رزق و روزي | کتابخانه مجازی الفبا

اينکه خداوند روزی را تکفل کرده شرح دهيد.

مقدمه اول:
رزق و روزى كه خداوند آنرا بعهده گرفته و ضمانت كرده عبارتست از سهم و نصيبى كه بايد به مخلوقات برسد تا بتوانند به وجود و بقاء خود ادامه دهند. البته تعهد و ضمانت الهى و رزاقيت و روزى‏رسانى كه بذات اقدس پروردگارنسبت مى‏دهيم با تعهدات و ضمانت‏ها و تكفل‏هاى انسانى متفاوت است. اينكه در قرآن كريم آمده: «و ما مِن دابة فى‏الارض الا على الله رزقها؛ رزق و روزى هر جنبنده‏اى بر عهده خداونداست» (سوره هود، آيه 6).
بايد در نظر داشت كه آنكه ماجراى رزق جنبندگان را به عهده گرفته است الله است نه يك مخلوق. الله يعنى آنكس كه آفريننده نظام‏هاى هستى و خالق موجودات است و لذا تعهد الهى تفاوت دارد با تعهد مخلوقى كه جزئىاز همين نظام و تحت تأثير موجودات اين نظام است. شناختن فعل خدا و رزّاقيت خدا شناخت نظامات عالم است. ما خود جزء عالميم و مانند ساير اجزاء عالم وظيفه‏اى داريم. وظايفى هم كه ما در عالم درباره ارزاق و حقوق داريم و قانون خلقت ما را موظف به آن وظايف كرده است و يا قانون شريعت ما را به آن موظف ساختهاست از شئون رزاقيت خداوند است. قوه جذب و تغذّى كه در گياهان است همينطور جهازات تغذيه، ميل‏ها و غريزه‏هائى كه در جانداران است و آنها را بسوى مواد غذايى مى‏كشاند همه از مظاهر رزاقيت حضرت حق است. خداست كه هر جاندارى را بوسيله يك سلسله ميل‏ها و رغبت‏ها مسخر كرده كه در پىمايحتاج خود برود. و براى ارضاى اين ميل‏ها هميشه در تلاش باشد. همين انديشه و تلاش و كوشش جد و جهد در اين زمينه به موجب رزّاقيت خداوند است و رزاقيت اوست كه روزى و روزى خوار. رزق و مرزوق را عاشق يكديگر قرار داده و در پى هم واداشته است. در متن واقعپيوستگى خاصى بين اجزاء خلقت وجود دارد كه آن‏ها را به يكديگر تطبيق مى‏دهد. تا طفل طفل است و قادر به تحصيل روزى و تهيه آن نيست، روزى او را آماده و مهيا در اختيار او قرار داده است و تدريجا كه او قدرت بيشترى پيدا مى‏كند و با كنجكاوى مى‏تواند روزى خود را بدستآورد ديگر روزى او به آسودگى در اختيارش نيست مثل اينكه روزى او را بر مى‏دارند و در نقطه‏اى دور دست مى‏گذارند تا برود و آنرا پيدا كند و استفاده نمايد. بطور كلى يك تناسبى است ميان آمادگى روزى و مقدار توانايى روزى‏خوار و مقدار هدايتى كه بسوى روزى خود شده است. انسان چون نسبت به گياهان و حيوانات موجودى عالى‏تر و راقى‏تر است و آنچه براى زندگى گياهان و حيوانات كافى است براى او كافى نمى‏باشد مسئله تحصيل روزى او شكل و وضع ديگرى دارد. فاصله بين روزى و روزى‏خوار در عرصه زندگى انسان بيشتر است. از اينرووسائل زيادترى در اختيار او قرار داده شده و دستگاه هدايت در وجودش تقويت گشته به او عقل و عمل و فكر داده شده. وحى و نبوت به يارى‏اش آمده و برايش وظيفه و تكليف مقرر شده و همه اينها از شئون رزاقيت خداوند است. و لذا اينكه گفته شده:
مخور هول ابليس تا جان دهد
هر آنكس كه دندان دهد نان دهد
توانا است آخر خداوند روز
كه روزى رساند تو چندين مسوز
نگارنده كودك اندر شكم
نويسنده عمر و روزى است هم(سعدى)
