صدف و گوهر دين | کتابخانه مجازی الفبا

مسائل اساسي که دين بر روي آن ها تأکيد دارد، کدام ها هستند و اصولا مغز دين اسلام چيست؟ يعني به طور کلي اگر امروز پيامبراکرم(ص) در جامعه ما حضور داشتند، نسبت به چه مسائلي اغماض بيشتري داشتند و نسبت به چه مسائلي اغماض کمتري داشتند يا اصلا در چه مسائلي چشم پوشي نمي کردند؟

يکي از مسائل حوزه دين پژوهي به طور کلي و انسان و دين مسئله گوهر و صدف يا مغز و پوسته دين است ، بدين صورت که گوهر دين چيست ؟ و صدف آن کدام است‏با توجه به اين که صدف براي پاسداري از حريم گوهر است‏به گونه‏اي که صدف نباشد، آن در و گوهر از بين مي‏رود و در صورت استفاده از گوهر صدف را بايد به دور انداخت و در واقع ارزش صدف به اعتبار گوهر درون است . آيا دين نيز چنين است که داراي گوهر و صدفي باشد، به گونه‏اي ارزش دين به اعتبار گوهر او بوده و صدف در حدي که براي حفظ گوهر لازم است، از آن استفاده شود، در غير اين صورت بايد آن را به کناري نهاد، يا خير؟ براي پاسخ اين سؤال بايد مطالب و مقدماتي را بيان کرد . 1 - مراد از دين در تعبير - گوهر و صدف دين - چيست؟ آيا مراد دين به معناي تدين و دينداري است؟ يا مجموعه گزاره‏هايي که عقايد و اخلاق و احکام يک مکتب را تشکيل مي‏دهد . اگر مراد، تدين و دين‏داري باشد مي‏توان گفت : سخن از گوهر و صدف دين صحيح است، چنان که در اسلام، گوهر دين داري، معرفت توحيدي و شناخت صفات جمال و جلال الهي است‏به گونه‏اي که منشا اعمال صالح گردد . و اگر انسان کاري را بدون معرفت انجام دهد و يا در انجام آن کار، نيت‏خالصانه و الهي و توحيدي نداشته و آن کار را به قصد تقرب به خدا انجام ندهد، بي‏ارزش خواهد بود و اثري بر آن مترتب نخواهد شد . از اين رو قرآن فرمود: «و ما امروا الا ليعبدوا الله مخلصين له الدين حنفاء» (1) به آنها دستوري داده نشده، جز آن که خدا را بپرستند و در حالي که به توحيد گرويده‏اند، دين خود را براي او خالص کنند . در روايات نيز بر نيت‏خالصانه تاکيد شده و ارزش عمل را در نيت آن مي‏داند . چنان که امام سجاد (ع) فرمود: «لاعمل الا بالنية‏» (2) هيچ عملي بدون نيت نيست و پيامبر اکرم (صلي‏الله عليه وآله) فرمود: «انما الاعمال بالنيات و لکل امري‏ء ما نوي فمن غزا ابتغاء ما عندالله وقع اجره علي‏الله عز وجل و من غزا يريد عرض الدنيا او نوي عقالا لم يکن له الا مانوي‏» (3) اعمال انسان به نيات اوست و آن چه براي انسان ارزشمند است، نيت اوست .
اگر کسي در ميدان پيکار شرکت کند و نيت او طلب چيزي باشد که در نزد خداست، پاداش او بر خداوند خواهد بود و اما اگر هدف و نيت او به دست آوردن متاع دنيا (غنائم جنگي) باشد و يا غرض او دست‏يافتن به شتر باشد، هماني براي اوست که نيت کرده است . اما اگر مراد از دين مجموعه گزاره‏هاي اعتقادي و اخلاقي و احکام عملي باشد . گرچه از يک نظر همه دين گوهرند و صدف اصلا در حريم دين راه ندارد . از اين رو تعبير به گوهر و صدف دين روا نخواهد بود، ولي مي‏توان گوهر دين را اصل واحدي به نام توحيد دانست . به گونه‏اي که همه مسائل اعتقادي و اخلاقي و احکام عملي، تفصيل همان توحيد باشد و به توحيد بازگشت کند .
