نسبي‏گرايي | کتابخانه مجازی الفبا

نسبي گرايي به چه معناست؟ علل ايجاد آن چيست؟ چه پيامدها و آثاري در بر دارد؟

يکي از مهمترين ارمغان هاي تجربه گرايي،نسبيت ارزش يا جداسازي ارزش ها از واقعيات بود.از آنجا که تجربه گرايي،معرفت دقيق،همگاني و قابل اتکا را معرفتي مي دانست که از جهان عيني و به روش تجربي گرفته شده باشد،مقولاتي فراحسي،همچون ارزش هاي حقوقي و اخلاقي،اصولاً نمي توانست جنبه ي عملي و عيني به خود بگيرد،زيرا ارزش ها در کالبد جهان تنيده نشده اند تا بتوان با کاوش علمي،آن ها را دريافت و امور اخلاقي نيز به گونه اي ملموس در جهان محسوس ديده نمي شود تا بتوان با پژوهش هاي تجربي آنها را اثبات کرد.بنابراين،خوب يا بد بودن در نگرش تجربه گرایان امري واقعي نيست،بلکه امري موهوم،خيالي و ناشي از داوري اخلاقي فردي است.هر کس آنچه را دوست دارد خوب مي نامد و آنچه را با خواسته هاي شخصي او سازگار نباشد،بد مي پندارد و این همان نسبیت گرایی است . ايريس مورداک در اين باره مي گويد:با رويکرد تجربي،ارزش ها از عالم اعلي به دامان اراده ي انسان سقوط کرد.واقعيت متعالي وجود ندارد.تصور از خوب،غير قابل تعريف و تهي است و انتخاب انسان مي تواند آن را پر کند.بنابراين،ارزش ها و امور اخلاقي،اموري کاملاً نسبي یعنی تابع دلخواه اشخاص یا نهایتا فرهنگ اقوام هستند و آرمان و ارزشهای ثابت و مشترکي بين انسان ها وجود ندارد. تاريخچه ي نسبي گرايينسبي‏گرايي يکي از مهمترين مباحث معرفت‏شناسي و فلسفي است که از دوران گذشته تا کنون انديشمندان مغرب زمين و اسلامي را به خود مشغول ساخته است. استاد مطهري در آثار متنوع خود ضمن تعريف نسبيت و نسبي‏گرايي به تمايز نسبيت هستي‏شناختي و نسبيت معرفت‏شناختي پرداخته است وي نسبيت معرفت‏شناختي را به جهت‏بي‏معنايي و تناقض‏گويي نقد مي‏کند و نسبيت را در پاره اي از واقعيت هاي خارجي مي پذيرد. اين مقاله ضمن تبيين مطالب پيش گفته به برخي از واقعيت ها ي نسبي و مطلق نيز اشاره مي کند. البته این نسبیت گرایی ارزشی است و در باب شناخت هم شبیه این دیدگاه از سوی نسبی گرایان ادعا شده است .گزارش تاريخي نسبي‏گرايي معرفتي (1) يکي از رويکردهاي معرفت‏شناختي است که به انکار رکن سوم معرفت فتوا مي‏دهد. توضيح مطلب اين است که بسياري از معرفت‏شناسان، معرفت و شناخت را به باور صادق موجه تعريف کرده‏اند. نفي و اثبات اين ارکان سه گانه معرفت،باعث‏بروز چهار مکتب معرفت‏شناسي شده است .مکتب واقع‏گرايي و رئاليسم که باور و عقيده مطابق با واقع (صادق) و مدلل و موجه را ممکن دانسته و مکتب شکاکيت که به نفي باور و عقيده (يقين و ظن) پرداخته و مکتب کثرت‏گرايي معرفتي يا پديدار شناسي معرفتي که با تفسير ديگري از صدق يا عدم دست‏رسي به شي‏ء في نفسه، رکن صدق را متزلزل ساخته و نيز مکتب نسبي‏گرايي معرفتي که با نفي معيار کشف شناخت‏حقيقي و تمييز آن از شناخت غير حقيقي، مدلل و موجه بودن معرفت را انکار کردند.