عالم ميثاق | کتابخانه مجازی الفبا

حقيقت عالم ميثاق چيست؟

آيه ميثاق - چنانکه مرحوم علامه طباطبايي در الميزان فرموده است - از دقيق ترين آيات قرآني مي باشد كه فهم معناي آن نياز به بررسي زيادي دارد .ما ابتدا مفهوم اوليه آيه را مطرح مي كنيم ، سپس به تفسير آيه اشاره مي كنيم . ظاهر آيه شريفه ، گفت و گويي بين خدا و انسان ها مي باشد .در اين گفت و گو، خداوند از انسان اقرار مي گيرد كه پروردگار آنان است . اين اقرارگرفتن براي اتمام حجت بر انسان مي باشد كه در آينده ادعاي غفلت نكند.حال سوال اين است كه آيا اين گفت و گو به همين صورت كه در ظاهر آيه آمده ، اتفاق افتاده است ؟ موطن و عالمي كه اين ميثاق گرفته شده ، كجاست ؟دنيا يا غير آن ؟ آيا اين ميثاق قبل از تولد انسان گرفته شده است يا بعد از آن ؟در پاسخ به اين سوالات ، نظرات مختلفي از سوي مفسرين ارايه شده است.وما در اينجا دو نظر را مطرح مي کنيم:الف: علاّمه طباطبائى، مى‏گويند: موجودات داراى دو نوع وجودند، يك وجود جمعى در نزد خدا ـ كه در قرآن به عنوان ملكوت از آن ياد شده است ـ و ديگر وجودات پراكنده كه با گذشت زمان به تدريج ظاهر مى‏شوند. به اين ترتيت عالم انسانيت دنيوى، مسبوق به عالم انسانيت ديگرى است كه در آن جا هيچ موجودى محجوب از پروردگار نيست و با شهود باطنى او را مشاهده كرده و به واحديت. او اعتراف مى‏كند و سؤال و جواب در عالم «ذر» مربوط به آن جا مى‏شود، (الميزان، ج 8، ص 320 - 333)به بيان ديگر؛ وي، معتقد است كه مقصود آيه , جنبه ي ملكوتي انسان هاست ; يعني جاي شهود و اشهاد و موطن ميثاق , ملكوت انسان هاست , زيرا با توجه به ظاهر آيه كه فرمود: «و اذ اخذ; يعني به ياد بياور», استفاده مي شود كه اولا, قبل از اين موطن محسوس , موطن نامحسوس ديگري وجود داشته است كه در آن جا ميثاق انجام گرفته است . ثانيا, صحنه ي اخذ ميثاق بر نشئه ي حس و طبيعت مقدم است . ثالثا, چون اين دو موطن با هم متحدند و از هم جدا نيستند, خداوند به انسان ملكي و مادي امر مي كند كه به ياد آن موطن ملكوتي باشند و وقتي به ياد آن موطن باشند, آن را حفظ مي كنند.ب: آيت الله جوادي آملي؛ بعد از بررسي اقوال مفسرين در آيه ، دو احتمال راموجه دانسته اند :الف ) بيان تمثيلي : هر چند ظاهر آيه حاكي از گفت و گويي بين خدا و انسان است و اخذ اقرار است ، ولي اين آيه صرفا در مقام تمثيل است . يعني گويا خداوند از همه انسان ها اقرار گرفته است . مساله ربوبيت خدا و عبوديت انسان به قدري روشن است كه گويا همه انسان ها «گفتند؛ بلي» . شيوه بيان اين آيه ، مانند بيان تمثيلي است كه آيه يازدهم سوره فصلت است كه« فقال لها و للارض ايتيا طوعا او كرها قالتا اتيناطائعين ؛ سپس آهنگ آفرينش آسمان كرد و آن بخاري بود .پس به آن به زمين فرمود : خواه يا ناخواه بياييد .آن دو گفتند : فرمان پذير آمديم »