مرحوم علامه طباطبائي (ره) فرمودند: همه معارف گوناگون دين - يعني اصول معارف الهي و اخلاق کريمه انساني و احکام شرعي که عبارت از کليات عبادات و معاملات و سياسات و ولايات باشد و هم چنين، توصيف نظام آفرينش مانند عرش و کرسي و لوح و قلم و آسمان و زمين و فرشتگان و جن و شياطين و گياهان و حيوانات و انسان‏ها، و توصيف آغاز و انجام خلقت و چگونگي آن - اعتماد و تکيه گاه آن بر اصل واحد يعني توحيد است . (4) بنابراين، جوهر دين و به عبارتي، محور و مرکز اساسي دين، توحيد است . يعني خداوند واحد است و انسان بايد بکوشد اين وحدت و يگانگي را بفهمد، نه تنها يگانگي خداوند را بفهمد، بلکه بايد بيابد که بين همه اشياء نوعي درهم شدگي و ارتباط متقابل وجود دارد . توحيدي هست که در کل نظام مخلوق خداوند و جامعه بشري سريان داشته و در زندگي انساني، در رابطه ميان انسان و جهان طبيعت، در انديشه انسان، در ساخته‏هاي انسان، وجود خواهد داشت‏به گونه‏اي که همه اشکال اين توحيد، حکمت و شيت‏خداوند را در جهان منعکس مي‏کند، مشيتي که به عيني ترين وجه در قانون الهي يا شريعت مندرج است و بايد در هر کدام از وجوه اصيل زندگي مسلمين نيز ظهور پيدا کرده و انعکاس يابد . از اين رو مسلمان زيستن، يعني زندگي کردن مطابق مشيت‏خداوند، زيستن با فضائلي مطابق با اصول اخلاقي عرضه شده در قرآن مجيد و سنت نبوي و ائمه معصومين (ع) و زيستن با آگاهي از وحدانيت‏خداوند که در مخلوقات او و نيز در انسان و جامعه انساني منعکس شده و تجلي کرده است . ناگفته نماند: مراد ما در اين مسئله دين به معناي دين داري نيست‏بلکه مراد دين به معناي مجموعه گزاره‏هاي اعتقادي و اخلاقي و احکام عملي است . 2 - مراد از گوهر و صدف دين چيست؟ مطلب دومي که در رابطه با مسئله مورد نظر جاي بحث دارد، تبيين مفهوم گوهر و صدف دين است که آيا تلقي واحدي از گوهر و صدف دين وجود دارد يا ديدگاه‏هاي متفاوتي در ارتباط با آن ارائه گرديده‏است؟ در تبيين مقصود از گوهر و صدف دين، بيانات متفاوتي وجود دارد . قول اول: برخي مراد از گوهر و صدف دين را در بيان اهداف دين تبيين مي‏کنند و مي‏گويند: دين داراي اهداف متعدد طولي است و اين اهداف به يک هدف اعلي و غايت قصوا منتهي مي‏شود و گوهر دين آن هدف اعلي و غايت قصوا است . در نتيجه صدف آن، همان اهداف متوسط دين خواهد بود . (5) نقد و تحليل در اين که دين اهدافي دارد و اين اهداف در طول همند و هدف نهايي و غايت قصواي دين يکي است، جاي ترديد ندارد . اما اين که هدف نهايي دين چيست و اهداف متوسط آن کدامند؟ دين پژوهان عميق و ژرف انديش، هدف اساسي دين و احکام و روش‏هاي تربيتي را آن توحيد مي‏دانند و اهداف ديگر را مقدمات آن هدف عالي مي‏دانند به طوري که انسان فرد و جامعه انساني - با طي اين اهداف متوسط مي‏تواند بر بام بلند آن هدف متعالي صعود کند . مرحوم علامه طباطبائي (ره) ضمن بيان چگونگي اکتساب فضائل اخلاقي، مي‏گويد: در اين رابطه مسالکي وجود دارد که بعضي راه تهذيب نفس و تزکيه جان و تحصيل ارزشهاي اخلاقي را با عنايت‏هاي صالح دنيوي، هموار مي‏کنند و بعضي با غايات اخروي، اين مسير را طي مي‏کنند به اين معنا که انسان اگر بخواهد به بهشت و نعمت هاي آن راه يابد و از جهنم و نعمتهاي آن محفوظ بماند . بايد به تحصيل فضائل اخلاقي بپردازد . ولي راهي مخصوص قرآن کريم است که نه در تعاليم انبياء پيشين - آن طور که در اختيار ماست - و نه در معارف حکماء الهي، سابقه ندارد و آن اين که انسان را به گونه‏اي در وصف و علم با به کار گيري علوم و معارف، تربيت مي‏کند که موضوعي براي رذايل نماند . بلکه آن را از ريشه دفع مي‏کند . دين راه مبتني بر توحيد خالص کاملي است که مخصوص اسلام است . اين روش، به لحاظ اين که پايه و اساس آن محبت الهي و ايثار مشيت الهي بر مشيت‏خويشتن نتايج و آثاري دارد که آن روش‏هاي ديگر، آن آثار و نتايج را نخواهد داشت . (6) بنابراين هدف عالي دين، توحيد و به تعبير اهل معرفت رسيدن به مقام فناء في‏الله است و اهدافي از قبيل حتي زندگي اخروي يا توجه به زندگي دنيوي و يا ساختن جامعه نمونه و يا تامين عدالت اجتماعي، اهداف متوسط دين‏اند که ارزش آن ها به غايت نهايي يعني توحيد است و شايد براي همين باشد که در روايات ما کساني که براي راه‏يافتن به بهشت و دست‏يابي به نعمتهاي بهشتي خدا را عبادت مي‏کنند، عبادت آن‏ها را، عبادت تجار و سوداگران و کساني که براي ترس از جهنم و محفوظ ماندن از عذاب آن، خدا را عبادت مي‏کنند، عبادت آن‏ها را عبادت بردگان و کساني که عبادتشان از منشا محبت الهي و شايستگي خداوند براي عبادت سرچشمه بگيرد . عبادت آن‏ها را عبادت احرار و آزادگان، (7) مي‏داند . قول دوم: برخي در تبيين مراد از گوهر و صدف دين، از مسئله‏اي بنام ذاتيات و عرضيات دين استمداد مي‏کنند و مي‏گويند: تمايز بين وجوه ذاتي از وجوه عرضي موجب توفيق بيشتر در بدست آوردن گوهر دين مي‏شود .
