اثبات صفات خدا با عقل | کتابخانه مجازی الفبا

آيا با استفاده تنها از عقل بدون دليل نقلي مي توان صفات خداوند را اثبات کرد؟ به طور کامل توضيح دهيد.

براي شناخت اوصاف خداوند راه هاي گوناگون وجود دارد، از جمله براهين عقلي:
1. عقل همان گونه که در تصديق اصل هستي خداوند و اثبات گزاره «خدا هست» کارآمد است، مي تواند انسان را در شناخت صفات الهي ياري رساند. عقل قادر است با استفاده از مفاهيم و قواعد خاصي، ابتدا اتصاف خداوند به تمام اوصاف کمالي را، به نحو اجمالي و سربسته، ثابت کند و سپس به تفصيل يکايک اوصاف را به معنايي که زيبنده ذات الهي است، به خدا نسبت دهد. در مبحث ادله اثبات خدا، بيان شده است که مي توان با استفاده از برخي ادله و براهين عقلي، وجود خداوند را به عنوان «واجب الوجود» و عله العلل -يعني موجودي که غني بالذات است و نياز به علتي در وجودش ندار و او علت است براي تمام ممکنات- ثابت کرد، اما حرکت عقل در اين نقطه پايان نمي پذيرد، بلکه با تأمل در صفت «وجوب وجود» اوصاف ديگري از لوازم آن هستند، کشف مي شود.
به بيان ديگر: اين که خداوند غني بالذات [واجب الوجود] است، خود مبدأ ومنشأ اثبات بسياري از صفات جلاليه و جماليه خداوند است زي.را هر وصفي که مستلزم خلل در غنا و بي نيازي خداوند باشد از او منتفي است و هر وصف کمالي و وجودي بالضروره براي خداوند ثابت خواهد بود وگرنه او ديگر واجب الوجود نخواهد بود.
با تحليل مفهوم واجب الوجود، همه صفات ثبوتيه و کمالي براي خداوند اثبات و هم کاستي ها و صفات سلبيه از او سلب مي شود. واجب الوجود يعني موجودي که تمام صفات کمالي و وجودي را بالذات و مستقلا واجد است و هيچ نيازي به کسي يا چيزي ندارد زيرا فقدان هر کمالي به معناي احتياج ذاتي به غير در آن کمال است و اين دقيقا به معناي امکان در ذات الهي از آن جهت است و با وجوب وجود ناسازگار مي باشد.
از طرف ديگر تمام موجودات غير از خداوند، در وجود کمالاتشان وابسته محض به خدا هستند. بنابراين هر صفتي که مستلزم نيازمندي خداوند به غير خودش شود، از خداوند مسلوب است و هر صفتي که بيانگر کمال و بي نيازي خداوند است براي او بالذات ثابت است.
به عنوان مثال: ترکب (مرکب بودن) از ذات خداوند سل مي شود زيرا هر مرکبي نيازمند به اجزائش است و واجب الوجود از هر نيازي منزه و مبري است. در نتيجه هر گونه مفهومي که دلالت بر نوعي نقص و محدوديت و نياز، داشته باشد از خداي متعال نفي مي شد و معناي صفات سلبيه الهي همين است. با نفي صفات سلبيه از خداوند خود به خود صفات ثبوتيه براي او ثابت مي شود زيرا سلب سلب مستلزم کمال است.
مثال ديگر: براي اثبات علم مطلق خداوند چنين استدلال مي شود: «خداوند چون واجب الوجود است پس جسم و جسماني نيست -زيرا جسم به دليل مرکب بودن و نياز به اجزاء با واجب الوجود بودن ناسازگار است- پس خداوند مجرد است و در جاي خود در فلسفه ثابت شده است که هر مجردي عالم به ذات خود و عالم به غير خود است.»شرح تجريد الأعتقاد، علامه حلي، بحث علم خداوند، ص 220، انتشارات مصطفوي، قم.
چنان که ملاحظه شد، علم خداوند با تأمل در «واجب الوجود بودن خداوند» ثابت شد. فيلسوف بزرگ اسلامي، خواجه نصيرالدين طوسي همين روش فوق را در اثبات صفات خداوند به کار گرفته است.ر.ک: تجريد الإعتقاد، خواجه نصيرالدين طوسي، باب اثبات الصانع و صفاته، صص 178-185
2. يکي از راه هاي ديگر براي شناخت اوصاف خداوند، مطالعه و تفکر در جهان هستي است. با تدبر در نظام تکويني جهان، انسان مي تواد به برخي از اوصاف کمالي خداوند پي ببرد. براي مثال با تأمل در نظم و سازگاري عمومي جهان و استواري و اتقان حاکم بر پديده ها و غايتمندي کل هستي مي توان به صفاتي همچون حکمت، علم، قدرت و ... پي برد. گفتني است که اين روش نيز، در فرجام خود، با استفاده از قواعد عقلي به ثمر مي نشيند و کاملا مستقل و جدا از عقل نيست. اما تفاوت اصلي اين راه در آن است که در روش نخست، تمام مقدمات از قضاياي عقلي محض اند، اما در راه دوم برخي از مقدمات از شماهده جهان خارج اخذ مي شود يعني برخي مقدمات آن تجربي و حسي هستند.

پرسمان دانشجویی