بدين معنا که شيء خارجي در دستگاه عصبي و ادراکي بشر اثر گذاشته و موجب فعل و انفعالات ذهني مي‏شود; به همين دليل، معرفت پديدار مي‏گردد. بنابراين حقيقت و معرفت‏حقيقي زاييده برخورد و تاثير متقابل عالم خارج با دستگاه ذهني و ادراکي بشر است پس: اولا، اختلاف انديشه‏ها معلول اختلاف دستگاه‏هاي ادراکي بشر است ثانيا، اين امر زاييدة اختلاف ظروف زماني و مکاني است که اشياء خارجي در آنها حضور دارند. شايان ذکر است که نسبي‏گرايان معرفتي براي تبيين و توصيف و توجيه رويکرد خود از تقريرهاي گوناگوني بهره جسته‏اند که در بالا تنها به يک تقرير آنها اشاره شد، زيرا نسبي‏گرايي معرفتي از يونان باستان تا کنون از سوي شخصيت‏هايي چون پروتا گوراس، کوهن، بارنز، وينچ، وينگنشتاين، هارولدبراون و جک ميلند مطرح گرديده و متفکران فراواني نيز به نقد آن اقدام کرده است.اولين روايت از نسبي‏گرايي معرفتي، روايت «پروتاگوراس‏» است که افلاطون آن را در رسالة ته‏ئه‏تتوس (2) چنين بيان مي‏کند: (افلاطون، 1377، ص 1378 -1466). «آدمي مقياس همه چيز است، مقياس هستي آن چه هست و چگونه است و مقياس نيستي آن چه نيست و چگونه نيست‏». (همان)به عقيدة افلاطون، معناي سخن او اين است که «هر چيز براي من چنان است که بر من نمودار مي‏شود و براي تو چنان است که بر تو نمودار مي‏شود، زيرا من و تو هر دو آدمي هستيم. پس آن چه من ادراک مي‏کنم براي من حقيقت است، زيرا محل اين ادراک، واقعيت من است».(همان) افلاطون براي تبيين بيشتر روايت پروتاگوراس از نسبي‏گرايي معرفتي به گفت‏وگوي سقراط با تئودوروس و ته‏ئه‏تتوس درباره چيستي شناسايي اشاره مي‏کند و سپس نقدهاي کلامي، معرفت‏شناختي و هستي شناختي سقراط را بر اين رويکرد نقل مي‏نمايد.(همان، ص 1415 – 1416(.هم چنان که افلاطون و ارسطو نيز نقدهاي ديگري بر اين نظام بي‏نظامي وارد ساخته‏اند که به اختصار، پاره‏اي از آنها را نقل مي‏کنيم: 1 ـ يکي از نقدهاي سقراط بر نسبي‏گرايي پروتاگوراس، استدلال از طريق استحاله اجتماع نقيضين است. او مي‏گويد: «آيا هر کس مقياس چيزهاي آينده را نيز در خود مي‏داند; مثلا اگر غير پزشکي معتقد باشد که اين شخص تب خواهد کرد و تنش گرم خواهد شد و پزشکي نيز بر خلاف اين عقيده باشد، آيا آن چه روي خواهد داد، مطابق عقيدة يکي از آن دو خواهد بود يا موافق عقيده هر دو؟»(همان، 1400 – 1401.) آيا مي‏توان پندار پزشک با غير پزشک يا کشاورز با غير کشاورز را يک‏سان دانست (همان، ص 1404 1406). به عبارت ديگر، لازمه نسبي‏گرايي اين است، که همه پندارها و انسان‏ها يک‏سان باشند; انسان دانا و داناتر و جاهل معنا نداشته باشد و تنها درستي و نادرستي به پذيرش و عدم پذيرش افراد بستگي داشته باشد. (همان، ص 1392.) 2 - نقد ديگر سقراط اين است: «اگر بنا بر آن است که هر پندار و عقيده‏اي درست‏شمرده شود، پس آيا ابلهي و اتلاف وقت نيست که مردمان دربارة آرا و عقايد يک‏ديگر بحث و گفت‏وگو کنند و درستي و نادرستي آنها را بررسي نمايند و نظري بر خلاف نظر ديگران در ميان آورند؟» - 3 نقد ارسطو بر نظريه نسبي‏گرايي پروتاگوراس چنين است: «اگر هر پنداري که هر کسي دارد، يا هر چه بر هر کس نمودار مي‏شود، حقيقت‏باشد، پس همة احکام بايد در آن واحد، هم مطابق حقيقت‏باشند