ايشان در بيان مراد از ذاتيات دين، امور ماهوي و گوهري دين را پيام‏هايي مي‏دانند که پيامبر اگر در هر کجا بوده و در هر محيطي و زماني ظهور مي‏کرد به ناچار آن‏ها را ابلاغ مي‏کرد و مصاديق آن را مقاصد شارع مي‏داند و مي‏گويند: مقاصد شارع همان ذاتيات دين‏اند . و آن ذاتيات عمدتا عبارتند از الف: آدمي خدا نيست‏بلکه بنده است (اعتقاد) ب: سعادت اخروي مهمترين هدف زندگي آدمي و غايت اخلاق ديني است (اخلاق) ج: حفظ دين و عقل و جان و نسل ومال مهمترين مقاصد شارع در حيات دنيوي است (فقه) قوانين اجتماعي اسلام براي حفظ و تامين اين مقاصد فقهي وضع شده‏اند . (8) همين نويسنده با بيان ديگري غايت اصلي دين را آباداني آخرت ذکر مي‏کند و زندگي دنيوي را تابعي از زندگي اخروي مي‏داند و مي‏گويد: دين مرامي است که در اصل براي آخرت مي‏آيد و دنيا تابع آن است (9) و در جمله ديگري مي‏گويد: اسلام عقيدتي عين ذاتيات و اسلام تاريخي عين عرضيات دين است . (10) نقد و تحليل مسئله ذاتيات و عرضيات به بيان اين نويسنده جاي تحليل و نقد گسترده‏اي دارد اما آيا واقعا ذاتيات دين، ممد کشف گوهر دين است وچگونه ؟ محل تامل است . زيرا ايشان در بيان عرضيات دين اموري را ذکر مي‏کند که نه تنها مقوم دين نيست‏بلکه خارج و در تضاد با دين است مثل جعل و وضع و تحريف که در واقع با دين بيگانه است و يا فقه را از عرضيات دين مي‏داند در حالي که در همان مقاله، فقه را يکي از مصاديق ذاتيات دين ذکر مي‏کند، با صرف نظر کردن از اين گونه نقدها، اگر مراد ايشان در بيان ذاتيات دين همان باشد که سعادت حيات اخروي در پرتو آن تامين شود در اين صورت مي‏توان گفت نظر ايشان به همان نظر قبلي برمي‏گردد که غايت اصلي دين چه بايد باشد و ديگر نظر جديدي نخواهد بود . قول سوم: بعضي در تبيين گوهر و صدف دين از تعابير اهل معرفت در ادبيات عرفاني سود مي‏جويند و گوهر دين را لب دين يا حقيقت دين مي‏دانند و صدف دين را قشر دين و شريعت و طريقت مي‏دانند و از همين جا اين پندار پيش آمده است که با رسيدن به لب و مغز بايد قشر را بدور انداخت و بارسيدن به بام حقيقت‏بايد نردبان شريعت را به کناري نهاد، گرچه آن‏ها که اهل توجه‏اند مي‏گويند: اين توهم باطل است چرا که قشر اگر چه کم ارزش است اما حافظ و نگهبان مغز است . گرچه مقوم و معرف مغز نيست . از اين رو مي‏گويند: کنار زدن قشر باعث زوال دينداري پس بايد ضمن توجه به حقيقت و مغز از قشر و شريعت غافل نبود . مگر اينکه انسان از زندگي دنيوي کوچ کرده و به عالم آخرت راه يابد که در اين صورت عالم برزخ و آخرت، عالم تکليف و شريعت يست‏بلکه عالم ظهور حقيقت است . مولوي در مقدمه دفتر پنجم مي‏نويسد: شريعت همچو شمع است ره مي‏نمايد و بي آن‏که شمع به دست آوري راه رفته نشود و چون در ره آمدي آن رفتن تو طريقت است و چون رسيدي به مقصود آن حقيقت است و جهت اين گفته‏اند که لوظهرت الحقايق بطلت الشرايع همچنان که مس زر شود و يا خود از اصل زر بود او را نه علم کيميا حاجت است که آن شريعت است و نه خود را در کيميا ماليدن که آن طريقت است چنان که گفته‏اند: طلب الدليل بعدالوصول الي المدلول قبيح و ترک الدليل قبل الوصول الي المدلول مذموم (11) ، حاصل آن که شريعت همچون علم کيميا آموختن است از استاد يا کتاب و طريقت استعمال کردن داروها و مس را در کيميا ماليدن است و حقيقت زر شدن مس .
