به سرچشمه‏هاى قرآنى، بتوانیم از هدایت آن بهره گیریم. همان‏طور كه استفاده از آب كه مایه حیات است، گاه نیازمند حفر چاه و كنار زدن لایه‏هاى خاك و سنگ از روى آن است.

بنا بر آنچه گفته شد؛ بهره‏مندى از معارف قرآن تا حدودى براى همگان ممكن است؛ امّا براى فهم قرآن ـ به عنوان منبع اساسى معرفت دینى ـ باید ابزارهاى خاص آن را بیابیم و حدود استفاده از آنها و میزان تأثیر و اعتبار آنها را بدانیم. مهم‏ترین این ابزارها عبارت است از:

1. ادبیات و قواعد زبان‏شناختى

براى درك سخن هر گوینده و نقطه آغاز تفاهم، آگاهى از قواعد اولیه مربوط به زبان و لغت او ضرورى است؛ از این رو باید اطلاعاتى كافى و عمیق از ادبیات این زبان، داشت. در ادبیات نیز فهم معناشناسى واژه‏ها، آشنایى با علم صرف و علم نحو ـ كه جایگاه تركیبى كلمات را در ساختار جملات مشخص مى‏سازد ـ و اطلاع از علم معانى و بیان و بدیع ـ كه در زیباسازى كلام حاوى قواعد مهمّى است ـ بایسته است.

2. آشنا بودن به مضمون و سیاق خود قرآن

در قرآن قرینه‏هایى هست كه بعضى پیوسته و برخى ناپیوسته است و براى فهم مقصود هر گوینده، مناسب‏ترین شیوه آن است كه سخنان او را در كنار هم و مرتبط با هم بنگریم و این شیوه در ارزیابى و نتیجه‏گیرى مفید است.

3. سنت معصوم علیه‏السلام

از جمله شئون پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و امامان علیهم‏السلام، تبیین مقاصد كتاب الهى است: «وَ أَنْزَلْنا إِلَیكَ الذِّكْرَ لِتُبَینَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیهِمْ »[1].

علامه طباطبایى مى‏نویسد: «این آیه مباركه، دلیل بر حجّیت سخن پیامبر اكرم در شرح آیات قرآن كریم است»[2]. سنّت و سخن معصوم علیه‏السلام در تفسیر و تبیین قرآن و تعلیم شیوه تفسیر به مردم و تبیین تأویل و تعلیم راهیابى به بطون قرآن، نقش اساسى دارد.

4. عقل و تفكر خلاق

مفسّر و بهره گیرنده از قرآن، باید عقل فعّال و تفكّر خلاق داشته باشد تا بتواند با استفاده از این ابزار به‏طور صحیح و دقیق، معارف دینى را از آیات قرآنى استخراج كند.

5. جامع نگرى

گفتنى است دین مجموعه عقاید و آموزه‏هایى است كه باید با هم سازگار باشد؛ ازاین‏رو در برداشت از قرآن، باید هر مفهوم قرآنى، در مجموعه آموزه‏هاى دینى ـ كه از منابع اصلى به دست آمده ـ نگریسته شود. فهم عمیق معانى قرآن، نیاز به تلاش علمى بسیار دارد؛ از این رو مفسرانى موفق بوده‏اند كه كوله‏بارى از پیشینه علمى و تحقیقى بر دوش آنان بوده است.[3][1]. نحل 16، آیه 44.

[2]. المیزان، ج 12، ص 261.

[3]. براى آگاهى بیشتر در این زمینه به كتاب‏هاى علوم قرآنى مراجعه شود؛ از جمله:

الف. دزفولى، كمال، شناخت قرآن؛

ب. بهشتى، محمدحسین، روش برداشت از قرآن؛

ج. سعیدى روشن، محمدباقر، علوم قرآنى.

پرسمان دانشجویی