و هم خلاف حقيقت، زيرا بسياري از آدميان عقايد مخالف يک‏ديگر دارند و معتقدند که هر کس با آنان هم عقيده نيست در اشتباه است. بنابراين به حکم ضرورت، همه چيز بايد هم باشد و هم نباشد» (همان، ص 428 - 429 و 380)، يعني نظريه نسبي‏گرايي، مستلزم اجتماع نقيضين و اجتماع مطابقت و عدم مطابقت‏حقيقت در احکام و در آن واحد است. و لازم مي‏آيد که شي‏ء واحد، هم باشد هم نباشد. هم نيک است و هم بد و محتواي هاي همه ادعاهاي متناقض در آن واحد صادقند. در حالي که بي‏گمان يکي از دو طرف در اشتباه است. (همان، ص 154). 4- نسبي‏گرايي معرفتي به انکار هستي مي‏انجامد، زيرا هر نمودي ممکن نيست‏حقيقت‏باشد و نسبي‏گرا بايد بگويد هر چيزي نسبت‏به پندار و ظن و نسبت‏به ادراک هر شخصي حقيقت است; بنا بر اين، هيچ چيز به وجود نيامده و نخواهد آمد مگر آن که کسي چنين بپندارد. پس دليلي بر واقعيت هستي بما هو هستي در دست نيست. (همان، ص 146 – 147)ارسطو ضمن بيان روايت دموکريت، امپروکلس و پارميندس از نسبي‏گرايي معرفتي و نقد آن‏ها، (همان، ص 147 - 148). اين رويکرد را منشا ياس نوآموزان فلسفه دانسته و جستن حقيقت را مانند دويدن در پي پرندگان معرفي مي‏کند و ريشة گرايش به نسبي‏گرايي را حس‏گرايي افراطي مي‏داند، زيرا جهان طبيعت دايم در حال تغيير و حرکت است; بنابراين، احکام آن نيز متغير و دست‏خوش دگرگوني خواهد بود.نسبي گرايي در دوران معاصرتقريرها و روايت‏هاي جديد نسبي‏گرايي در دوران معاصر را بايد در فلسفة علم جست‏وجو کرد. شخصيت اصلي اين دوره، توماس کوهن است. ‹ (3) کوهن‏» در ساختار انقلاب‏هاي علمي به ماهيت و تاريخ علم پرداخته و بر اين باور است که علم با گذشت زمان، روندي پيوسته و فراينده از انباشت‏حقيقت ندارد و نمي‏توان اين ادعا را مطرح کرد که علم در مراحل پسين، از حقيقت و درستي بيشتر نسبت‏به مراحل پيشين برخوردار است. وي با طرح مقوله پارادايم (4) ، تمام رخدادهاي تاريخ علم را به ظهور و افول پارادايم‏ها مربوط مي‏سازد و هر پارادايم خاصي نيز شامل نظريه علمي، مقبولات متافيزيکي و راه و روش و معيار پژوهش است. بدين ترتيب، پژوهشي که بر اساس يک يا چند دست‏آورد علمي در برهة معيني با يک جامعة علمي خاصي استوار بوده است; تحت هدايت‏يک پارادايم معيني صورت پذيرفته است و به مرور زمان موقعيت‏هايي نيز فراهم آورده است، يعني موقعيت و مواردي تحقق مي‏يابند که نمي‏توان آنها را بر اساس پارادايم موجود تبيين و توجيه کرد. انباشت‏بي‏قاعدگي‏ها به مرحلة بحران (5) مي‏رسد و مشاجره‏هايي دربارة شايستگي پارادايم‏هاي قديم و جديد در مي‏گيرد که از آن به «بحث پارادايم (6) » ياد مي‏کنند و سرانجام پارادايم جديد جاي گزين پارادايم قديم مي‏شود و انقلاب علمي (7) رخ مي دهد. «کوهن‏» بر اين باور است که پارادايم‏ها قياس ناپذيرند، (کوهن، 1365). يعني پارادايم‏هاي رقيب فاقد يک معيار مشترک به نام فراپارادايم‏اند، زيرا هر گونه ارزيابي به خود پارادايم بستگي دارد. بنابراين هر پارادايمي خود توجيه‏گر و فاقد عينيت است (8) . اين بيان و تحليل به روايت جديدي از نسبي‏گرايي معرفتي