ظاهر آيه اين است كه خداي متعال به آسمان و زمين فرمود : خواه ،ناخواه بايد بيايد .آن دو گفتند : با رغبت مي آييم . در حالي كه در واقع گفت وگويي بين خدا و آسمان و زمين واقع نشده است .پس در آيه ميثاق ( عالم ذر ) قول ، امر و نهي لفظي نيست ، بلكه در حقيقت تمثيل است . بايد توجه داشت كه خود قرآن گاه بيان نموده كه در صدد تمثيل است ، « لو انزلنا هذا القرآن علي جبل لرايته خاشعا متصدعا من خشيه الله و تلك الامثال نضربها للناس لعلهم يتفكرون »؛« اگر اين قرآن را بر كوهي فرو مي فرستاديم يقينا آن ( كوه ) را ازبيم خدا فروتن ( و ) از هم پاشيده مي ديدي و اين مثل ها را براي مردم مي زنيم باشد كه آنان بينديشند » ، ( حشر، آيه 21 ) . در اين آيه شريفه ، خداوندمي فرمايد كه انزال قرآن بر كوه ، مثلي است كه براي به تفكر واداشتن انسان به كار رفته است .بنابراين احتمال ، گفت و گوي ذكر شده در آيه ميثاق ، صرفاتمثيلي است براي بيان وضوح ربوبيت خدا و عبوديت انسان ، ( ر.ك : جوادي آملي ، عبدالله ، فطرت در قرآن ، صص 123 - 126 و 135 ) . بنا بر تمثيلي بودن آيه ميثاق ، هيچ يك از سوالات ذكر شده در ابتداي بحث ، جاي طرح ندارد .ب ) بيان واقعي : معناي دوم كه بيشتر مورد نظر آيت الله جوادي آملي است - اين است كه آيه صرفا تمثيل نيست ، بلكه به لسان گفت و گو، ازواقعيتي سخن مي گويد كه در خارج رخ داده است . واقعيت اين است كه خداوند با زبان دو حجت خود با انسان سخن گفته است . يكي زبان عقل ( پيامبر دروني انسان ) و ديگري زبان وحي از طريق انبيا ( پيامبران بيروني انسان ) . اين دو حجت خدا را به انسان مي نمايانند و ربوبيت او را بيان مي كنندو اين دو از هيچ انساني دريغ نشده است . با وجود اين دو حجت ، ديگر انسان نمي تواند ادعاي نسيان و غفلت بكند .نكته اي كه از آيه به دست مي آيد،نوعي تقدم اين ميثاق بر زندگي انسان مي باشد؛ لذا حجت باطني ( عقل ) وظاهري ( وحي ) هر چند تقدم زماني بر انسان و اعمال ارادي او ندارد، ولي برمكلف شدن انسان حداقل تقدم رتبي دارد؛ يعني ابتدا حجت بر عبد تمام مي شود، سپس مكلف به تكاليف الهي مي گردد .بنابراين مقصود آيه ، گفت وگوي لفظي بين خدا و انسان ها نيست ، بلكه اعطاي دو حجت محكم الهي به انسان است . با توجه به معناي فوق موطن و عالمي كه اين ميثاق الهي در آن رخ داده ، همين دنيا مي باشد و براي هر انساني ، بعد از تولد او چنين چيزي رخ مي دهد .بنابراين آيه ميثاق هيچ دلالتي بر ازلي بودن انسان يا حتي هرگونه وجودي قبل از تولد براي آدمي ندارد؛ بلكه آيه يا صرفا يك تمثيل است ، نه بيان واقع و يا از واقعيت اعطاي حجت باطني و ظاهري سخن مي گويد كه مربوط به بعد از تولد انسان مي باشد، ( همان ، صص 126 و 135 - 137 ). براي آگاهي بيشتر ر.ك : فطرت در قرآن ، تفسير موضوعي قرآن كريم ، آيت الله جوادي آملي ، نشر اسرا قم ، فصل سوم ( اين كتاب به اقوال مختلف درباره آيه ميثاق پرداخته و بعد از نقد اقوال مختلف ، دو نظر فوق الذكر را پذيرفته است.

پرسمان دانشجویی