سخن درستى است اما نه به اين معنى كه دندان داشتن كافى است كه نان پخته و آماده بر سر سفره انسان مهيا شود. بلكه به اين معنى كه در دستگاه خلقت بين نان و دندان رابطه است. اگر نان نبود دندان نبود و اگر دندان و صاحب دندان نبود نان نبود. بين روزى و روزى‏خوار ووسائل خوردن و هضم و جذب روزى و وسائل هدايت و راهنمايى به سوى روزى در متن خلقت ارتباط است. آن كس كه انسان را در طبيعت آفريده و به او دندان داده نان يعنى مواد غذايى قابل استفاده را هم در طبيعت آفريده و انديشه و فكر و نيروى عمل و تحصيل و حسن انجاموظيفه را هم آفريده است همه اينها توأما مظهر رزاقيت خداوند است. ر.ك: بيست گفتار، آيت‏الله مطهرى، گفتار ششم، ص 127 تا 137
مقدمه دوم:
در واقع ما دو گونه رزق و روزى داريم. رزقى كه بسراغش مى‏رويم. و رزقى كه بسراغمان مى‏آيد.امام على(ع):اِن الرزق رزقان رزق تطلبه و رزق يطلبك فان انت لم تأته اتاك (نهج‏البلاغه، نامه 31
رزق طالب (كه به سراغ ما مى‏آيد) رزقى است كه همواره ما را تعقيب مى‏كند حتى اگر از آن فرار كنيم ما را رها نمى‏سازد همان طور كه رهايى از چنگال مرگ ممكن نيست. حضرت رسول اكرم(ص):لو اَنَّ ابنَ آدم فَرَّ من رِزقِه كما يَفِرُّمن المَوتَ لادركه كما يدركه الموت (مكارم‏الاخلاق 2/377)
اين گونه رزق ريشه در قضاى الهى دارد و هيچ گونه تغيير و تحولى در آن صورت نمى‏گيرد. در اين زمينه مرحوم علامه طباطبايى مى‏فرمايد: روزى و روزى‏خوار متلازم همند و معنى ندارد كه روزى‏خوار در مسير زندگى طالب بقاء باشد اما رزقى برايش نباشد همينطور ممكننيست رزقى محقق باشد و روزى‏خوارى در بين نباشد و نيز رزق از مايحتاج روزى‏خوار افزون باشد و لذا رزق داخل در قضاى الهى است. (الميزان، ج 18، جزء 27، ص 377، عربى
اما قسم ديگر روزى (رزق مطلوب) رزقى است كه براى طالب آن مقدّر شده است. اگر آنرا طلب نمائيم و مشروط و علل لازم وصول به آنرا مراعات نمائيم چنين رزقى را بدست مى‏آوريم و در واقع تلاش ما در جهت رسيدن به اين‏گونه روزى، جزءالعلّة است و اگر در كنار ديگرعلل مهياى عالم غيب قرار گيرد مسلما دستيابى به آن حتمى است. در اين باره مولى اميرالمؤمنين على(ع) مى‏فرمايد: طلب نمائيد روزى را كه مضمون و مقدر است اما براى طلب‏كننده آن (اطلبوا الرّزق فانّه مضمون لطالبِه)(لارشاد، 1/303)
همانطور كه طلببدون ضمانت بى‏معنى است تضمين رزق بدون طلب نيز در اين قسم (روزى مطلوب) ناممكن است. و لذا از اين دو قسم روزى كه از ناحيه خداى بزرگ براى بندگان معين گشته است قسمى از آن بدون قيد و شرط و به عبارتى رزق طالب و قسمى ديگر مشروط است و مطلوب. روزىبى‏قيد و شرط در هر حال انسان را طلب مى‏نمايد و تا پيمانه قابليت انسان از اين‏گونه رزق پر نگردد اجل و مرگ انسان فرا نمى‏رسد. حضرت رسول اكرم(ص): الا و اِنّ الرُّوحَ الاَمينَ نَفَتَ فى روعِى اَنَّه لن تَموتَنَفْسٌ حَتّى تستكمل رزقها(الكافى، 2/74/2
اما روزى مطلوب و مشروط حتميت و ضرورتش مشروط به انجام امورى و در نظر گرفتن مسائلى است كه بدون ترتيب و انجام شرائط محقق نمى‏گردد. رزق در لغت به معناى چيزى است كه از آن بهره برده مى‏شود. (الرزق ما يُنْتَفع بِه ـ اقرب الموارد) حال روزى طالب و محتوم همان روزى وجود و هستى، عمر، امكانات و محيط و خانواده و استعداد... است كه از ناحيه اين قسم (روزى طالب) توان و نيروى لازم و دقت وهوشيارى براى تلاش و انجام كار پديد مى‏آيد و در سايه اين امور دَرِ روزى مطلوب و مشروط گشوده مى‏گردد. در باب روزى مطلوب هر كس به شكلى بايد دست نياز و در عين حال جديت و تلاش را بسوى رزاق مطلق (حضرت حق) بلند كند حتى طفل شيرخوار كه تلاشش همانگريه و ناله و فرياد اوست كه در پس اين‏گونه افعال به روزى مطلوبش (شير مادر) دست پيدا مى‏كند. اما چون در بستر رشد باليد و به مقطعى بالاتر رسيد تلاش