افزايش ديه در ماه هاي حرام | کتابخانه مجازی الفبا

شكي نيست كه هر جرمي از هر مجرمي با عمد و اختيار، استحقاق جريمه و مجازات را دارد. از سوي ديگر همه مجرمان يكسان نيستند و بدون شك شرايط زماني و مكاني و رواني و ويژگيهاي ديگر آن ها تفاوت دارد. به همين دليل امروزه، در تمام قوانين جهان، اموري را با عنوان عوامل تشديد و تخفيف در كنار قوانين كيفري و جزايي قرار مي دهند، مثلا بيماري رواني را عامل تخفيف و تكرار در جرم را معمولا عامل تشديد مي دادند. اسلام نيز، از چهارده قرن پيش عوامل تشديد و تخفيف را به صورت جامع و جالبي هم در مجازات هاي دنيوي و هم در مجازات هاي اخروي پيش بيني كرده است. در يك بررسي ساده معلوم مي شود «عوامل تخفيف» در اسلام نسبت به «عوامل تشديد» بيشتر است و اين به خاطر همان طبيعت ذاتي اسلام است كه بر اساس رحم، عاطفه و شعار «يا من سبقت رحمته غضبه» است. از جمله عوامل تشديد مجازات در اسلام مكان و زمان جرم است. چنانچه جرمي در مكان هاي عادي يا مكه مكرمه رخ دهد، مجازات به علت قداست مكان مكه مكرمه متفاوت است. هم چنين مجازات در ماه هاي حرام به علت قداست آن ها شديدتر شده و ديه قتل در ماه هاي حرام يك سوم اضافه مي شود. اين نوع مجازات به خوبي نشان مي دهد كه اهميت جرم تنها بسته به جنبه ذاتي آن نيست، بلكه خصوصيات زماني و مكاني كاملا در آن موثر است. از سوي ديگر بديهي است كه چنانچه كسي حرمت اماكن و زمان هاي مقدس را نگه نداشت مشخص مي شود كه روح طغيانگري او بيشتر و جسورتر است و چنين فردي ضرر و خطرش براي جامعه بيشتر است.
از طرف ديگر چنين احکامي ميزان کنترل نفس و خود داري از ارتکاب جرم را در افراد تقويت مي کند و انگيزه معنوي نيرومندي براي اصلاح نفس و بازداشتن آن از ارتکاب جرائم پديد مي آورد . جالب اينکه مي بينيم گاه تاثير مقدسات در اين زمينه چنان بالاست که حتي افراد غير مذهبي و آلوده، در برخي زمانها مانند ماه محرم و صفر و يا لا اقل در روزهاي تاسوعا و عاشورا و ... مرتكب گناه نمي شوند و هرچند به طور موقت دست از بزرهکاريهايي که عادت روزانه آنها شده است مي کشند .
گاه نيز اين مساله زمينه هدايت دائم و پايدار آنان شده و براي هميشه به راه صلاح مي آيند. ادلّه و مستندات فقهى : 1ـ مستندات قرآنى: در چهار آيه‏ى قران كريم اين مفهوم مشترك مورد تأكيد قرار گرفته كه چهار ماه‏اند كه بسيار مهم‏اند و: ـ در اين چهار ماه جنگ نكنيد، امّا اگر به شما تعدّى شد، حق مقابله به مثل برايتان محفوظ است. بقره، آيه‏ى 194 ـ حرمت و پاسداشتِ اين چهار ماه را با حلال دانستن خشونت و جنگ از بين نبريد. مائده، آيه‏ى 2 ـ اساسِ احترام و عظمت اين چهار ماه، منشأ الهى داشته و از اراده‏ى او برخاسته. مائده، آيه‏ى 97 ـ اگر مراعات توصيه‏هايى كه گفته شد را نكنيد، در واقع به خودتان ظلم كرده‏ايد. توبه، آيه‏ى 36 صرف نظر از ساير مفاهيمى كه در اين آيات وجود دارد (و ما در بحث «حكمت‏ها» خواهيم گفت) منظور واقعى اين آيات، آن است كه بشر را متوجه