کيميا دانان به علم کيميا شادند که ما علم دين مي‏دانيم و عمل کنندگان به عمل کيميا شادند که ما چنين کارها مي‏کنيم و حقيقت‏يافتگان به حقيقت‏شادند که ما زر شديم و از علم و عمل کيميا آزاد شده‏ايم چون آدمي از اين حيات ميرد شريعت و طريقت از او منقطع شود و حقيقت ماند . حقيقت اگر دارد نعره مي‏زند که: يا ليت قومي يعلمون بما غفرلي ربي (12) و اگر ندارد نعره مي‏زند که: «ياليتي لم اوت کتابيه و لم ادر ما حسابيه، يا ليتها کانت القاضية ما اغني عني ماليه هلک عني سلطانيه (13) ، شريعت علم است، طريقت عمل است، حقيقت الوصول الي الله، فمن کان يرجو لقاء ربه فليعمل عملا صالحا و لا يشرک بعبادة ربه احدا» (14) قرآن کريم عبادت را نردبان يقين مي‏داند و مي‏فرمايد: «فسبح بحمد ربک و کن من الساجدين واعبد ربک حتي ياتيک اليقين‏» (15) پروردگارت را تسبيح و حمد گو و از سجده کنندگان باش و پروردگارت را عبادت کن تا يقين تو فرا رسد . يقين در آيه همان يقين معرفتي است و اگر در روايت‏يقين به مرگ تفسير شده است از باب جري و تطبيق است نه تفسير مفهوم يقين و وجه اطلاق يقين بر مرگ آن است که در آن حال پرده‏هاي ظلماني عالم طبيعت‏به کناري رفته و ديده تيزبين برزخي به تماشاي جمال حقايق مي‏نشيند از اين رو همه ترديدها و شبهات رخت‏بربسته و يقين جايگزين آن ها مي‏شود . لفظ «حتي‏» غايت نيست تا معناي آيه اين باشد که وصول به يقين غايت‏باشد به اين معنا که عبادت کن تا به يقين برسي و در نتيجه اگر کسي به يقين رسيد مي‏تواند عبادت را رها کند، هرگز! بلکه مراد آن است که يکي از منافع عبادت يقين است و رسيدن به يقين جز از راه عبادت و بندگي ميسور نيست . مفهوم آيه در مثل، مانند آن است که پله‏هاي نردبان را طي کن تا دستت‏به آن شاخسار بلند برسد . به اين معنا نيست که به محض دسترسي نردبان را رها کن زيرا رهاکردن نردبان مايه سقوط و هلاکت قطعي است . بنابر اين مفاد آيه: اين است که يقين بر پله‏هاي نردبان عبادت استوار است و دست‏برداشتن از ابزار صعود، انسان را به دره سقوط مي‏کشاند . از مجموع اين مطالب استفاده مي‏شود قشر از لب و شريعت و طريقت از حقيقت تفکيک ناپذيرند . البته تعبير به لب و قشر از قرآن اقتباس شده است، در سوره نور از لب دين به نور واز قشر و پوست دين به چراغ و چراغدان تعبير شده است «الله نور السموات والارض مثل نوره کمشکاة فيها مصباح، المصباح في زجاجة، الزجاجة کانها کوکب دري يوقد من شجرة مبارکة زيتونة لا شرقية و لا غربية يکاد زيتها يضي‏ء و لو لم‏تمسسه نار نور علي نور» (16) خدا نور آسمان‏ها و زمين است، مثل نور او چون چراغداني است که در آن چراغي و آن چراغ در شيشه اي است، آن شيشه گويي اختري درخشان است که از رخت‏خجسته زيتوني که نه شرقي است و نه غربي، افروخته مي‏شود نزديک است که روغنش هر چند بدان آتشي نرسيده باشد، روشني بخشد . گرچه در آيه چنين تمثيل مي‏کند که يک لبي است و فرعي، مثل اين که چراغي است که شعله‏اش با شيشه تنظيم و چراغ در چراغدان جاسازي مي‏شود تا از گزند مصون بماند، ولي اين تمثيل از بعضي جهات