اصول مناظره | کتابخانه مجازی الفبا

در اسلام روش مناظره چگونه است؟

مناظره دارای دو گونه اصول و قواعد می باشد ؛ که عبارتند از:الف ـ اصول و قواعد فنّی جدل و مناظره : این گونه قواعد ، مثل فرمولهای ریاضی ، اموری عامّ و فرا دینی می باشند ، که اهل منطق آنها را در بخش جدلِ کتب منطقی به تفصیل بیان نموده اند. این گونه قوائد عامّ را می توانید در کتابهایی چون « آموزش منطق ، تالیف محسن غرویان » و « منطق صوری ، تالیف دکتر خوانساری » ملاحظه فرمایید. البته این قسم قواعد نیز در آیات و روایات وجود دارند ، لکن استخراج آنها کاری طاقت فرساست و شاید لزومی هم نداشته باشد ؛ چون آن مقدار که در کتب منطقی و کتب فنّ مناظره بیان کرده اند برای هر کسی کافی است. ب ـ اصول و قواعد ارزشی جدل و مناظره: فنّ مناظره افزون بر قواعد خاصّی که انسان را در راه غلبه بر طرف مقابل کمک می کنند ، قواعد دیگری نیز دارند که هر انسان حقیقت جو و حقیقت شناس و مبلّغ حقیقت باید آنها را رعایت نموده ، از آنها عدول نکند ؛ اگر چه رعایت این اصول او را در مناظره محدود نماید. با استفاده از آیات قرآن کریم به پاره ای از این اصول اشاره می شود.1ـ « وَ لا تُجادِلْ عَنِ الَّذينَ يَخْتانُونَ أَنْفُسَهُمْ إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ مَنْ كانَ خَوَّاناً أَثيما : و از آنها كه به خود خيانت كردند، دفاع مكن! زيرا خداوند، افراد خيانت‏پيشه گنهكار را دوست ندارد. » (النساء:107)قاعده: در ضمن مناظره ، نباید از شخص یا قول باطل دفاع نمود ؛ اگر چه انسان از راه چنین دفاعی به مطلوب خود برسد و بر طرف مقابل غالب شود. به تعبیر دیگر ، هدف وسیله را توجیه نمی کند.2ـ « قَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّتي‏ تُجادِلُكَ في‏ زَوْجِها وَ تَشْتَكي‏ إِلَى اللَّهِ وَ اللَّهُ يَسْمَعُ تَحاوُرَكُما إِنَّ اللَّهَ سَميعٌ بَصيرٌ : خداوند سخن زنى را كه درباره شوهرش با تو مجادله می کرد و از او به خدا شکایت می کرد شنید ؛ و خداوند گفتگوى شما را با هم مى‏شنود؛ همانا خدا شنوای بيناست.» ‏( المجادلة:1)قاعده: بهتر آن است که در مناظره ی بین دو شخص یا دو گروه ، داور عادلی نیز باشد که فصل الخطاب با او باشد و او بین سخنان هر دو طرف داوری عادلانه نماید. قاعده : در مناظره همواره باید به خاطر داشته باشیم که خداوند سمیع و بصیر ، شنوا و بینا به اعمال و گفتار ماست. پس باید مطابق رضای او سخن بگوییم و نه مطابق میل خود و با هدف غلبه بر دیگری.3ـ « وَ لا تُجادِلُوا أَهْلَ الْكِتابِ إِلاَّ بِالَّتي‏ هِيَ أَحْسَنُ إِلاَّ الَّذينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَ قُولُوا آمَنَّا بِالَّذي أُنْزِلَ إِلَيْنا وَ أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ وَ إِلهُنا وَ إِلهُكُمْ واحِدٌ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ : با اهل كتاب جز به روشى كه از همه نيكوتر است مجادله نكنيد، مگر كسانى از آنان كه ستم كردند؛ و(به آنها) بگوييد: «ما به تمام آنچه از سوى خدا بر ما و شما نازل شده ايمان آورده‏ايم، و معبود ما و شما يكى است، و ما در برابر او تسليم هستيم.» (العنكبوت:46)قاعده: در مناظره باید ببینیم طرف مقابل ما چه موقعیّت فکری و مذهبی