مراتب نفس | کتابخانه مجازی الفبا

آيا نفس هاي لوامه ، اماره و مطمئنه جزء ذات انسان و يا جزء روح انسان هستند؟ يعني وجود نفس اماره در روح و ذات انسان با بحث پاك بودن ذات انسان منافات ندارد؟

نفس آدمى (حقيقت و روح و بعد مجرد) داراى شؤون و مراتبى است. پايين‏ترين مرتبه آن، نفس اماره بالسوء است كه مربوط به حالت نقص نفس و مرحله‏اى است كه انسان از درون ميل به كج‏روى و افراط و تفريط در امور زندگى و گرايش به بدى و شرور دارد و از خير و حالت تعادل در انتخاب و گرايش منحرف مى‏شود. مرتبه دوم نفس - كه مربوط به نفوس در حال كمال و خودساخته است - نفس لوامه مى‏باشد. نفس آدمى در اين مرحله، بيشتر ميل به خير و نيكى و اعتدال دارد و چنانچه انسان احيانا دچار انحراف، بدى و افراط و تفريط شود، از درون او را ملامت و سرزنش مى‏كند تا دوباره او را به طرف اعتدال و خير وادار نمايد. مرتبه سوم نفس (مرحله كمال نفس آدمى) نفس مطمئنه است. انسان با رسيدن به نفس مطمئنه، كمال و سعادت و آرامش حقيقى زندگى خود را پيدا مى‏كند و صاحب نفس راضيه و مرضيه مى‏شود؛ يعنى، هم او از خدا راضى مى‏گردد و هم حق‏تعالى از او رضايت دارد. از اين بيان استفاده مى‏شود كه مرحله ضعف نفس، مربوط به نفس اماره است؛ زيرا در اين مرتبه نفس آدمى، كاملاً مقهور غرايز، شهوات و هواهاى نفسانى است و به صورت افسارگسيخته، خود را از حكم عقل و فطرت رها نموده است. صاحب نفس اماره، امور زندگى خود را منطبق با حكم عقل سليم و فطرت الهى انتخاب نمى‏كند؛ زيرا اراده او در مقابل خواسته‏هاى غريزى و هواهاى نفسانى بسيار ضعيف است و در واقع حالت انفعالى دارد. حالت قوت نفس هم مربوط به انسانى است كه با تقويت عقل و فطرت در خويشتن و مبارزه با افراط و تفريط، نفس خود را از اسارت نفس اماره رهانيده و عنان اختيار امور زندگى و انتخاب خويش را به عقل خويش سپرده است و زندگى كاملاً معقول و مشروعى دارد. اين انسان، طالب كمال بوده و اميد است با وصول به نفس مطمئنه، به نهايت كمال و سعادت نفس انسانى، بار يابد و حيات و عاقبت مطمئن و آرامى بيابد. با توجه به مطالب گذشته، روشن مى‏شود كه وقتى در كتاب‏هاى اخلاقى سخن از مبارزه با نفس مطرح مى‏شود، مراد مبارزه با حالت نقص و ضعف نفس در مقابل غرايز و افراط و تفريط در شهوات است (نه با خود نفس و كمالات آن). مبارزه‏اى كه نه تنها موجب ضعف بيشترنفس نمى‏شود؛ بلكه براى تقويت و ايجاد تعادل و قدرت انتخاب صحيح ضرورت دارد. هواهاى نفسانى، در واقع خواسته‏هاى غيرعقلايى و برخاسته از حالت افراط و تفريط در غرايز و شهوات نفس است؛ خواسته‏هايى كه موجبات نقص اراده و انتخاب در آدمى را فراهم كرده و اختيار زندگى را از دست او خارج مى‏سازد. انسان داراى دو بعد حيوانى و الهى است. بعد حيوانى نفس اماره و بعد الهى داراى مراتبى است كه ابتدا نفس لوامه و سپس مطمئنه نام دارد. از مجموع غرايز حيوانى و انسانى، به نفس اماره (امر كننده به بدى) تعبير مى‏شود. نفس لوامه هم همان وجدان اخلاقى است. كار نفس لوامه، قبل از عمل خير و نيك تشويق و در حين عمل ترغيب و بعد از آن تحسين است. كار آن در قبل از عمل بد، تهديد و در حين عمل كفّ و جلوگيرى و بعد از عمل ملامت و سرزنش است، (جهاد با نفس، حسين مظاهرى). «به سوى پروردگارت بازگرد، در حالى كه هم تو از او خشنودى و هم او از تو خشنود است »! «ارجعى الى ربك راضية مرضية». «و در سلك بندگانم داخل شو» فادخلى فى عبادى» «و در بهشتم وارد شو» «و ادخلى جنتى؛ چه تعبيرات جالب و دل انگيز و روحپرورى ؟ كه لطف و صفا و آرامش و اطمينان از آن مى بارد! دعوت مستقيم پروردگار، از نفوسى كه در پرتو ايمان به حالت اطمينان و آرامش رسيده اند. دعوت از آنها براى بازگشت به سوى پروردگارشان به سوى مالك و مربى و مصلحشان . دعوتى كه آميخته با رضايت طرفينى است ، رضايت عاشق دلداده از معشوق ، و رضايت محبوب و معبود حقيقى . و به دنبال آن تاج افتخار عبوديت را بر سر او نهادن ، و به لباس بندگى مفتخرش كردن ، و در سلك خاصان درگاه او را جاى دادن ! و سپس دعوت از او براى ورود در بهشت ، آنهم با تعبير «وارد بهشتم شو» كه نشان مى دهد ميزبان اين ميهمانى تنها و تنها ذات مقدس او است ، عجب دعوتى ! عجب ميزبانى ! و عجب ميهمانى ! منظور از «نفس»در اينجا همان روح آدمى است . و تعبير به «مطمئنة» اشاره به آرامشى است كه در پرتو ايمان پيدا و حاصل شده ، چنانكه قرآن مى گويد: «الا بذكر الله تطمئن القلوب؛ بدانيد تنها با ذكر خدا دلها آرام مى گيرد». (رعد - 28) چنين نفسى هم اطمينان به وعده هاى الهى دارد، و هم به راه و روشى كه برگزيده مطمئن است ، هم در اقبال دنيا و هم در ادبار دنيا، هم در طوفانها، و هم در حوادث و بلاها، و از همه بالاتر در آن هول و وحشت و اضطراب عظيم قيامت نيز آرام است . منظور از بازگشت به سوى پروردگار به عقيده جمعى از مفسران بازگشت به ثواب و رحمت او است ، ولى بهتر آن است كه گفته شود بازگشت به سوى خود او است ، يعنى در جوار قرب او جاى گرفتن ، بازگشتى معنوى و روحانى نه مكانى و جسمانى . آيا اين دعوت به بازگشت به سوى پروردگار تنها در قيامت است ، و يا از لحظه جان دادن و پايان گرفتن عمر؟ سياق آيات البته مربوط به قيامت است ، هر چند تعبير خود اين آيه مطلق و گسترده است. تعبير به«راضيه» به خاطر آن است كه تمام وعده هاى پاداش الهى را بيش از آنچه تصور مى كرد قرين واقعيت مى بيند، و آنچنان فضل و رحمت خدا شامل حال او مى گردد كه يكپارچه رضا و خشنودى مى شود و اما تعبير به «مرضية» به خاطر اين است كه مورد قبول و رضاى دوست واقع شده است . چنين بنده اى ، با چنان اوصاف ، و با رسيدن به مقام رضا و تسليم كامل ، حقيقت عبوديت را كه گذشتن از همه چيز در طريق معبود است دريافته ، و در سلك بندگان خاص خدا گام نهاده ، و مسلما جايى جز بهشت براى او نيست. در بعضى از تفاسير آمده است كه اين آيات در مورد «حمزه» (سيد الشهداء) نازل شده ، ولى با توجه به اينكه اين سوره مكى است اين در حقيقت نوعى تطبيق است نه شاءن نزول ، همانگونه كه درباره امام حسين نيز در آغاز سوره خوانديم . جالب اينكه در روايتى كه در كافى از امام صادق (عليه السلام ) نقل شده مى خوانيم : كه يكى از يارانش پرسيد آيا ممكن است مؤ من از قبض ‍ روحش ناراضى باشد؟! فرمود: نه به خدا سوگند، هنگامى كه فرشته مرگ براى قبض روحش ‍ مى آيد اظهار ناراحتى مى كند، فرشته مرگ مى گويد: اى ولى خدا ناراحت نباش ! سوگند به آنكس كه محمد (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) را مبعوث كرده من بر تو مهربانترم از پدر مهربان ، درست چشمهايت را بگشا و ببين ، او نگاه مى كند، رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) و امير مؤ منان (عليه السلام ) و فاطمه (عليهاالسلام ) و حسن (عليه السلام ) و حسين (عليه السلام ) و امامان از ذريه او (عليهم السلام ) را مى بيند، فرشته به او مى گويد نگاه كن اين رسول خدا و امير مؤ منان و فاطمه و حسن و حسين و امامان (عليهم السلام ) دوستان تواند. او چشمانش را باز مى كند و نگاه مى كند، ناگهان گوينده اى از سوى پروردگار بزرگ ندا مى دهد، و مى گويد: يا ايتها النفس المطمئنة: «اى كسى كه به محمد و خاندانش اطمينان داشتى ! بازگرد به سوى پروردگارت ، در حالى كه تو به ولايت آنها راضى هستى ، و او با ثوابش از تو خشنود است ، داخل شو در ميان بندگانم يعنى محمد و اهلبيتش (عليهم السلام ) و داخل شو در بهشتم ، در اين هنگام چيزى براى انسان محبوبتر از آن نيست كه هر چه زودتر روحش از تن جدا شود و به اين منادى بپيوندد»! دليل مونث بودن مطمئنه اين است که اين کلمه صفت نفس است و چون در ادبيات عرب با کلمه نفس معامله واژه مونث مي شود, يعني آن را مونث مي انگارند, صفت آن نيز مونث آورده مي شود. (تفسير نمونه جلد 26 صفحه 479) آنچه گفته شد بنا بر ظاهر لفظ و تفسير آيات مي باشد. اما تطبيق اين آيات بر امام حسين(ع) و يا فاطمه زهرا(س) بعيد نيست و حتي شواهدي آن را تأييد مي كند. جهت مطالعه بيشتر ر.ك: 1- فلسفه اخلاق، شهيد مطهرى 2- فلسفه اخلاق، استاد مصباح يزدى

پرسمان دانشجویی