مي‏انجامد. البته تقرير «کوهن‏» از نسبي‏گرايي معرفتي ناظر به علوم تجربي است، ولي بعدها برخي از فيلسوفان علوم اجتماعي و ساير فلسفه‏هاي مضاف آن را توسعه داده و حتي برخي از روشن فکران جامعه ما نيز با طرح مسئله پارادايم‏هاي مختلف به نسبي‏گرايي معرفتي و نيز قرائت‏پذير انگاري دين رو آوردند. مهم‏ترين نقدي که بر روايت کوهن از نسبي‏گرايي وارد است، علاوه بر اشکال تهافت و تناقض ذاتي، (مصباح يزدي، 1364(اين است که اگر وجود پارادايم را نپذيريم و اين ادعا را. که هر پارادايمي، معيارهاي دروني را مطرح مي‏سازد. محق بدانيم، از معيارهاي درجه دوم مورد داوري قرار مي‏گيرند معيارهايي که در نهايت، به بديهيات عقلي مانند استحاله اجتماع نقيضين، استحاله ارتفاع نقيضين، اصل هو هويت و غيره ختم مي‏شوند. بنابراين، با پذيرش معيارهاي پايه و زير ساخت، نمي‏توان قياس ناپذيري پارادايم‏هاي رقيب را پذيرفت و در نتيجه بساط نسبي‏گرايي رخت مي‏بندد. شايان ذکر است که مهم‏ترين عاملي که موجب نسبي‏گرايي و شکاکيت و نفي ارزش شناخت گشته، حس‏گرايي و کشف خطاهاي حواس بود که بر اساس آن سوفسطائيان يونان باستان و شکاکيت قرون وسطا و عصر جديد و نسبي‏گرايي مدرن شکل گرفت (9) .نسبيت واقعيت استاد مطهري از شخصيت‏هاي روزگار معاصر ما است که به مساله نسبيت توجه ويژه‏اي داشته و آن را در عرصه‏هاي گوناگون واقعيت، حقيقت، اخلاق، عدالت، خير و شر، سعادت و شقاوت، حرکت و اجتهاد بررسي کرده است. نسبيت از ديدگاه وي، امر يا صفت‏يا حالتي است که از مقايسة يک شي‏ء با شي‏ء معين ديگر و يا از مقايسة يک زمان با زمان ديگر به دست مي‏آيد. مثلا بزرگي و کوچکي امور نسبي هستند; يعني براي آن حد معيني نمي‏توان تعيين کرد. يک گوسفند که به اندازة يک گوساله باشد بزرگ است اما اگر يک شتر به اندازة يک گاو باشد کوچک است. در حالي که گاو از گوساله بزرگتر است. پس بنابراين نسبيت از مقايسة چيزي با چيز ديگر به دست مي‏آيد. يا مثلا دوري و نزديکي از امور نسبي است که اگر خانه‏اي در شهري نسبت‏به مرکز شهر بسنجند مي‏گويند اين خانه دور است ولي اگر اين شهر را با شهر همجوار آن بسنجند، مي‏گويند نزديک است در صورتي که فاصله بين دو شهر به مراتب دورتر از فاصله آن خانه تا مرکز شهر است. پس دوري و نزديکي از امور نسبي هستند. لکن برخي از امور مطلق هستند مانند اعداد و مقادير و زمان. براي نمونه، عدد بيست در همه جا ثابت است‏بيست گردو با بيست‏ستاره فرقي ندارد، عدد آنها يکي است جمله مقادير از اين سنخ هستند.پس امور از ديدگاه مطهري به دو دسته مطلق و نسبي تقسيم مي‏گردند. (مرتضي مطهري، 1362، 304 302). معناي ديگر نسبيت‏به حوزة معرفت‏شناسي مربوط است. يعني گاهي نسبيت و مطلق، وصف امور و اشيا است و گاهي به معرفت و احکام و قضاياي اخلاقي و فلسفي و علمي نسبت داده مي‏شود. برخي از دانشمندان جديد، منکر اطلاق حقايق و معرفت‏حقيقي هستند که از آنها به نسبيون يا رولاتيوسيت‏ها ياد مي‏کنند. چکيدة عقيده آنها اين است که ماهيت اشيا که علم به آنها تعلق مي‏گيرد ممکن نيست‏به طور اطلاق و دست نخورده در قواي ادراکي