حرمت و عظمتِ زمان (در قالب اين چند ماه) كرده و به او بگويند كه فايده‏ى اين ارج‏گذارى‏ها، به خودت برمى‏گردد و «هر چه كنى به خود كنى؛ گر همه نيك و بد كنى». نهايتاً اين كه همچنان كه حفظ حريم‏ها شايسته‏ى قدردانى و ثواب است؛ طغيان‏گرى‏ها و هنجارشكنى‏ها هم، مجازات در پى دارد. 2ـ مستند روايى: در برخى كتب فقهى شيعه آمده: «روايات زيادى كه دلالت بر مضاعف شدن و تشديد گشتنِ حكم ديه‏ى قتل در ماه‏هاى حرام دارند، وجود دارد». مسالك الافهام، شهيد ثانى(ره)، «انَّ به نصوصاً كثيرة» و تعداى از اين احاديث در كتاب «وسائل‏الشيعه، ج 19» ذكر شده كه با كنار هم قرار گرفتن اين پنج روايت حكمِ ذكر شده به دست مى‏آيد. حكمت‏ها: اينك با توجه به تذكرات و خاطرداشت‏هاى پيشين، به بيان حكمت‏ها و چند و چون‏هاى حكم مى‏پردازيم: توجيه حكمت 1. اراده‏ى انسان بر كردارهايش اثر مى‏گذارد؛ و خود اراده نيز از ذهنيّت‏ها تبعيت كرده و اثرپذيرى مى‏كند. وقتى اين تفكر در جامعه حاكم باشد كه قتل، حرام بوده و مستحقّ مجازات (ديه) است، ديگر به اين زودى‏ها، حريم خون و حياتِ انسان‏ها خدشه‏دار نشده و اكثريت درصددند تا با خويشتن‏دارى، دست خود را به خونِ به ناحق ريخته‏ى مسلمانى آلوده نكنند. حال اگر اين ذهنيت و تفكّر شدّت بيشترى يافته و دريابد كه در بعضى زمان‏ها (مثل چهار ماه حرام) و در برخى مكان‏ها (مكّه)، اين مجازات، غلظت مى‏يابد، خود به خود اراده‏ها بيشتر در كنترل درآمده و سعى مضاعفى در حفظِ خونسردى و بخشش و رعايت احتياط مى‏كنند.
نتيجه اين كه: شدّت حكم ديه در ماه‏هاى حرام، موجب تشديد مراقبت‏هاى روانى شده و با ايجدا تعادل ذهنى - روانى، تعادلِ كردارى و اتخاذ تدابير امنيّتى، قوّت يافته و عملاً آمار قتل و جنايت و دعوا و بى‏احتياطى كاهش مى‏يابد. به تعبيرى، حكم ديه، به اهرمى بازدارنده در برابر غضب، خطا و هنجارشكنى‏ها تبديل شده. در سوره‏ى مائده آيه‏ى 2، پس از امر به محترم شمردنِ ماه‏هاى حرام و نشكستن حرمت آن و حلال شمردنِ اقداماتِ فاقد وجاهت و تناسب با اين ماه، چنين آمده: «مواظب باشيد تا به زنده كردنِ ذهنيّت‏هاى منفى (و هر چند واقعيّت‏دار) زمينه‏هاى سوق به تعدّى و انتقام پديد نيايد! و شما به جاى اين كه دست به هم بدهيد تا از همديگر انتقام بگيريد، بايد دست اتّحاد در راه نيكى‏ها و تقوا به يكديگر بدهيد نه اين كه به پشتيبانى از هم، آن هم به قصدِ همكارى‏هاى شرارت بار و دردسرساز بپردازيد»( اين ترجمه توضيحى را با كمك تفسير نمونه، ج 4، ص 250، شرح و عبارت‏پردازى كرده‏ايم ). آن چه در اين آيه، جالب توجه فزون‏تر است، اين كه: ـ نتيجه‏ى آرامش‏بخشى كه در آخر آيه به دست آمده، نتيجه‏ى رعايت يك سياست كلّى است؛ سياستِ «حفظِ شعائر الهى و احترامِ ماه‏هاى حرام» و اينجاست كه به خوبى مى‏فهميم كه واقعاً حرمت ماه‏هاى حرام چقدر در بازدارندگى و خويشتن‏دارى مؤثر است و اين تفكر حفظِ حريم‏ها و مرزها، به حفظِ كردارها و «اهرم بازدارنده» تبديل شده. ـ اسلام به جهت پايدار