مقرب است واز بعضي جهات مبعد . زيرا سراسر دين نور است نه اين که بعضي احکام و اخلاقيات آن مثل شيشه بي‏نور باشد . بنابر اين اگر از شريعت‏به قشر تعبير شده بايد توجه داشت که قشر محافظ لب است، چنان که چراغ و چراغدان محافظ نور است و اگر چراغ و شيشه و چراغ دان شکسته شود، نوري عايد انسان نمي‏شود و اگر شريعت ترک شود اصل دين و توحيد رها مي‏شود . قرآن در تبيين اين حقيقت که سراسر دين نور و گوهر است فرمود: «قد جائکم من الله نور و کتاب مبين‏» (17) سراسر قرآن کريم نور است و گوهر . نه اين که بخشي از آن صدف باشد و به توان آن را به دور انداخت‏بلکه حتي رسيدن به گوهر و لب، همين گوهرهاي فرعي است . پس به لحاظ اين که دين سراسر آن نور است و نور داراي درجات و مراتب قوي و ضعيف است، همان طور که دين داري افراد داراي مراتب و درجات ضعيف و قوي است‏خود دين نيز داراي درجات قوي و ضعيف است که اصول دين به منزله نور قوي دين و فروع دين به منزله نور ضعيف است . اگر بخواهيم از اصول دين به عنوان گوهر دين و از فروع دين به عنوان صدف دين ياد کنيم، لازم است توجه داشته باشيم که اصول اعتقادي دين سبب بروز فروع دين است و فروغ دين زمينه‏ساز حفظ و تقويت اصول دين است . از اين رو اگر کسي به خدا و قيامت معتقد است، اهل نماز و عبادت و طهارت بوده و از گناه پرهيز مي‏کند وهمين اعمال ديني يعني پرهيز از گناه و اطاعت ذات اقدس خداوند، موجب شکوفايي اصول دين است‏به گونه‏اي که همين اعمال موجب مي‏شود تا بينش توحيدي در انسان قوي‏تر و راسخ‏تر گردد . قرآن کريم مي‏فرمايد: «مثل الذين ينفقون اموالهم ابتغاء مرضات الله و تثبيتا من انفسهم‏» (18) انفاق اموال به انگيزه طلب رضاي الهي و بلکه هر گونه اعمال صالحي موجب تثبيت اعتقادات مي‏باشد و کساني که از اعتقاد راسخ برخوردار نيستند در مقام عمل نيز متزلزلند و به بهانه‏هاي واهي از انجام کارهاي فردي و اجتماعي امتناع مي‏ورزند . بنابراين، عمل صالح، اخلاق و فروع دين براي تثبيت موقعيت اعتقادي يعني اصول دين است، چنان که اگر کسي در باغش درختي را غرس نمايد بايد آن را آبياري کند تا اين نهال لرزان تثبيت‏شود . لازم است‏با اخلاق و عمل صالح و انجام عبادات، نهال اعتقاد به خدا و قيامت آب ياري شده و تثبيت گردد . گرچه بعضي گوهر دين را صرفا عرفان مي‏دانند و اخلاقيات و جزييات و عواطف را از آن جدا مي‏کنند (19) و سعي دارند انسان را به سمت عرفان سوق دهند ولي در واقع عرفان داراي دو بخش نظر و عمل است و هر دو براي انساني که مي‏خواهد به مرحله عاليه آن نور قوي نائل شود بايد مورد توجه واقع گيرد . نتيجه گيري با توجه به مجموعه مطالبي که مطرح شد مي‏توان چنين نتيجه گيري کرد که: تعبير از محتواي دين به صدف و گوهر با اين غرض که گوهر ارزش‏مند است و صدف بي‏ارزش، سخن صحيحي نيست . زيرا دين صدف و گوهر آن، اهداف متوسط و نهايي آن، اصول و فروع آن، لب و قشر آن و شريعت و طريقت و حقيقت آن، همه ارزش مند هستند، گرچه به لحاظ کيفيت آن داراي مراتب و درجات است که بعضي از مراتب آن قوي و بعضي ضعيف است اما در عين