ماهيت ابليس وشيطان | کتابخانه مجازی الفبا

آيا شيطان و ابليس يكي هستند يا جدا؟

ابليس و شيطان يك چيز است اما توضيح مطلب را از تفسير كوثر، ج‏1، ص: 140بيان مي كنيم:«ابليس» نام خاص همان موجودى است كه در داستان خلقت آدم بر او سجد نكرد و با وسوسه‏هاى خود او را از بهشت بيرون نمود. ولى «شيطان» يك واژه عمومى است كه به معناى موجود شرور و موذى و وسوسه‏گر است كه فرد بارز آن همان ابليس است ولى افراد ديگرى هم دارد و همانگونه كه خواهد آمد، ابليس داراى ذريه و اعوان و انصار است كه به همه آنها شيطان يا شياطين گفته مى‏شود و همچنين از افراد انسان نيز به كسانى كه شرور و موذى باشند شيطان گفته مى‏شود.بنابراين ابليس اسم عَلَم و شيطان اسم جنس است و ابليس جز به آن موجود معين كه به آدم سجده نكرد به كس ديگرى اطلاق نمى‏شود و اين واژه يك واژه غير عربى است و پيدا كردن اشتقاق عربى بر آن بگونه‏اى كه در بعضى كتب تفسيرى و لغوى آمده است، درست نيست هر چند كه در عربى، هم وزن آن وجود دارد مانند: ازميل، اصليت، اعريض و غير آنها « شيخ طوسى، التبيان ج 1 ص 154»اما «شيطان» يك واژه عربى است بر وزن فيعال و از ماده «شطن» مشتق است كه به معناى دور شدن است و به هر عصيانگر متمرد از انس و جن و حيوانات «شيطان» گفته مى‏شود و «شاطن» به معناى خبيث است «ابن منظور، لسان العرب ج 13 ص 238 » و به ابليس و ذريه و اعوان او به مناسبت همان تمرد و عصيانگرى و خباثت و وسوسه‏گرى، شيطان اطلاق مى‏شود و به طورى كه گفتيم از افراد بشر هم ممكن است كسى شيطان باشد همانگونه كه در آيات زير آمده است:وَ إِذا خَلَوْا إِلى‏ شَياطِينِهِمْ قالُوا إِنَّا مَعَكُمْ (بقره/ 14) و منافقان چون با شياطين خود خلوت مى‏كنند، مى‏گويند ما با شما هستيم.وَ كَذلِكَ جَعَلْنا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا شَياطِينَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ (انعام/ 112) و همچنين براى هر پيامبرى دشمنى قرار داديم از شيطانهاى انس و جن.حتى در بعضى از روايات به موجودات ريز و كوچكى كه در قسمت شكسته ظرف مى‏نشيند، «شيطان» اطلاق شده كه شايد منظور همان ميكروبها باشد.1- خداوند در قرآن صريحاً ابليس را از جن معرفى كرده:فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ كانَ مِنَ الْجِنِّ (كهف/ 50) پس همه سجده كردند مگر ابليس كه از جن بود.2- ملائكه همگى معصوم بودند و امكان نداشت خدا را نافرمانى كنند به طوريكه در اين آيه آمده:لا يَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ يَفْعَلُونَ ما يُؤْمَرُونَ (تحريم/ 6) آنها (فرشتگان) در چيزى كه خدا به آنها امر كند او را نافرمانى نمى‏كنند و آنچه كه به آن امر شده‏اند انجام مى‏دهند.اينكه ابليس خدا را نافرمانى كرد معلوم مى‏شود كه از ملائكه نبود زيرا در فطرت ملائكه امكان معصيت خدا وجود ندارد همانگونه كه در آيه بالا آمده است.3- طبق آيات قرآن، ابليس ذريه و نسل دارد و زاد و ولد مى‏كند اين مطلب در سوره كهف آيه 50 آمده است ولى ملائكه ذريه ندارند بنابراين ابليس از ملائكه نيست.4- ملائكه طبق روايات از نور آفريده شده‏اند در صورتى كه ابليس از آتش آفريده شده همانگونه كه در سوره اعراف آيه 12 و سوره جن آيه 76 آمده است و مى‏دانيم كه جن هم از آتش آفريده شده همانگونه كه در سوره حجر آيه 27 و در سوره رحمن آيه 15 آمده است.اين بود عمده‏ترين ادله طرفين كه در كتب تفسير نقل شده است. «رجوع شود به تفسير التبيان ج 1 ص 150 و تفسير مجمع البيان ج 1 ص 190 و تفسير فخر رازى ج 2 ص 213 5 -عن جميل بن دراج عن ابى عبد الله (ع) قال: سألته عن ابليس أ كان من الملائكة او كان يلى شيئا من أمر السماء؟ فقال: لم يكن من الملائكه و لم يكن يلى شيئا من امر السماء و كان من الجن و كان مع الملائكة و كانت الملائكة ترى انه منها ...« تفسير مجمع البيان ج 1 ص 190 و شبيه آن است رواياتى كه در تفسير عياشى ج 1 ص 33 و تفسير نور الثقلين ج 1 ص 56 آمده است. »جميل بن دراج مى‏گويد: از امام صادق (ع) پرسيدم: آيا ابليس از ملائكه و يا متولى امرى از آسمان بود؟ فرمود: ابليس از ملائكه نبود و متولى چيزى از امر آسمان نبود و او از جن بود و با ملائكه همراهى داشت و ملائكه تصور مى‏كردند كه او از آنهاست ...تصور مى‏كنيم با تصريح قرآن به اينكه ابليس از جن بود (سوره كهف آيه 50) ديگر جاى گفتگو باقى نمى‏ماند و اينكه بياييم و اين آيه را تأويل كنيم و بگوييم كه ابليس از فرشتگان بود ولى بعد جن شد و يا بگوييم كه ابليس از طائفه‏اى از ملائكه بود كه آنها خازن جنت بودند و لذا به آنها جن گفته مى‏شد و امثال اين تأويلات ناروا و بدور از فهم عرفى . اما اينكه چگونه‏خطاب خداوند به ملائكه كه آدم را سجده كنند شامل ابليس هم شد علتش اين بود كه ابليس با اينكه از جن بود، طبق روايات با ملائكه همراهى داشت و اين به علت كثرت عبادت او بود و يا به هر دليل ديگرى كه ما نمى‏دانيم، بگونه‏اى كه ملائكه ابليس را از خود مى‏پنداشتند و لذا امر الهى شامل او هم شد و طبعاً استثناء او از ملائكه هم به جهت همين همراهى او با ملائكه بود. يا بگوييم كه اين استثناء منقطع بود و در قرآن نظائر متعددى دارد.

پرسمان دانشجویی