نسبت به ما دارد. به هنگام مناظره ، کافر با اهل کتاب یکی نیست و مسلمانی که با ما مذهب متفاوت دارد ، از اهل کتاب نیز نزدیکتر است ؛ و آنکه با ما هم مذهب است ، از آن هم نزدیکتر است. پس هر چه طرف مقابل با ما نزدیکتر بود به همان اندازه باید با او محترمانه و با رأفت بیشتر مناظره کنیم. چرا که هدف از مناظره هدایت شخص ، یا دفاع از حقّ است نه اثبات خود و غلبه بر طرف مقابل. قاعده: در مناظره باید بیشتر بر مشترکات تکیه نمود و سعی در ایجاد وحدت کرد نه در ایجاد تفرقه. باید تا آنجا که ممکن است ، موحّد بودن مدّعیان پیروی از انبیاء را خدشه دار نکرد و تا حدّ ممکن به تکفیر و تفسیق طرف مقابل نپرداخت.قاعده: رعایت اصول جدال احسن با کسانی است که قصد ظلم و تخریب ندارند. امّا اگر کسی با علم به حقیقت ، با ابزار مناظره بخواهد عقائد حقّه را تخریب نماید اینجا دیگر جای تکیه بر اشتراکات نیست و باید او را مغلوب ساخت.4ـ « قالَ قَدْ وَقَعَ عَلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ رِجْسٌ وَ غَضَبٌ أَ تُجادِلُونَني‏ في‏ أَسْماءٍ سَمَّيْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُكُمْ ما نَزَّلَ اللَّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ فَانْتَظِرُوا إِنِّي مَعَكُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرينَ : گفت: پليدى و غضب پروردگارتان، شما را فرا گرفته است ؛ آيا با من در مورد نامهايى مجادله مى‏كنيد كه شما و پدرانتان به عنوان معبود و خدا، بر بتها گذارده‏ايد، در حالى كه خداوند هيچ دليلى درباره آن نازل نكرده است؟! پس شما منتظر باشيد، من هم با شما انتظار مى‏كشم! » ( الأعراف:71)قاعده: گاه طرف مقابل از اموری دفاع می کند که هیچ دلیل و برهانی پشتش نیست ، ولی برای اینکه مشتش باز نشود ، با روشهای تهاجمی ، قول حقّ را به چالش می کشد ؛ در چنین حالتی نباید در مقام دفاع بر آمده اصرار بر دفاع از قول حقّ نمود ؛ چون با این کار نزاع هیچگاه پایان نخواهد یافت ؛ بلکه باید مدام از طرف مقابل خواست که نخست ادّعای خود را برای ما اثبات نماید آنگاه باهم مناظره کنیم. به تعبیر دیگر ، مناظره را مشروط به این کنیم که نخست ، هر دو طرف دلیل ادّعاهای خود را علناً اعلام کنند آنگاه بر سر دلائل هر دو طرف بحث شود. 5 ـ « ادْعُ إِلى‏ سَبيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتي‏ هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبيلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدينَ : با حكمت و اندرز نيكو، به راه پروردگارت دعوت نما! و با آنها به روشى كه نيكوتر است، استدلال و مناظره كن! پروردگارت، از هر كسى بهتر مى‏داند چه كسى از راه او گمراه شده است؛ و او به هدايت‏يافتگان داناتر است. » ( النحل:125) قاعده: در منطق اسلام ، مناظره و جدال احسن ، آخرین راه حلّ است ؛ لذا ابتدا باید از راه حکمت و برهان محکم ، حقّ را بیان و به دفاع از آن پرداخت ؛ و اگر در شخص مقابل ، پذیرش اولیّه وجود دارد نباید با او به گونه ای رفتار نمود که جبهه گیری نماید ؛ بلکه باید به زبان خطابه و تحریک عواطف و فطریّات و اعتقادات ، او را برانگیخت که خود به سوی حقیقت حرکت نماید. امّا اگر این راهها در مورد کسی مثمر ثمر واقع نشد