حال اين مراتب ضعيف و قوي در هم تاثير و تاثر متقابل دارند; يعني اصول دين در تجلي اعمال و فروع دين مؤثر است و اعمال ديني و فروع آن در شکوفايي و تثبيت اصول اعتقادي تاثير دارد . گوهر همه اديان واحد است گوهر دين در همه اقوام و ملل يکسان است زيرا اولا ديني غير از اسلام مقبول حق نيست و ثانيا حقيقت انسان که آفريده خداست واحد و تغيير ناپذير است، ثالثا خدا مسئول پرورش اين حقيقت است و رابعا خدا هرگز دچار جهل و فراموشي و سهو نمي‏شود، بلکه همه حقايق را از ازل تا ابد مي‏داند و لذا دو تا دين ندارد و دو گونه دستور ارائه نمي‏دهد، قرآن هم با عنوان مثبت‏بيان مي‏فرمايد: که «ان الدين عندالله الاسلام‏» (20) و هم با سلب و نفي روشن کرد که «و من يبتغ غير الاسلام دينا فلن يقبل منه‏» (21) و لذا استعمال اديان به صيغه جمع در صورتي رواست که مقصود تکامل دين و تنزلات دين باشد يعني ظهورات دين تکميل شود نه اين که دين زماني‏ناقص بود و بعد کامل شد و سپس به اکمل و اتم و اعلي درجه خود بار يافت‏بلکه حقيقت دين يکي است که گاهي مراحل نازله آن نازل مي‏شود و گاهي مراحل متوسط آن ظهور مي‏کند و گاهي هم مراحل پاياني آن تجلي مي‏کند و با جمله نوراني «اليوم اکملت لکم دينکم و اتممت عليکم نعمتي‏» (22) پايان مي‏پذيرد در غير اين صورت، حقيقت دين، بيش از يکي نيست، ولي چون مقتضيات زمان متفاوت است موجب تغيير فروع دين است نه اين که سبب تغيير اصول دين باشد، بلکه اصول و کليات دين ثابت و هميشگي است . پي‏نوشت‏ها: 1 . سوره بينه، آيه‏5 . 2 . وسائل الشيعه، ج‏1، طبع آل البيت، حديث‏1، ص‏46 . 3 . همان، حديث 10/49 . 4 . الميزان، ج‏10، ص‏131 - 128 . 5 . همان، ج‏1، ص‏361 - 354 . 6 . وسائل الشيعه، ج‏1، باب‏9، ص‏62 و 63 . 7 . مدارا و مديريت، ص‏4 و 5، و مجله کيان، شماره‏42، ص‏19 . 8 . همان، ص‏189 - 180 . 9 . کيان، شماره 42، ص‏18 . 10 . درخواست دليل و راهنما بعد از رسيدن به مطلوب ناپسند است و ترک راهنما قبل از رسيدن به مطلوب نکوهيده . 11 . سوره يس، آيه‏26 و 27; آن که به بهشت راه يافت مي‏گويد: اي کاش قوم من مي‏دانستند که پروردگارم مرا آمرزيده (و از مکرمين قرار داده است) . 12 . سوره الحاقه آيه‏29 - 25; آن که نامه اعمالش را به دست چپش دهند مي‏گويد: اي کاش هرگز نامه اعمالم را به من نمي‏دادند و نمي‏دانستم حساب من چيست . اي کاش مرگم فرا مي‏رسيد، مال و ثروتم هرگز مرا بي‏نياز نکرد، قدرت من نيز از دست رفت . 13 . سوره کهف، آيه‏110; هر که به لقاي پروردگارش اميد دارد بايد کاري شايسته انجام دهد و هيچ کس را در عبادت پروردگارش شريک نکند . 14 . مثنوي معنوي، چاپ انتشارات راستين ص‏702 - 701 . 15 . سوره فجر، آيه‏99 - 98 . 16 . سوره نور، آيه‏35 . 17 . سوره مائده، آيه‏15 . 18 . سوره بقره، آيه‏265 . 19 . دين ونگرش نوين، استليس، ترجمه احمد رضا جليلي، ص‏368 - 366 . 20 . سوره آل عمران، آيي‏19 . 21 . سروه آل عمران، آيه‏85 . 22 . سوره مائده، آيه‏32 . آية‏الله جوادي آملي - تنظيم و نگارش: محمدرضا مصطفي‏پور ،

پرسمان دانشجویی