بشر ظهور کند و مکشوف گردد. بلکه هر ماهيتي که بر انسان ظاهر مي‏شود، دستگاه ادراکي او و شرايط زماني و مکاني در کيفيت ظهور و نمايش شي ادراک شده به شخص ادراک کننده دخالت دارد. و از اين جهت است که هر فرد، يک چيز را مختلف ادراک مي‏کند بلکه يک نفر در دو حالت‏يک چيز را دو نحو ادراک مي‏کند. پس هر فکري براي شخص ادراک کننده آن هم فقط در شرايط زماني و مکاني معين، حقيقت دارد و صحيح است. شايد انسان يا حيوان ديگر که ساختمان قواي ادراکي وي با شخص ديگري تفاوت دارد، همان شي را در همان زمان و مکان، با حجم و شکل و رنگ ديگري ادراک کند.اين طايفه براي تاييد مدعاي خود از تحقيقات علمي، گواه مي‏آورند زيرا در علوم جديد ثابت گشته که اعصاب انسان با حيوان و حتي اعصاب انسان‏ها با يکديگر در کيفيت عمل اختلاف دارند. مثلا انسان‏ها هفت رنگ اصلي و انواع رنگ‏هاي فرعي را مي‏بينند ولي بعضي حيوانات، تمام رنگ‏ها را به شکل خاکستري مي‏بينند و بعضي از افراد انسان، کور رنگ هستند. پس بايد گفت: هر چيزي که بر ما معلوم و مکشوف مي‏گردد. کيفيت ظهور و نمايشش بستگي به کيفيت عمل اعصاب و يک سلسله عوامل خارجي دارد پس ماهيات اشياء معلومه به طور اطلاق و دست‏نخورده بر قواي ادراکي ظهور نمي‏کنند پس حقايق و ادراک‏هاي حقيقي در عين اينکه حقيقت هستند، نسبي و اضافي‏اند. اين مسلک با وجود ادله جديد، از نظر نتيجه و مدلول، عين مسلک شکاکان‏اند. نسبيت معرفتي استاد مطهري، پس از تبيين نسبي‏گرايي معرفت‏شناختي به نقد آن پرداخته و نتيجه‏گيري نسبيون جديد را ناتمام معرفي مي‏کند زيرا حقيقت نسبي، اساسا معنا ندارد; براي اينکه وقتي دو نفر يک جسم را با دو کيفيت متفاوت مي‏بينند، آيا خود آن جسم در واقع و نفس الامر داراي آن دو کيفيت است‏يا فاقد هر دو ويژگي مي‏باشد و داراي کيفيت‏سومي خواهد بود. البته ممکن نيست در زمان واحد داراي دو کيفيت مختلف باشد پس بي‏شک، ادراک يکي از دو نفر خطاي مطلق و ديگري حقيقت مطلق است و اگر آن شي‏ء در واقع، فاقد هر دو کيفيت‏باشد، پس هر دو نفر خطاکارند. پس با هر دو فرض، حقيقت نسبي نامعقول است.شايان ذکر است; بعضي از دانشمندان مانند بارکلي، اختلاف ادراکات را دليل بر عدم وجود خارجي مدرکات دانسته‏اند و برخي ديگر مانند دکارت و لاک، اختلاف ادراکات را فقط منحصر به مورد خواص ثانويه اجسام معرفي کرده‏اند و اين دسته از خواص، ذهني و غير خارجي هستند. ولي مطابق عقيدة نسبيون که براي مدرکات وجود خارجي قائلند، نتيجة ادلة آنها مدعاي شکاکان است که مي‏گويند: «نمي‏دانيم ادراکات ما حقيقت است‏يا نيست‏» نه مدعاي خودشان که مي‏گويند: «حقيقت است ولي نسبي است‏» زيرا چنانکه گفته شد: «حقيقت نسبي اساسا بي‏معنا است‏». (مرتضي مطهري، 1363، ج‏1، ص 117 116 و 1367،ص 467-465).