علم خداوند و اختيار انسان | کتابخانه مجازی الفبا

دوستي از من مي پرسد آيا ما عروسك خيمه شب بازي خدا هستيم . ايشان چنين اظهار نظر مي كردند كه چرا بايد يزيد نفرين شود مگر ما از ابتدا سرنوشتمان مشخص شده پس چرا خدا يزيد را آفريد در ضمن فرمودند تا يزيدي نباشد امام حسين(ع) به وجود نمي آيد. ايشان مي گفتند آيا سرنوشت انسان از روز اول تعيين شده پس قضيهء اختيار چيست آيا ما در تعيين سرنوشت خود نقشي داريم يا خير؟

علم پيشين الهي نسبت به اعمال ما مستلزم جبر نيست ; زيرا زماني جبر است كه علت اعمال ما باشد در حالي كه خدا مي داند با اختيار خود چه مي كنيم نه آن كه ما مجبوريم طبق علم خدا انجام دهيم. بنابراين يزيد با اختيار خودش ظلم و گناه كرد و امام حسين(ع) با اختيار خودش آماده شهادت شده و علم خدا از قبل بر اين اساس است كه اين شخصيت ها با اختيار خودشان چه كارهايي خواهند كرد. در غير اين صورت اگر مجبور بودند بهشت و جهنم در آخرت معنا نداشت و پشيماني يكي ايجاد آمادگي ديگري در دنيا مفهومي نداشت.
به عبارت ديگر خداوند موجودي است غير زماني و براي او قبل و بعدي نيست و همه زمان ها نزد او يكسان است و گذشته و آينده و حال نزد او مساوي است . پس همين طور كه علم ديگران به اعمال ما در حال انجام يا بعد از آن يا قبل از آن رافع اختيار از ما نيست علم قبلي خداوند به اعمال ما رافع اختيار نيست و علم خدا به افعال انسان قبل از خلقت به اين معنا نيست كه او تقدير كرده انسان چنين اعمالي را انجام دهد; بلكه تقدير و مشيت الهي بر اين قرار گرفته است كه انسان اعمالش را از روي اراده و اختيار خودش انجام دهد و خدا نيز علم دارد كه هر كسي با اراده و اختيار خودش چه كارهايي را انجام خواهد داد و اين مساوي با اراده و اختيار انسان است .
تأثير عوامل غير اختيارى در روحيات و اعمال و كنش‏هاى انسان‏ها امرى مسلم و ترديد ناپذير است ليكن اين گونه امور هرگز سلب كننده اختيار و آزادى اراده انسانى نيستند و از طرف ديگر نمى‏توانند فطرت پاك الهى آدمى را - كه اورا به سوى خدا و فضائل و پاكى‏ها فرا مى‏خواند - از بين ببرند.
نقش عوامل محيطى يا وراثتى ياد شده آنها ايجاد زمينه گرايش به سوى برخى از رذالت‏ها و منكرات است. بنابراين تفاوت يك انسان حرامزاده يا فردى كه در محيط تربيتي فاسدى تولد و رشد مى‏يابد با فرد حلال زاده يا كسى كه در محيط سالم تولد و رشد يافته آن است كه در وى زمينه گرايش به كژى‏ها و آلودگى‏ها بيشتر است ولى اين زمينه هرگز توانايى و اراده اصلاح را از او سلب نمى‏كند و همين انسان بر حسب فطرت الهى ميل به سوى نيكى‏ها و ارزش‏هاى متعالى نيز دارد. بنابراين مى‏تواند مانند هر كس ديگر به سمت ارزش‏ها و فضائل حركت كند. در طول تاريخ نيز بسيارى از انسان‏هايى كه در محيط سالم رشد كرده‏اند به سوى انحرافات گرويده و در مقابل افرادى در محيط هاى فاسد بر عليه تمايلات نفسانى پست خود قيام كرده و به اصلاح گراييده‏اند. از طرف ديگر عذاب و پاداش الهى نسبت به همه انسان‏ها يكسان نيست. چنان كه گفته‏اند: در قيامت سه كتاب وجود دارد كه به حسب آنها پاداش و جزا صورت خواهد گرفت: 1) پرونده سيئات. 2) پرونده حسنات. 3)پرونده نعمات.
مقصود از نعمات صرفا آب و نان و ... نيست. بلكه مهم‏ترين آنها عوامل تربيتى مانند: پيامبران، علما، خانواده خوب، دوستان خوب، شرايط اجتماعى مناسب، قواى ادراكى، شرايط ژنتيك و ... مى‏باشد. از اين جا روشن مى‏شود كه مسؤوليت هر كس در پيشگاه خداوند متناسب با نعمت‏هايى است كه پروردگار به وى ارزانى داشته و عدالت الهى ايجاب مى‏كند كه با ملاحظه تمام شرايط و عوامل ارادى و غير ارادى دخيل در افعال انسان هر فردى را پاداش و جز ابخشد. آنچه در روايات پيرامون حرامزادگان و ... آمده همه براى تذكر و يادآورى وجود همين زمينه‏هاست و از آنهامى‏توان در امور تربيتى نتايج درخشانى گرفت. بنابراين وجود اين عوامل و تأثير آنها هيچ تضادى با عدل الهى و پاداش و عذاب اخروى ندارد.
اما نسبت به الطافى كه به پيامبر(ص) و امامان(ع) گرديده است بايد دانست كه در نظام خلقت به هيچ موجودى به طور استثنايى چيزى افاضه نمى‏گردد. بلكه هر موجودى همه كمالات ممكنه خويش را از فياض على‏الاطلاق دريافت مى‏دارد. بنابراين ديدگاه هر كس ديگرى اگر قابليت دريافت فضائل و عنايتى آن چنانى را دارا مى‏بود قطعا به وى افاضه مى‏گرديد و چنان نيست كه چون به پيامبر(ص) لطف شد به چنين كمالاتى رسيد بلكه چون شايستگى چنين كمالاتى را داشت مشمول عناياتى چنان گرديد.
براى اطلاع بيشتر در اين زمينه ر . ك : «عدل الهى» شهيد مطهرى.
بنابراين کساني که به هر دليلي اجتماعي يا فردي، گرفتار مشکلات شده اند و با سختي، توانسته اند سلامتي دين و روحيه خود را نگهدارند و بار خويش را به سرمنزل مقصود رسانده اند به طور يقين از مقامات برتري در قيامت برخوردار مي شوند. چنان که در روايت از پيامبر(ص) آمده: «افضل الاعمال احمضها؛ برترين اعمال تلخ ترين و سخت ترين آنهاست...» (مجلسي، بحارالانوار، ج 67، ص 191).

پرسمان دانشجویی