نگهداشتن اين حرمت و احترام، آن را به موضوع ديه‏ى قتل‏ها تعميم داده تا ضمن حفظِ جان انسان‏ها از قتل‏هاى عمل، شبه عمد و خطا، به نتايج آرامش‏بخش حفظِ شعائر الهى و حرمت ماه‏هاى حرام، فضاى عملكرد بيشترى بدهد. ـ در آخر همين آيه، آمده: « واتقوالله انَّ الله شديد العقاب » با رعايت حرمت‏ها و حريم‏هاى خواسته شده به حفظِ تقواى عملى بكوشيد و بدانيد در غير اين صورت عقاب خواهيد شد و عِقاب خدا هم شديد است. و شايد، شديد شدن ديه‏ى اين ماه‏ها، هشدار عينى و نمونه‏ى مجسّم عقاب خدا در دنياى كوچك است چه رسد به آخرت؟! توجيه حكمت 2. يادآورى حرمت و احترامِ زمان (چهار ماه حرام) و توصيه به عدم جنگ‏طلبى و استمرار به جنگ و در نهايت، تهديد به مضاعف شدنِ مجازات دنيوى (ديه) و اخروىِ قتل در اين مناسبت‏ها، بسترسازى براى آتش‏بس در برابر جنگ‏هاى بين‏المللى و درگيرى‏هاى داخلى و بين افراد است. به بيان ديگر، ساز و كار ياد شده، تاكتيك اسلام براى دعوت به آرامش و صلح در سطح كلان (بين كشورها) و خُرد (ميان مردم و خرده‏فرهنگ‏ها) است و صد البتّه، مضاعف شدنِ ديه، افزايش تضمين اجرايى اين تاكتيك از طريق راهبردهاى مالى است. شاهد اين توجيه و حكمت، نكاتى از اين قبيل است(گذشته از رواياتى كه بيانگر مقدار مضاعف ديه‏اند): ـ در سوره‏ى بقره، آيه‏ى 194، تنها صورتى كه مقابله به مثل جايز است را پيش دستى دشمن و يا متجاوز به تعدّى دانسته و در ساير شرايط، اجازه‏ى جنگ يا برخورد فيزيكى (كه چه بسا به قتل بينجامد) را نداده، مگر از بابِ دفع تجاوزات و دفاع از خود، آن هم به شرط حفظِ همانندى در برخورد و قصاص (مثل همان تعدّى باشد)؛ و اين نيست مگر به خاطر حرمت ويژه داشتن «الشهرالحرام». به لفظِ «حرام» و تناسبش با حرمت توجه كنيد. ـ در همان آيه، وعده اين داده شده كه اگر اين ضوابط را حفظ كنيد به تقوا مجهّز خواهيد شد. تقوا از ماده‏ى «وقايه» به معناى آرامش و به دور از التهاب است. از اين رو تعهّد داده شده كه با رعايت مفادّ آيه (كه همگى حكمت و راهكار است) به آرامش و آسايش (كه مصلحت و موافق با مفهوم تقواست) درست خواهيد يافت. توجيه حكمت 3. ارج گذارى به حرمت ماه‏هاى حرام و اتّخاذ مكانيزم حقوقى - مالى ويژه، تلاشى است جهتِ پاسداشتِ آداب و رسوم صحيحى كه ريشه در وحى داشته، و در بين مردم جامعه به فرهنگ نهادينه شده تبديل گشته. پيام آيه‏ى 36 توبه در خصوص حكمت فوق: تعدادِ ماه‏هاى سال طبق آن چه خداوند در كتاب آفرينش و شرايع الهى مقرر فرموده، دوازده ماه است؛ كه از اين تعداد، چهار ماه حرمتى ويژه دارند و دارنده‏ى عنوان «ماه حرام»اند. از اين رو، با پرهيز از ظلم و ستم به خود، احترامِ اين آئين مقدّس و پابرجا (=اشاره به حرمت ماه‏هاى حرام) را حفظ كنيد! در غير اين صورت، با قَلَمِ ظلم، سرنوشتى ناگوار براى خودتان تقدير نموده‏ايد! جالب است بدانيد: «بعضى از مفسّران، تحريم جنگ در اين چهار ماه را از زمان حضرتِ ابراهيم(ع) مى‏دانند؛ چنان كه در عصر جاهليّت عرب، نيز اين حرمت به عنوان يك سنّت به قوّت خود باقى بود. هر چند آن‏ها طبقِ اميال و هوس‏هاى خود، گاهى جاى اين ماه‏ها را تغيير مى‏دادند، ولى در اسلام اين حكم همواره ثابت و لايتغبر است و از پاره‏اى روايات ر.