انسان و گناه آدم(ع) | کتابخانه مجازی الفبا

آيا خدا در مقابل اشتباه كسي ديگران را مجازات مي كند؟ اگر نه پس چرا به خاطر اشتباه آدم(ع) ديگر انسان ها از بهشت دور شدند؟

قبل از پرداختن به اصل پاسخ، ذكر چند مقدمه ضرورى است:
1) از مجموع آيات مربوط به خلقت انسان، استفاده مى‏شود كه آدم از ابتدا براى زندگى و مرگ در زمين خلق شده بود. به همين جهت، خداوند قبل از خلقت انسان، آن گاه كه به ملائكه خبر از آفرينش خليفه و جانشين خود مى‏دهد، محل استقرار و سكونت آن را زمين معرفى مى‏كند: «و اذ قال ربّك للملائكة انّى جاعل فى الارض خليفه قالوا اتجعل فيها من يفسد فيها؛ آن گاه كه پروردگارت فرشتگان را گفت: من در زمين جانشينى قرار مى‏دهم، گفتند: آيا در زمين كسى را مى‏گمارى كه در آن فساد مى‏كند»(بقره، آيه‏ى 30).
ماجراى سكونت آدم و حوا در بهشت و خوردن از درخت ممنوع و آشكار شدن عورت آنان، مرحله‏اى از سير نزولى انسان در مسير استقرار و سكونت در زمين بوده است. يعنى آدم از ابتدا براى سكونت در زمين خلق شده و طريق استقرار او بر زمين، طى شدن مراحلى از جمله اسكان موقت در بهشت بوده است. ابتدا خداوند اسماء را به او تعليم مى‏دهد و پس از اثبات خلافت و جانشينى آدم براى ملائكه، آنان را امر به سجده مى‏كند، آن گاه وى را در بهشت ساكن مى‏كند و از نزديك شدن به درخت خاصى منع مى‏كند. تا آن جا كه انسان با فريب شيطان از آن مى‏خورد و عورتش برايش آشكار مى‏شود و به زمين هبوط مى‏كند و در زمين مستقر مى‏شود.
2) حقيقت و هويت اصلى انسان كه همان روح است از عالمى متعالى و برتر، سير نزولى را طى كرده تا به عالم مادى و خاكى كه پائين‏ترين مرتبه‏ى وجود است، رسيده است: «ثم رددناه اسفل سافلين؛ سپس او را به پست‏ترين [مراتب] بازگردانديم»(تين، آيه‏ى 5). تا بار ديگر انسان با قوس صعودى از عالم ماده اوج گرفته و به سوى خدا بازگردد: يا ايهاالانسان انّك كادح الى ربّك كدحاً فملاقيه؛ اى انسان حقّا كه تو به سوى پروردگار خود به سختى در تلاشى، پس او را ملاقات خواهى كرد» (انشقاق، آيه‏ى 6).
آن چه در جريان سكونت آدم در بهشت و سپس نزول و هبوط به زمين، در قرآن كريم آمده است، در حقيقت بيانگر بخشى از قوس نزولى خلقت انسان است. آدم در سير نزولى، ابتدا در بهشت برزخى ساكن مى‏شود، كه عالمى است پائين‏تر از عالم ملائكه و روح، و بالاتر از عالم ماده و خاك، تا براى نزول و استقرار در زمين مهيا گردد.
3) آدم در مسير استقرار بر روى زمين، در بهشت برزخى ساكن مى‏شود و از نزديك شدن به آن درخت نهى مى‏شود. امّا به مقتضاى سرشت و طبيعت انسانى‏اش فريب شيطان را مى‏خورد و با تناول از درخت ممنوع، و آشكار شدن عورتش به زمين هبوط مى‏كند. خوردن از درخت ممنوع، لازمه‏ى انسانيت انسان و مقتضاى سرشت اوست. خداوند در داستان آدم يك واقعيت را بيان مى‏كند، امّا از آن حقيقتى فراتر قصد كرده است. آن چه كه در مورد آدم(ع) آمده است براى نوع بشر است. بر اين اساس همچنان كه تعليم اسماء به نوع آدم است و نوع بشر مى‏تواند اين قوه را به فعليت برساند و همچنان كه مقصود از سجده، سجده بر نوع آدم نيز هست؛ مقصود از خوردن آن درخت و برگزيدن زندگى دنيا، نوع انسان است. هر چند براى خصوص آدم رخ داده است. يعنى نوع انسان چنين است. در اينجا اين سؤال خودنمايى مى‏كند كه اگر خوردن از درخت ممنوع مقتضاى سرشت و نوع خلقت انسان است، پس چرا خداوند آدم را از نزديك شدن به اين درخت نهى مى‏كند؟ در پاسخ بايد گفت: اين نهى، نهى مولوى و به انگيزه زجر و بازداشتن نيست. بلكه اين نهى براى ارشاد و تعليم آدم است. در واقع خداوند مى‏فرمايد: اى انسان اگر نزديك نشوى از عالم برتر به دنيا نزول نمى‏كنى، هر چند سرشت تو به گونه است كه به اختيار خود از درخت خواهى خورد و نزول خواهى كرد. خداوند با اين نهى مى‏خواهد به آدم چيزهايى را نشان بدهد. آدم بايد امورى را تجربه كند و ياد بگيرد تا آماده و مهياى استقرار در زمين گردد:
الف) آدم بايد بفهمد، كه دشمنى مكار و حيله‏گر دارد كه خير او را نمى‏خواهد. بلكه به دنبال آشكار كردن «سوؤاه» زشتى‏ها در اوست.