استاد مطهري براي اينکه تمايز معرفت نسبي با واقعيت نسبي را نشان دهد، مي‏گويد: حکيمان براي هستي، تقسيماتي مانند ذهني و خارجي، علت و معلول و غيره ذکر کرده‏اند يکي از تقسيمات وجود، بالقوه و بالفعل است هر چند هر وجود بالقوه‏اي سبت‏به وجود بالفعل آينده، بالقوه است ولي در بالقوه بودنش، ديگر بالقوه نيست‏بلکه بالفعل است. علاوه بر تقسيم پيش‏گفته، موجود به متجدد و ثابت نيز تقسيم مي‏گردد البته موجود متغير از لحاظي متغير است ولي در تغيرش ديگر ثابت است پس هر حرکتي و هر تغييري دو جنبه دارد و نمي‏تواند دو جنبه نداشته باشد همچنانکه هر وجود ذهني داراي دو جنبه است هر متغيري نيز اگر نسبت اجزائش با يکديگر در نظر گرفته شود تغير و تجدد دارد ولي در عين حال داراي يک نحوه ثبات نيز هست.استاد مطهري براي اينکه تمايز معرفت نسبي با واقعيت نسبي را نشان دهد، مي‏گويد: حکيمان براي هستي، تقسيماتي مانند ذهني و خارجي، علت و معلول و غيره ذکر کرده‏اند يکي از تقسيمات وجود، بالقوه و بالفعل است هر چند هر وجود بالقوه‏اي سبت‏به وجود بالفعل آينده، بالقوه است ولي در بالقوه بودنش، ديگر بالقوه نيست‏بلکه بالفعل است. علاوه بر تقسيم پيش‏گفته، موجود به متجدد و ثابت نيز تقسيم مي‏گردد البته موجود متغير از لحاظي متغير است ولي در تغيرش ديگر ثابت است پس هر حرکتي و هر تغييري دو جنبه دارد و نمي‏تواند دو جنبه نداشته باشد همچنانکه هر وجود ذهني داراي دو جنبه است هر متغيري نيز اگر نسبت اجزائش با يکديگر در نظر گرفته شود تغير و تجدد دارد ولي در عين حال داراي يک نحوه ثبات نيز هست. جهان طبيعي، نسبت‏به ما متغير است ولي نسبت‏به ماوراء خودش که محيط به آن است چنين نيست پس يک واقعيت مي‏تواند داراي دو روية ثبات و متغير باشد رويه تغير و تجدد همان روية طبيعي و زماني عالم است ولي روية ثبات آن، روية غير طبيعي و غير زماني است. به همين جهت مي‏گويند: «المتفرقات في سلسلة الزمان مجتمعات في وعاد الدهر» (مرتضي مطهري، 1369، ج‏1، ص 317 314) پس تغيير عالم طبيعت، نسبي است‏يعني از يک ساحت، متغير و از ساحت ديگر ثابت است. استاد مطهري به تبع ملاصدرا، حرکت را نيز نسبي مي‏داند يعني حرکت‏يا حدوث تدريجي که عبارتست از خروج تدريجي از قوه به فعل يک واقعيتي است که عين عدم قرارالذات است ولي روية ديگر آن ثبات است‏يعني حرکت در حرکت‏بودنش ثابت است. (مرتضي مطهري، 1369، ج‏2، ص 150 – 145).خير و شر در عالم طبيعت نيز از واقعيت‏هاي نسبي‏اند يعني نسبت‏به افراد تفاوت دارند. (مرتضي مطهري، مقالات فلسفي، ج‏2، ص 120 - 111). پس نسبيت پاره‏اي از واقعيت‏ها نزد مطهري پذيرفتني است اما نبايد همانند پيروان ماترياليسم ديالکتيک، اين گونه نسبيت را به نسبيت معرفت‏شناختي نسبت داد و بر اساس تفاوت‏هاي مغز و اعصاب و ساختمان سلسله عصبي انسان به نسبي بودن معرفت‏ها حکم راند. و همه معرفت‏هاي متناقض و متضاد را حقيقت پنداشت. (مرتضي مطهري، 1363، ج‏1،ص 61 – 60).استاد مطهري، علاوه بر نفي نسبيت معرفت، تحول و تکامل معرفت‏حقيقي را نيز بي‏معنا مي‏داند و مي‏گويد: مارکسيست‏ها با توجه به طرح فلسفه شدن و تکامل در صدد آن هستند تا هر چيزي را مشمول قانون تکامل بدانند و حقيقت را نيز متحول و متکامل معرفي کنند در حاليکه، معناي حقيقت‏بودن معرفت، انطباق ذهن با خارج است و تکامل حقيقت‏به معناي تکامل انطباق ذهن با خارج خواهد بود يعني انطباق معرفت قابل شدن و ضعف است و اين ادعا، بي‏معني و ناصحيح است زيرا انطباق، تشکيک‏بردار و ذومراتب نيست معرفت مطابق با واقع و نفس الامر است و يا با واقعيت‏خارجي مخالفت دارد. (مرتضي مطهري، 1365 و 1377، ج 13، ص 704 – 696).