ك: تفسير برهان، ج 2، ص 122 استفاده مى‏شود كه تحريم جنگ در اين چهار ماه، علاوه بر آئين حضرت ابراهيم(ع) در آئين يهود، مسيح و ساير آئين‏هاى آسمانى نيز بوده است و جمله‏ى ذلك الدّين القيّم (كه در همين آيه آمده) مى‏تواند اشاره‏اى باشد به ثابت بودنِ اين قانون در همه‏ى آئين‏هاى توحيدى». تفسير نمونه، آية‏الله مكارم، ج 7، ص 405 به اين ترتيب، روشن مى‏شود كه: ـ پيش‏بينى افزايش ديه‏ى قتل‏ها، راهكارى است جهت حفظِ سنت‏هاى حسنه و مصلحت آفرين. ـ قداست آن چه ريشه‏اى الهى دارد، نبايد به هر بهانه (هر چند خطائى) مخدوش مى‏شود، از اين رو وقوع قتل در اين ماه‏هاى واجد قداست، نوعى ضربه زدن به قداست بوده كه هزينه‏اى برابر با ازدياد رقم ديه و دو ماه روزه‏دارى آن هم در دو ماه متوالى از ماه‏هاى حرام برمى دارد. توجيه حكمت 4. اختصاص دادنِ ماه‏هاى حرام به ويژگى «حرمت و عظمت»، فرصتى است جهت ساماندهى روانى - اجتماعى جامعه، توضيح اين كه: در سوره‏ مائده، آيه‏ى 97، يكى از نعمت‏هاى برتر الهى كه بندگان مديون آنند، نعمت كعبه معرّفى شده و چنين آمده: «خداوند، كعبه را، خانه‏اى داراى حرمت و عظمت و مايه‏ى قوامِ امر مردم و مركزى براى اجتماع دل‏ها قرار داده؛ چندان كه مى‏توانند بسيارى از نابسامانى‏هاى خود را سامان بخشند و كاخ سعادت خود را بر پايه‏ى آن استوار سازند. نكته‏ى مهم، تعبير پرمحتواى «قياماً للنّاس» است كه در بردارنده‏ى مفهومى وسيع براى كعبه است. اين مفهوم كه مسلمانان، مى‏توانند در پناه اين خانه و حرمتِ سازنده‏اش، همه‏ى كارهاى خود را سامان ببخشند». ترجمه‏ى مشروحى از آيه‏ى 97 سوره‏ى مائده با كمك تفسير نمونه، ج 7، ص 89 آن چه در اين آيه، مورد نظر ماست اين كه: خداوند در كنار معرفى كعبه و بيت‏الحرام، به عنوان وسيله‏ى ساماندهى و حفظِ قوام و موجوديّت مردم (للنّاس)، ماه‏هاى حرام را نيز شامل همين اثرات دانسته و تمامِ اثراتى كه براى قيام و قوامِ جامعه از كعبه نشأت مى‏شود را براى شهرالحرام هم معرّفى كرده جَعَلَ اللهُ الكعبةَ البيت الحرام قياماً للناس و الشّهر الحرام . د) جمع‏بندى بحث: قداست اين ماه‏ها، موجب حفظ و حراست از موجوديت مردم و بقاىِ سالمِ زندگى آن‏ها وسيله‏اى براى زدودن دلهره‏ها و رسيدن به آرامش هاست؛ و صد البته، اقداماتِ مالى و افزايش ديه‏ى اين ماه‏ها، نشانى است از جديّت خدا در برابر كسانى كه حرمت و قداست اين ماه‏ها را حفظ نكرده‏اند. ضمنا نمي توان گفت اين حکم مخصوص جامعه آن روز عرب بوده است، زيرا ماه حرام همه جا و هميشه حرام است و ربط به رسومات جوامع ندارد، و فلسفه اين حکم باقي است حتي اگر مردم با ماه هاي حرام بيگانه باشند و نام آنها را ندانند، زيرا تغليظ و تشديد يک سوم ديه در ماه حرام مشروط به علم نيست.

پرسمان دانشجویی