ب) آدم، قبل از هبوط به زمين، آثار تلخ و رنج‏آور مخالفت با دستورات الهى و پيروى از شيطان را تجربه مى‏كند.
ج) راه توبه و بازگشت را مى‏آموزد و آن را تجريه مى‏كند.
د) آدم در آن مرحله از خلقت، هنوز از عالم روح و ملائكه انفصال كامل پيدا نكرده، و به همين جهت هنوز فرصت نداشته به عورت خود يعنى جنبه‏ى تمايلات حيوانى‏اش، توجه كند؛ با سكونت در بهشت و پس از خوردن از درخت ممنوع، به اين جنبه‏ى خود آگاه مى‏گردد.
4) شايد پرسيده شود؛ اگر نهى از خوردن از درخت، نهى مولوى نيست، پس چرا در قرآن تعبير ظلم و عصيان آمده است: «ولاتقربا هذه الشجره فتكونا من الظالمين؛ به اين درخت نزديك نشويد كه از ستمكاران خواهيد بود» (بقره، آيه‏ى 35). و يا آمده: «و عصى آدم ربه فغوى؛ آدم پروردگارش را عصيان كرد پس ارشاد نشد». در پاسخ بايد گفت: مقصود از ظلم در «فتكونا من الظالمين» (طه، آيه‏ى 121) ظلم به نفس است، نه ظلم به خداوند و شكستن حرمت مولا و مولويت مولا، يعنى معصيت؛ شاهد بر اين مطلب اين است كه وقتى آدم و حوا توبه كردند چنين گفتند: «ربنا اننا ظلمنا انفسنا؛ خدايا ما به خودمان ستم كرديم»(اعراف، آيه‏ى 23).
و ظلم به نفس، به اين بود كه با خوردن از آن درخت، خود را گرفتار مشقت و رنج و سختى زندگى دنيا كردند. زندگى دنيا كه انسان در آن تشنه و گرسنه مى‏شود، نياز به پوشش و هزاران نياز مادى ديگر دارد. زندگى توأم با فقر و غنا، سلامتى و بيمارى، بهره‏مندى و محروميت، به دست آوردن و از دست دادن و...
دليل و شاهد بر اين كه، مقصود از ظلم، ظلم به نفس به واسطه‏ى گرفتار شدن در سختى و مشقت زندگى دنياست، آيه‏ى شريفه‏ى ديگرى است كه در آن به جاى «فتكونا من الظالمين» مى‏فرمايد: «فتشقى»: «يا آدم ان هذا عدوّ لك و لزوجك فلايخرجنّكما من الجنه فتشقى؛ اى آدم اين [ابليس] براى تو و همسرت دشمنى [خطرناك] است، زنهار تا شما را از بهشت بيرون نكند كه گرفتار رنج و مشقت مى‏شوى» (طه: آيه‏ى 117).
«شقاء» به معنى «رنج و تعب» است و ادامه‏ى آيه نيز مقصود از «شقاء» را بيان مى‏كند: «ان لك ان لاتجوع فيها و لاتصرى و انّك لاتظمأ فيها و لاتضحى؛ تو در آن [بهشت] نه گرسنه مى‏شوى و نه برهنه، و نه تشنه مى‏گردى و نه در حرارت آفتاب بمانى»(طه، آيه‏ى 119 - 118).
و به نفس خودت ظلم كنى، نتيجه و اثر اين ظلم به نفس اين است كه به مشقت و سختى حيات دنيا، چون گرسنگى و تشنگى و سرما و گرما و هزاران مشكلاتى كه لازمه‏ى زندگى روى زمين است، گرفتار خواهى شد.
و امّا «عصيان» در لغت به معناى «عدم انفعال و تأثير نپذيرفتن» است. به همين جهت به كسى كه از اوامر و نواهى مولا، منفعل نشود، مى‏گوييم عصيان كرد. يعنى از امر و نهى مولا، اثر نپذيرفت و به دنيال انجام مأمور به و يا ترك منهى‏عنه نرفت. بنابر اين عصيان، به معنى منفعل نشدن از اوامر و نواهى مولا خواهد بود و اين عدم انفعال همچنان كه در اوامر و نواهى مولوى محقق مى‏شود در اوامر و نواهى ارشادى نيز روى مى‏دهد. بنابر اين «و عَصى آدمُ ربّه» يعنى آدم از نهى ارشادى پروردگارش منفعل نشد و تأثير نپذيرفت.