و جدّيت او شكلى ديگر پيدا مى‏كند و به صورت تفكر و انديشه و فعل و حركت اعضا و جوارح نمود مى‏يابد و كميّت وكيفيت روزى نيز تغيير مى‏كند. نتيجه اينكه: در پى روزى طالب و محتوم و بى‏قيد و شرط تلاش و انديشه و كار و فعاليت آفريده مى‏شود و در پى تلاش و فعاليت و طلب روزى مطلوب و مشروط پديدار مى‏گردد. روزى محتوم و طالب قابل تغيير و تحول و كاهش و فزونى نيست كه نه حرص انسان حريصآنرا به جريان مى‏اندازند و نه افسردگى انسان بى‏ميل آنرا باز مى‏دارد. حضرت رسول اكرم(ص): ان الرِّزقَ لا يجُرُّهُ حرص حريصٍ و لايَصْرِفُه كراهية كارِهٍ(البحار،77/68/7)
اما بر اثر چگونگى انجام مقدماتِ روزى مطلوب و كيفيت تركيب و نحوه ترتيب و چينش آنها مى‏توان روزى مطلوب را كاهش يا افزايش داد. براى نمونه حسن نيت و دوام بر طهارت از امورى است كه روزى مطلوب را افزايش مى‏دهد.عنه(رسول‏الله صلى‏الله عليه و آله) لما قيل لَه: اُحِبُّ ان يُوَسِّعَ عَلىَّ فى الرّزق؟ دُمْ على الطَّهارة يُوَسَّعْ عليك فى الرزق(كنزالعمال)
امام على(ع): من حَسُنَت نيّته زيدَ فى رزقه(البحار، 103/21/18
پس بر ما لازم است كه بعد از آنكه رابطه روزى و روزى‏خوار را دانستيم و آشنا شديم كه وسائلى براى رسيدن روزى به روزى‏خوار آفريده شده و تكليفى هم براى تحصيل آن متوجه ما است كوشش كنيم و ببينيم بهترين و سالم‏ترين راه براى رسيدن به روزى چيست و قواىخود را در آن راه بكار گيريم و به خداوند كه خالق اين راه است توكل كنيم.
با بررسى و ارزيابى قرآن كريم و سيره معصومان(ع) پى مى‏بريم كه اقتصاد، كار و توليد از مهم‏ترين دستورات دين و آئين اسلام است. اقتصادى كه دين بر آن تاكيد دارد كسب درآمد از راه حلال و پرداخت حقوق شرعى آن است و كسى كه كار و تلاش مى‏كند تا روزى حلال كسب كند و در نتيجه از ديگران بى‏نياز باشد، فردى با ارزش و شرافتمند است. اقتصاد نيكو از اركان حفظ خانواده و جامعه و مايه عزّت و استقلال كشور اسلامى است. رسول مكرم اسلام(ص) مى‏فرمايد: «العبادةُ سبعون جزءاً افضلُها طلب الحلال» ؛ عبادت هفتاد جزء است، برترين آن، كسب روزى حلال است» (وسائل الشيعه، ج 12، ص 11).
با نگاهى به سيره و زندگانى چهارده معصوم پى مى‏بريم كه كار، تلاش و توليد در عرصه‏هاى كشاورزى و دامدارى جزء جدايى‏ناپذير زندگى ايشان بوده است. آن بزرگواران كار و توليد را در جامعه اسلامى به يك فرهنگ و باور عميق تبديل نموده‏اند تا جائى كه امام صادق(ع) به يكى از ياران خود فرمود: روش تأمين هزينه‏هاى زندگى از طريق كار و توليد، دنياطلبى نيست، بلكه آخرت‏طلبى است (وسايل الشيعه، ج 12، ص 19).
در فرهنگ دينى برداشت مؤمن نسبت به كار و تلاش به قدرى والاست كه اعتقاد دارد كسى كه در جهت رفع نيازهاى خود و خانواده‏اش تلاش مى‏كند تا سربار جامعه نباشد، همچون رزمنده‏ى در جبهه جنگ بر عليه دشمن است و برابر با او و حتى برتر از او پاداش دريافت خواهد كرد. اصل ديگر كوشش در حفظ اعتدال و ميانه‏روى در همه‏ى شئون زندگى است. به خصوص كسى كه در كسب روزى، در به دست آوردن نيازهاى زندگى، در هزينه‏هاى مصرفى و در معيشت، در معاملات، در اندوختن دارايى، در انفاق، در خوردن و آشاميدن، در شيوه پوشش و... اعتدال و اقتصاد را حفظ كند، زندگى‏اى سرشار از خوشبختى و كاميابى خواهد داشت. امام صادق(ع) فرمودند: «اَربَعةٌ لايُستجابُ لهم، دعوة... رجل كانَ له مالٌ فأفسَدَه، فيقول: اللهم ارزُقنى! فيقال‏له: الَم آمُرْكَ بالاقتصاد؟!(اصول كافى، ج 4، ص 275).