نسبيت اجتهاد مطلب جالبي که استاد بدان پرداخته، مساله نسبي بودن اجتهاد و تفاوت استنباطهاي بشر در زمان‏هاي گوناگون و دلالت آن بر نسبي بودن واقعيت است. متکلمان شيعه، استنباطهاي متضاد و متناقض را حقيقت نمي‏دانند به همين دليل، خود را مخطئه معرفي مي‏کنند اما برخي از متکلمان اهل سنت، به تصويب اعتقاد دارند. مخطئه معتقدند که متن واقع اسلام و حکم الله واقعي، يک چيز بيش نيست و ما در استنباط آن ممکن است راه صحيح و مطابق با واقع را طي کنيم همچنانکه امکان خطا و اشتباه نيز وجود دارد. ولي مصوبه بر اين باورند که هر مجتهدي، هر گونه که استنباط نمايد، واقعيت همان است‏يعني واقعيت امر نسبي است پس اگر يک مجتهدي، فعلي را حرام و مجتهد ديگر، همان فعل را حلال دانست واقعا آن فعل هم حرام است و هم حلال. شبيه همين سخن را سوفسطائيان يونان باستان مي‏زدند و مي‏گفتند مقياس همه چيز انسان است و واقعيت مطلقي وجود ندارد.استاد مطهري با استمداد از اصل بديهي و اولي استحاله اجتماع نقيضين، نظريه مخطئه را بر نظريه مصوبه ترجيح مي‏دهد و نسبيت اجتهاد را باين معنا نمي‏پذيرد لکن نسبيت احکام به معناي تحول محمولات در صورت تحول موضوعات پذيرفتني است. مثلا خريد و فروش انگور زماني مصداق حلال و زماني مصداق حرام مي‏گردد اگر به قصد ساختن شراب، معامله گردد، حرام است و در غير اين صورت حلال است و گاهي تحولات مصداقي در زمان‏ها و مکان‏هاي گوناگون پيش مي‏آيد براي نمونه قرآن مي‏فرمايد: «واعدوا لهم مااستطعتم من قوه‏». اين آيه شريفه در عصر پيامبر و ائمه اطهار عليهم السلام بر مصاديقي چون اسب و شمشير و نيزه و زره منطبق مي‏شد امروزه بر علم ساختن بمب اتم انطباق دارد. به همين جهت، مطهري، شرط اصلي اجتهاد و استنباط صحيح را دخالت صحيح عقل مي‏داند. از باب نمونه: گاهي بين احکام الهي در مقام اجرا تزاحم پديد مي‏آيد.عقل با تشخيص مصالح و حدود و درجة آن مي‏تواند حکم اهم را بر حکم مهم مقدم بدارد و حکم مهم را که از مصلحت کمتري برخوردار است موقتا تعطيل نمايد. پس احکام واقعي الهي، نسبي نيستند و اجتهاد نيز نمي‏تواند گرفتار نسبيت معرفتي گردد. اما در مواردي، حکم، تغييرپذير است و تحولات موضوعي و مصداقي باعث تحول حکمي مي‏شود. (مرتضي مطهري، 1362، ج‏2، ص 6 -71). نسبيت اخلاق نسبيت اخلاق در مقابل مطلق بودن اخلاق نيز از مسايل جديدي است که مورد توجه پاره‏اي از متفکران معاصر قرار گرفته است نسبي‏گرايان بر اين باورند که احکام اخلاقي، ثابت و يکنواخت در همه جا نيستند. آداب و عادات ملل گوناگون باعث زشت‏يا زيبا شمردن افعال اخلاقي مي‏شود. و اين سخن با بحث معيار اخلاق پيوند وثيقي دارد. البته در باب معيار فعل اخلاقي، نظريه‏هاي گوناگوني مطرح است. عده‏اي مي‏گويند: معيار اخلاق اين است که هدف از فعل انسان، غير خودش باشد يعني انسان يک فعل طبيعي دارد و يک فعل اخلاقي. هر فعلي که هدفش خود انسان باشد، فعل طبيعي است ولي اگر هدف فعل، غير باشد، آن فعل، اخلاقي است. ولي اين قاعده در مواردي نقض مي‏شود يعني ممکن است هدف يک فعل، غير باشد اما آن فعل، طبيعي نه اخلاقي تلقي گردد مانند افعال و زحمت‏هاي مادرانه که بدون شک با هدف غير انجام مي‏گيرد اما فعل طبيعي به شمار مي‏آيد.