برهان عليت | کتابخانه مجازی الفبا

چگونه مي توان پس از اثبات خدا براي او صفات عاليه را در نظر آورد؟ تا توجه به اينکه در ابتدا فقط خدا را خالق در نظر بگيريم. به اين صورت که خدا را فقط مخلوق کرات فرض کنيم (تا حدودي نظريهي داروين) ولي با اثبات علت و معلولي پي به وجود خدا ببريم؟

در ابتدا بايد بهتر سؤال را بار ديگر طرح کنيم و پس از آن در مورد آن به بحث نشينيم. آيا در اينجا به عنوان پرسش طرح شده، اين است که ما از طريق قانون عليت و اين که اين عالم، معلول است و نيازمند به علت، خدا را به عنوان علت اين معلولات اثبات مي کنيم. اما حال که خدا را اثبات کرديم چگونه مي توان صفات عاليه او را اثبات نمود؟ و نيز چه امر محالي لازم مي آيد اگر خداوند را فقط خالق عالم بدانيم، بدين معنا که عالم را خلق نموده و ديگر بدان کاري ندارد و اين عالم در سير تحول خود پيش مي رود و صورت هاي مختلفي از موجودات را پديد مي آورد؛ در واقع چيزي شبيه به نظريه داروين؟

آنچه در اينجا لازم است بدان توجه شود؛ يکي بحث در مورد وجود خداوند است . و اين که او را داراي چه نوع وجودي است، و صفاتش چگونه اند. و ديگر رابطه عالم (به عنوان مخلوق) با خداوند (بعنوان خالق) چگونه است و ملاک اين که مخلوقات به خداوند نياز دارند چيست.

در مورد بحث اول بايد گفت که: ما وقتي با موجودي برخورد مي کنيم، مي توانيم از خود بپرسيم که اين چيزي که وجود دارد آيا رابطه وجود با او رابطه اي ضروري است يا اين رابطه، رابطه اي غير ضروري و امکاني است. به عنوان مثال؛ وقتي ما غذايي را مي خوريم ممکن است اين غذا شور باشد و ممکن است شور نباشد، به عبارت دقيق تر، شوري رابطه اي ضروري با غذا ندارد. اما در مورد نمک انديشه مي کنيم امکان ندارد چيزي نمک باشد اما شوري نداشته باشد؛ يعني اين که رابطه شوري با نمک، رابطه اي ضروري است.

حال با توجه به اين مطلب بايد گفت که رابطه «وجود» با «خداوند» نيز رابطه اي ضروري است و در واقع وجود، ذات خداوند است چرا که اگر اين رابطه، رابطه اي ضروري نباشد بدين معناست که مي توان وقتي را فرض کرد که خداوند، وجود نداشته است، که اگر چنين باشد نيازمند به علتي خواهد بود که او را به وجود آورد و لذا خداوند، واجب الوجود نخواهد بود بلکه مخلوق و ممکن الوجود مي گردد.

واجب الوجود است موجودي است که هيچ جهت امکاني در او راه نداشته باشد چون اگر جهت امکاني در او راه داشته باشد از آن حيث، ممکن الوجود خواهد بود و نيازمند به علت. بنابراين خداوند در تمام جهات، واجب الوجود است: بدين معنا که داراي صفت علم، قدرت، حيات و ... است آنهم در عالي ترين مرتبه آن. را که اگر فاقد آنها باشد و يا صفتي ناقص داشته باشد، داراي نقص و نيازمند خواهد شد و در مورد آنها داراي ضرورت نخواهد بود؛ يعني جهت امکاني در او راه پيدا مي کند و در چنين صورتي ديگر واجب الوجود نخواهد بود بلکه تبديل به ممکن الوجود مي گردد.

در واقع صفات خداوند عين ذات اويند، صفاتي کامل و ضروري، صفاتي که خود ذات اويند و ما با نظر به کارها و افعال او آنها را درک مي کنيم و برخي را به ذات او نسبت مي دهيم مانند: علم، قدرت و برخي را به فعل او نسبت مي دهيم و در مقام عمل او را بدان صفات مي خوانيم مانند: خالقيت، رازقيت.

بحث ديگر در مورد رابطه خداوند با مخلوقات و ملاک نيازمندي مخلوقات به اوست. در اين جا بايد گفت که خداوند همچون ساعت سازي نيست که ساعتي را بسازد و آن ساعت خود بدون هيچ گونه نيازي به صانع خود به کار ادامه دهد و يا چون بنايي که خانه را مي سازد و خود از دنيا مي رود. چرا که چنين علت ها و خالق هايي در واقع فقط نقش ترکيب کنندگي مواد اوليه را دارند؛ اما اقوام و پايداري خانه تا زماني است که مصالح و سيمان هاي آن پا بر جا هستند و ساعت نيز تا زماني کاري مي کند که قطعات آن سالم و بي نقص باشند. اما عليت و فاعليت خداوند اين گونه نيست. خداوند ترکيب کننده نيست او وجود دهنده است.

براي روشن شدن مطلب بهتر است مثالي را ذکر کنيم تا مساله واضح گردد: تصور کنيد در گوشه اتاق خود پس از ساعاتي تلاش و فعاليت نشسته ايد و غرق در افکار خود گشته ايد. در ذهن خود عالمي را مي سازيد فارغ از دغدغه ها و مشکلات اين دنيا، پر از مهرباني و صميميت با هوايي پاک و پرندگان و گل هاي زيبا. در آنجا دوستان و اقوام را نيز تصور مي کنيد که در جشني به دور هم گرد آمده اند و از هر دري سخن مي گويند. هم چنان که شما در اين افکار زيباي خود فرو رفته ايد به ناگه زنگ تلفن به صدا در مي آيد و تمام رشته هاي شما پنبه مي شود و از آن صورت هاي ذهني که شما ساخته بوديد ديگر اثري نمي ماند. و گويا اصلا از اول هم چنين چيزي نبودند مگر اين که دوباره از نو به بازسازي و تخيل جديد روي آورديد.

حال با اين مثال راحت تر مي توان وارد بحث شد و در اين جا بايد گفت که: رابطه ما با خداوندي که علت وجود و هستي ماست چنين رابطه اي است. و در واقع چون ما ممکن و نيازمند هستيم به او نياز داريم نه فقط چون ما را ايجاد کرده است بلکه ما هر لحظه و هر آن به او محتاج و نيازمنديم. ما موجوداتي فقير و محتاج ايم و او موجودي غني و بي نياز است، بدون فاعليت او هيچيم و هيچ و همواره تمام هستي به او قائم است و پس «يا ايها الناس انتم الفقراء و الله هو الغني الحميد»(سوره فاطر، آِيه 15)

بنابراين نه او هم چون بنا و ساعت سازي است که دست به خلق زده باشد و نه عالم را مي توان با نظريه داروين و بدون حضور او توجيه کرد.

منابعي براي مطالعه:

1. شهيد مطهري، توحيد

2. محمد تقي مصباح يزدي، آموزش فلسفه، ج 2

پرسمان دانشجویی