و شروع به جدال کرد باید با او مناظره نمود ، لکن به روش نیکو و با صبغه ی اسلامی و برای هدایت او نه برای مغلوب ساختنش ؛ مگر در موردی که ببینیم آن شخص حقیقتاً دنبال حقیقت نبوده بلکه قصد تخریب دارد. 6ـ « لِكُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنا مَنْسَكاً هُمْ ناسِكُوهُ فَلا يُنازِعُنَّكَ فِي الْأَمْرِ وَ ادْعُ إِلى‏ رَبِّكَ إِنَّكَ لَعَلى‏ هُدىً مُسْتَقيمٍ (67) وَ إِنْ جادَلُوكَ فَقُلِ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما تَعْمَلُونَ (68) اللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ فيما كُنْتُمْ فيهِ تَخْتَلِفُونَ : براى هر امّتى عبادتى قرار داديم، تا آن عبادت را(در پيشگاه خدا) انجام دهند؛ پس نبايد در اين امر با تو به نزاع برخيزند. به سوى پروردگارت دعوت كن! كه بر هدايت مستقيم قرار دارى. (67) و اگر آنان با تو به جدال برخيزند، بگو: «خدا از كارهايى كه شما انجام مى‏دهيد آگاهتر است.(68) و خداوند در روز قيامت، ميان شما در آنچه اختلاف مى‏كرديد، داورى مى‏كند.» (البقرة:197)قاعده: مناظره در جایی رواست که موضوع مناظره امر تعبّدی ، از جهت تعبّدی بودنش ، نباشد ؛ چرا که این گونه امور ، اعتبارات الهی می باشند و جایی برای بحث ندارند. عقل انسان ، حقّانیّت این گونه امور را به واسطه ی اثبات حقّانیّت مبانی آن امور اثبات نموده است. لذا اگر کسی در چنین مواردی با دیگری اختلاف دارد باید به مبانی آنها رجوع کرده اختلافات موجود در آن حیطه را حلّ نمایند. 7ـ « الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فيهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِي الْحَجِّ وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ يَعْلَمْهُ اللَّهُ وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوى‏ وَ اتَّقُونِ يا أُولِي الْأَلْباب‏ : حج، در ماه‏هاى معينى است ؛ و كسانى كه حج را بر خود فرض كرده‏اند ، (بايد بدانند كه) در حج ، آميزش جنسى با زنان، و گناه و جدال نيست ؛ و آنچه از كارهاى نيك انجام دهيد، خدا آن را مى‏داند. و زاد و توشه تهيه كنيد، كه بهترين زاد و توشه، پرهيزكارى است! و از من بپرهيزيد اى خردمندان.» (البقرة:197)قاعده: جدال ، حتّی جدال احسن ، در جایی که مساله وحدت مسلمین یا بشریّت مطرح است جایز نیست ؛ چرا که جدال ، حتّی اگر جدال احسن باشد ، نمود اختلافات می باشد ؛ و با پر رنگ شدن اختلافات ، وحدت رنگ می بازد. از اینرو اهل بیت (ع) هر جا مساله ی وحدت مطرح بود حتّی از حقّ مسلّم خویش نیز می گذشتند.8 ـ « وَ لا تَأْكُلُوا مِمَّا لَمْ يُذْكَرِ اسْمُ اللَّهِ عَلَيْهِ وَ إِنَّهُ لَفِسْقٌ وَ إِنَّ الشَّياطينَ لَيُوحُونَ إِلى‏ أَوْلِيائِهِمْ لِيُجادِلُوكُمْ وَ إِنْ أَطَعْتُمُوهُمْ إِنَّكُمْ لَمُشْرِكُون‏ : و از آنچه نام خدا بر آن برده نشده، نخوريد! اين كار گناه است؛ و شياطين به دوستان خود مطالبى مخفيانه القا مى‏كنند، تا با شما به مجادله برخيزند؛ اگر از آنها اطاعت كنيد، شما هم مشرك خواهيد بود.» (الأنعام:121)قاعده: گاه مناظره کننده در صدد حقیقت یابی یا اثبات سخن خود نیست بلکه مناظره را برپا می کند تا از طریق خودِ مناظره ، نه محصول مستقیم آن ، به اهداف شیطانی نائل شود ؛ مثل برخی افراد جامعه ی خودمان که گاه سخن کفرآمیزی را پشت تریبونهای عمومی مطرح می کنند تا دولت اسلامی اقدام به دستگیری آنها کند و به این وسیله کشورهای استعمارگر به بهانه دفاع از حقوق بشر بر ضدّ کشور اسلامی اقداماتی انجام دهند.