چند گروه هستند كه دعايشان پذيرفته نمى‏شود، يكى از اين گروه‏ها كسى است كه مال و دارائى خود را زايل مى‏كند يا به عبارتى به درستى به مصرف نمى‏رساند، با اين حال دست به دعا بر مى‏دارد و مى‏گويد: خدايا رزق و روزيم ده! خداوند تبارك و تعالى به او خطاب مى‏نمايد: آيا تو را به اقتصاد و ميانه‏روى دستور ندادم؟ يعنى هر كه اعتدال را در مصرف مراعات كند، عنايت خدا شامل حالش مى‏شود و روزى با بركت مى‏يابد. بعد از اين كه مقدمات و اصول كسب روزى حاصل شد پى مى‏بريم كار و تلاش فرد براى كسب روزى به نوبه خود دعاى عملى است. وقتى موانع رفع شد و شرايط براى دعا مهيا گرديد، به تعبير ديگر وقتى قابليت و استعداد حاصل شد، عطا و تفضّل الهى شامل حال بنده خواهد شد(ادعونى استجب لكم؛ بخوانيد مرا تا شما را اجابت كنم (مؤمن، آيه‏ى 60).
هيچ منعى از جانب فيّاض و جواد عَلى الاطلاق نيست، كافى است بنده شرايط دريافت فيض را فراهم كند. بعد از اين كه درباره اقتصاد و اعتدال مقدماتى را به عرض رسانديم: در باب دعا درمى‏يابيم توكل به خدا و قطع طمع از مردم از شرط‏هاى مهمّ دعا و تضرع به درگاه الهى است. امام صادق(ع) فرمود: (اذا ارادَ احدكم ان يسأل ربّه شيئاً الاّ أعطاهُ، فلييأسْ من النّاس كلّهم و لايكون له رجاء الاّ عندالله، فاذا علمَ‏اللّه‏ عز وجل ذلك من قلبه لم يسأل‏الله شيئاً الاّ اعطاه» ؛ «چون كسى از شما خواهان آن باشد كه هر چه از پروردگارش خواهد، بدو عطا كند، بايد از مردم نااميد شود و اميدى جز به خدا نداشته باشد، كه چون خداى عزّ و جلّ اين را از قلبش بداند، هر چه خواهد بدو عطا كند»(سيره نبوى «منطق عملى»، دفتر دوم، مصطفى دلشاد تهرانى، به نقل از كافى، ج 2، ص 148).
در پايان دعاهاى خاصى براى طلب رزق و رفع فقر و رفع قرض وارد شده كه ما به بعضى اشاره مى‏كنيم و شما را به كتاب‏هاى مفصل كه در اين باره مطالب عميق‏تر و جامع‏ترى گردآورده‏اند، ارجاع مى‏دهيم (ر.ك: مفاتيح الجنان، حاج شيخ عباس قمى(ره) مفاتيح الحاجات، سيد محمدرضا حسينى غياثى). 1ـ تلاوت سوره واقعه در هر شب مخصوصاً در ركعت اول نافله نماز عشاء. 2ـ ذكر آيات 2 و 3 سوره طلاق بعد از نمازهاى واجب.
مَن يتّق الله يَجعل له مخرجاً، و يَرزقُه من حيثُ لايحتَسِب و من يتوكّل على الله فهو حسَبُه انَّ الله بالغ امره قد جعل الله لكلّ شى‏ء قدراً. اساتيد اخلاق بر ذكر اين آيات بعد از نمازهاى واجب تأكيد بسيار دارند و به تجربه آثار شگرفى در اين كار نهفته است. 3ـ دعاى طلب روزى از امام صادق(ع):اللهمّ انّه ليسَ علمٌ بِموضعِ رزقى و انّما اطلبُهُ...(مفاتيح الجنان، تعقيب نماز عشاء).
سلام كردن به هنگام ورود به منزل: اگر كسى در منزل نبود اين گونه سلام بدهد: «السّلام علينا من ربِّنا» و بعد سوره توحيد «قل هو الله احد» را بخواند. نقل شده با اين عمل، خداوند بركات خود را بر اهل آن منزل عنايت خواهد نمود.
حضرت رسول(ص) فرمود هر كه هر روز صد مرتبه اين ذكر را بگويد (لا اله الاّ الله الملكُ الحقُّ المبين) از فقر و وحشت قبر امان يابد و توانگر شود و درهاى بهشت بر وى گشوده شود(مفاتيح الجنان، ادعيه هر روز).
صدقه دادن به مقدار كم و به صورت مداوم.

پرسمان دانشجویی