و امّا در مورد «غوايت» كه در آيه بدان اشاره شده «و عصى آدم ربّه فغوى»: غى در مقابل رشد و هدى است؛ و وقتى كلمه‏ى «هدى» در مقابل «غى» به كار مى‏رود، به معناى ارشاد است (الميزان، علامه‏ى طباطبايى، ج 1، ص 240). بنابر اين «هدى» يعنى ارشاد كرد و «غوى» يعنى ارشاد نشد.
«و عصى آدمُ ربه فغوى، ثم اجتبيه ربه فتاب عليه و هدى؛ و آدم پروردگارش را عصيان كرد (يعنى از امر ارشادى او تأثير نپذيرفت) پس ارشاد نشد؛ سپس خداوند او را برگزيد و او را بخشيد پس او را ارشاد و هدايت كرد» (طه، آيه‏ى 121 - 122). يعنى، غوايت، نتيجه‏ى قهرى عصيانِ امر ارشادى است. كسى كه از ارشاد مولا بهره نبرد، قهراً ارشاد نشده است.
5) همان طور كه در ضمن مقدمات قبل اشاره شد، بهشتى كه حضرت آدم قبل از هبوط به زمين به طور موقت در آن ساكن شد، بهشت جاودان اخروى نبوده.
دليل اين كه آن بهشت، بهشت اخروى كه به عنوان پاداش انسان‏هاى مطيع وعده داده‏اند، نبوده است: اولاً بهشت اخروى (جنه ‏الخلد) جاودان و دائمى است. در آيات بسيارى بر جاودانه و دائمى بودن آن تأكيد شده و اين كه كسى كه وارد آن شود، هرگز خارج نخواهد شد (فرقان، آيه‏ى 15 / توبه، آيه‏ى 89 / هود، آيه‏ى 107 و فرقان، آيه‏ى 16).
ثانياً در بهشت اخروى، ابليس و وسوسه‏هاى شيطانى هرگز راه ندارد. در حالى كه آدم و حوا در آن بهشت فريب شيطان را خوردند: «فوسوس لهما الشيطان؛ شيطان آنان را وسوسه كرد» (اعراف، آيه‏ى 20).
«فدلّيهما بغرور؛ پس آن دو را فريب داد» (اعراف، آيه‏ى 22).
همچنان كه آن بهشت، باغ دنيوى نيز نبوده است كه اولاً هم تعبير آيات قرآنى به «هبوط به زمين پس از عصيان» بر اين امر دلالت دارد (بقره، آيه‏ى 36 و 38 / اعراف، آيه‏ى 24 / طه).
و هم رواياتى كه بر آسمانى بودن آن بهشت تأكيد كرده و آن را در مقابل ويژگى‏هاى زندگى دنيوى قرار داده با تفسير آن به باغ‏هاى دنيوى سازگار نيست«ان لك ان لاتجوع فيها و لاتصرى و انّك لاتظمأ فيها و لاتضحى» ؛ (طه، آيات 119 - 118).
با توجه به مقدماتى كه گذشت، پاسخ سؤال شما روشن مى‏شود:
اولاً؛ بهشتى كه آدم و حوا ابتدا در آن ساكن شدند، بهشت اخروى كه پاداش انسان هاست و در سير صعودى به آن حركت خواهد كرد، نبوده است.
ثانياً؛ اصلاً از ابتدا آدم براى سكونت و زندگى و مرگ روى زمين خلق شده است. سكونت در بهشت، در حقيقت مرحله‏اى از مراحل خلقت انسان براى استقرار روى زمين بوده است.
ثالثاً؛ انسان موجودى است كه از شعور و اراده برخوردار است و بشر اوليه از همان ابتدا كه بر روى زمين مستقر شد از قدرت انتخاب و اختيار برخوردار بوده است. در داستان نزديك شدن به درخت بهشتى و خوردن از آن، انسان به اراده و اختيار از آن درخت خورد، لكن اين مقتضاى سرشت و طبيعت انسانى او بود. نوع خلقت انسان، به گونه‏اى است كه در آن مرحله به مقتضاى طبيعت انسانى‏اش از آن درخت مى‏خورد.
رابعاً؛ چنين نيست كه بشريت تقاص عمل حضرت آدم را پس مى‏دهند، بلكه آدم نماد نوع اين موجود است. انسان از ابتدا براى زندگى و مرگ در روى زمين خلق شده است و آدم نماد نوع انسان است. انسان به مقتضاى خلقت انسانى‏اش و آن چه كه در نهاد و ضميرش نهاده شده، از آن درخت مى‏خورد و زندگى زمينى را انتخاب مى‏كند.

پرسمان دانشجویی