روشن است که در چنین مناظراتی یا نباید شرکت نمود تا ترفند دشمن خنثی شود یا باید به گونه ای با او مناظره کرد که پرده از هدف شیطانی او برداشته شود ؛ یا باید تدبیری اندیشید که او به هدف شیطانی خود نرسد.9ـ « وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يُجادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَ يَتَّبِعُ كُلَّ شَيْطانٍ مَريد : گروهى از مردم، بدون هيچ علم و دانشى، به مجادله درباره خدا برمى‏خيزند؛ و از هر شيطان سركشى پيروى مى‏كنند.» (الحج :3) « وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يُجادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَ لا هُدىً وَ لا كِتابٍ مُنير : و گروهى از مردم، بدون هيچ دانش و هيچ هدايت و كتاب روشنى بخشى، درباره خدا مجادله مى‏كنند.» (الحج:8)قاعده: کسی که می خواهد مناظره نماید باید در موضوع مورد مناظره آگاهی لازم را داشته باشد و الّا حقّ مناظره ندارد. و منابع آگاهی سه چیزند: 1ـ ابزارهای عمومی ادراک که عمده ی آنها حسّ و عقل هستند.2ـ راه هدایت قلبی و شهودی که در اثر تقوا حاصل می شود ؛ «إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقانا » و « وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ يُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ » 3ـ نقل معتبر که عبارت است از کتاب روشنگر الهی که حاوی وحی قطعی است و احادیث صحیح انسان معصوم که تفسیر کتاب خدا هستند. 10 ـ « ما يُجادِلُ في‏ آياتِ اللَّهِ إِلاَّ الَّذينَ كَفَرُوا فَلا يَغْرُرْكَ تَقَلُّبُهُمْ فِي الْبِلادِ ــــ تنها كسانى كه در آيات ما مجادله مى‏كنند كه كافر شده‏اند؛ پس مبادا رفت و آمد آنان در شهرها تو را بفريبد! » (غافر:4)قاعده: گاه طرف مقابل مناظره ، اهل برو و بیاست و طرفداران فراوانی دارد ؛ یا با متفکّرین مختلف جهان نشست و برخاست دارد ؛ و با مجامع علمی و فکری دنیا ارتباط مداوم دارد و ... . این گونه افراد ، آنگاه که بر سر عقیده ی باطلی مناظره می کنند ، از وجهه ی عمومی خود یا از افکار عمومی بهره می گیرند تا در مناظره غالب شوند. لذا طرف حقّ باید مواظب باشد که این وجهه ی شخص مقابل ، در او اثر منفی نگذارد و مرعوب او نگردد. 11ـ « وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاما : بندگان خداوند رحمان، كسانى هستند كه با آرامش و بى‏تكبّر بر زمين راه مى‏روند؛ و هنگامى كه جاهلان آنها را مخاطب سازند ، به آنها سلام مى‏گويند.» (الفرقان:63)قاعده: مناظره با هر کسی جایز نیست ؛ بلکه باید با کسی مناظره نمود که حرفی برای گفتن داشته باشد. لذا با افراد جاهل که مناظره با آنان جز افروختن آتش کینه ی آنان هیچ ثمری ندارد نباید مناظره نمود و باید با سلم و سلامت از آنان گذشت. در سیره ی برخی علمای بزرگ دیده شده که وقتی افراد جاهل با آنها مناظره می کردند با اظهار بی اطّلاعی از حقیقت مطلب و گفتن « الله اعلم » از ادامه ی بحث شانه خالی می کردند.

پرسمان دانشجویی