کانت، فيلسوف آلماني، معيار فعل اخلاقي را الهامات وجدان انسان مي‏داند. او معتقد است که در عمق ضمير انسان، قوه‏اي قرار دارد که ذاتا الهام بخش به انسان است و او را به يک سلسله کارهاي نيک امر و از کارهاي زشت نهي مي‏کند. پس هميشه انسان در برابر وجدان خودش يک فرد مکلف است. معيار تشخيص نيز خود انسان است اين ديدگاه نيز آسيب‏پذير است زيرا چه بسا وجدان انسان‏ها متغير گردند و باعث نسبيت احکام اخلاقي شوند. راسل، فيلسوف انگليسي، معيار اخلاق را نه وجدان بلکه عقل آدمي مي‏داند حال اگر معيار اخلاق، هوشياري و درک قوي باشد و شعاع تامين منافع فرد را تا منافع نوع گسترش دهيم ديگر فعل اخلاقي در برابر فعل طبيعي قرار ندارد. نظريه ديگر بر اين باور است که اخلاق عبارتست از ملکاتي که انسان بايد خودش را بر اساس آنها بسازد به عبارت ديگر اخلاق يعني طرح انسان‏سازي به عبارت ديگر انسان داراي قوا و استعدادهاي گوناگوني است ايجاد اعتدال و پرهيز از حد افراط و تفريط و ايجاد عدالت و موازنه ميان مجموع استعدادهاي انساني هدف اخلاق است. (مرتضي مطهري، 1362، ج‏2، ص233- 243 ).استاد مطهري ضمن مثبت ارزيابي کردن نظريه الهام و وجدان به شواهد قرآني آن از جمله آيه: «فالهمها فجورها وتقواها» اشاره مي‏کند و نظريه‏هاي نسبيت اخلاق مانند نظريه منفعت‏گرايي را مخدوش مي‏سازد. (مرتضي مطهري، 1366، ص 243 و 111) ويل دورانت در کتاب لذات فلسفه، شواهدي را مبني بر نسبيت اخلاق بيان مي‏کند اما خطاي او در خلط ميان آداب و اخلاق معين مي‏گردد. آداب به ساختمان روحي انسان مربوط نيست‏بلکه قراردادهاي افراد انسان با يکديگر منشا سازمان‏دهي آنها است اما اخلاق به روح انسان ارتباط دارد پس نسبيت آداب ارتباطي با نسبيت اخلاق ندارد. (مرتضي مطهري، 1362، ج‏2، ص 252 248). البته مارکسيست‏ها با استمداد از فلسفه شدن به نسبي بودن اصول و احکام اخلاقي نيز حکم مي‏رانند زيرا معناي فلسفه شدن اين است که واقعيت‏ها تغيير مي‏کند پس اخلاق و احکام نيز يک سلسله دستورهاي اعتباري و قراردادي است که تغيير پذيرند. استاد مطهري در نقد نسبيت اخلاق به لوازم و پيامدهاي منفي آن اشاره مي‏کند مانند تحسين و اخلاقي دانستن رفتار معاويه و تقبيح شمردن رفتار ابوذر و اين پيامد، تبعات زيادي در جامعه دارد. بنا بر اين نظريه، نمي‏توان هيچ جرمي را محکوم کرد و ارزش منفي آن را گوشزد نمود. (مرتضي مطهري، 1377، ج‏13 و 1365، ص 712 – 705).منابع: 1- استاد مطهري و نقد نسبي گرايي- دکتر عبدالحسين خسرو پناه(درگاه پاسخ گويي به مسائل ديني)2 – اصول فلسفه و روش رئاليسم – متفکر شهيد استاد مطهري 3 - نقد دينداري و مدرنيسم – دکتر محمد جواد لاريجاني 4 ــ تهاجم فرهنگي ـــ اسماعيل شفيعي سروستاني .

پرسمان دانشجویی