انسان و اراده تكوينی خدا | کتابخانه مجازی الفبا

آيا انسان مي تواند در حوزه اراده تکويني خداوند (وارد) بشود؟

در رابطه با اين كه آيا انسان مي تواند در حوزه اراده تكويني خداوند تأثير بگذارد يا نه؟ توجهتان را به نكات زير جلب مي كنيم:

1. مؤثر حقيقى در عالم هستى، فقط خداست. دليل اين ادّعا آن است كه خداوند در هيچ فعلى از افعالش به چيزى متّكى نيست و نيز، هيچ موجودى نيست كه وجودش منتهى به خدا نشود. از سوى ديگر، هيچ مانعى نيز نمى‏تواند در افعال خداوند مؤثر واقع شود. خلاصه سخن آن كه نه چيزى در او اثر مى‏كند و نه «اثرگذارى او مى‏تواند منعى ايجاد كند. در آيات متعددى به اين حقيقت اشاره شده است؛ از جمله : «الله خالق كل شى‏ء»، (زمر / 62). «و اللّه يحكم لا معقّب لحكمه»، (رعد / 41) «و اللّه غالب على امره»، (يوسف / 21)، «و ربّك يخلق ما يشاء و يختار ما كان لهم الخيرة»، (قصص / 68).
2) مفهوم تأثير حقيقى مذكور، آن است كه خداوند به معنى حقيقى كلمه، مختار است.
3) اين اختيار، هم در حوزه تكوين است و هم در قلمرو تشريع. زيرا همه عالم، ملك مطلق خداوند است و مالك در ملك خود، مجاز به تصرف است.
4) خداوند، انسان را مجهز به صفت اختيار، خلق كرده است. چون علت اختيار انسان، خداوند است، اراده و اختيار انسان در طول اراده الهى است قدرت مانور آن تا آنجاست كه از خواست علت خود؛ يعنى اراده الهى، پا را فراتر ننهد. مفهوم آياتى مانند «ما كان لهم الخيرة»، (قصص / 68) هم همين است. يعنى گستره‏ى اختيارات انسان تا آن مقدار نيست كه بر خلاف آنچه كه خدا اختيار كرده است، بخواهند.
5) عالم هستى، بر اساس يك نظام و سيستم حكيمانه تدبير شده است و در هم و بر هم و بى‏حساب و كتاب نيست. قوانين و سنت‏هاى الهى، چارچوبه اين نظام را تشكيل مى‏دهند. مثلاً يك سنت الهى اين است كه ظالم را از قلمرو هدايت ويژه و رحمت خود محروم مى‏كند. بنابراين نمى‏شود هم ظلم باشد و هم بهره‏مندى از رحمت الهى.
6) با توجه به مقدمات قبل، تدبيرهاى انسان، تا زمانى كه در كادر قاموس هستى و نظام‏مندى آن، طرّاحى شود، به بن بست نمى‏رسد. چرا كه در راستاى خواست خداوند است و اراده انسان (معلول)، فراتر از عرصه علّت (اراده خدا) خود، به ميدان نيامده است. در عالم اسباب و علل خارج از اراده انسان هم وجود دارند. اين سيستم، هماهنگ عمل مى‏كند. همه حرف را تدبير و اراده انسان نمى‏زند بلكه اراده و تدبير او، زير مجموعه‏اى از مجموعه عوامل در عالم هستى است.
7) روايات متعدّدى داريم كه هيچ چيز از تدبير الهى خارج نيست. به عنوان نمونه: امام على(ع): «لا يخلو شى‏ء من تدبيره تعالى»، (بحارالانوار، ج 3، ص 309).
امام صادق(ع): «ان للاشياء خالقا حكيما قادرا فما يمنعه ان يدبّر خلقه»، (همان، ص 142).
نيز در روايتى، امام باقر(ع) عبارتى از گفتگوى خداوند با حضرت آدم(ع) را در ماجراى ميثاق و عالم ذر، چنين نقل مى‏كند: «و بمشيتى امضى فيهم امرى و الى تدبيرى و تقديرى هم صائرون»، (بحارالانوار، ج 5، ص 227).
8) خلاصه سخن آن كه آنجا كه تدبيرهاى انسان جواب نمى‏دهد، به معنى مختار نبودن او نيست. گرچه انسان مختار خلق شده است اما ميدان عملكرد اختيار او، موقوف بر اين است كه با عوامل و اسباب ديگر نظام هستى، متعارض نباشد. به بيان ديگر، گرچه انسان، تكوينا مختار است و مى‏تواند اراده كند و از اين جهت محدوديتى براى اختيار او نيست اما وقتى اين اختيار مى‏خواهد در عالم واقع، صورت عينى و عملى به خود بگيرد بايد با خواست خالق و هستى بخش اراده خود، يعنى نظام حاكم بر مجموعه علل و
اسباب نظام هستى اصطكاكى حاصل نكند. مقولاتى مثل مصالح او كه چه بسا خودش با دعا از خداوند خواسته است، نيز در اين مسأله بى‏تأثير نيست.

پرسمان دانشجویی